Prusy w XVIII wieku

Z Wikipedii

Flaga Królestwa Prus w 1701 r.

Prusy za czasów Fryderyka II Wielkiego

Flaga Królestwa Prus w 1750 r.

Fryderyk I Hohenzollern

Leopold von Anhalt-Dessau

Friedrich Wilhelm von Grumbkow

Fryderyk Wilhelm I Hohenzollern

Hans Hermann von Katte

Fryderyk II Wielki

Gustav Adolf von Gotter

Kurt Christoph von Schwerin

Samuel von Cocceji

August Wilhelm Hohenzollern

Wilhelmina Pruska

książę Henryk Pruski

Karl von Zedlitz

Johann Elert Bode

Johann Wilhelm Ludwig Gleim

Georg Forster w wieku lat 26

Ewald Christian von Kleist

Johann Gottfried von Herder

Christoph Friedrich Nicolai

Christian Wolff

Thomas Abbt

Samuel von Pufendorf

Berlinische Nachrichten

Johann Erich Biester

Berlinische Monatsschrift

Immanuel Kant

artykuł: Was ist Aufklärung ?

Daniel Chodowiecki

Georg Wenzeslaus von Knobelsdorff

Pałac Charlottenburg

Carl Philipp Emanuel Bach

Carl Heinrich Graun

Johann Daniel Titius

W 1701 r. Elektorat Brandenburgii-Prus zyskał rangę królestwa. Powstało nowe Królestwo - Królestwo Prus. Wiek XVIII był okresem pomyślności i wzrostu potęgi dość słabego i biednego państwa u początków stulecia do pozycji regionalnego mocarstwa militarnego i ekonomicznego.

[edytuj] Dzieje polityczne

[edytuj] 1700-1713

W roku 1701 elektor Brandenburski Fryderyk III Brandenburski koronował się na ziemi nie należącej do Rzeszy Niemieckiej na "króla w Prusiech" (König im Preussen) przyjmując imię Fryderyk I Hohenzollern.

W 1701 roku wybuchła wojna o sukcesję hiszpańską. Wrogami Prus były Hiszpania i Bawaria, sprzymierzeńcami zaś: Austria, Anglia (od 1707 roku Wielka Brytania) i Zjednoczone Prowincje Niderlandów (Holandia). Prusy opuściły jednak swój "obóz" przed zakończeniem wojny gdyż ciekawsze perspektywy widziały na wschodzie Europy. Momentem w którym Prusy zaznaczyły najmocniej swą obecność w nim była bitwa pod Turynem w roku 1706. Oddziałami pruskimi dowodził wówczas książę Leopold von Anhalt-Dessau, twórca pruskiego drylu armijnego. Inny dowódca pruski Friedrich Wilhelm von Grumbkow (zmarły w 1739 roku), skłócony z nim odsuwał go od dowodzenia, więc der alte Dessauer poświęcił się wyłącznie trenowaniu żołnierzy. Niektórzy dowódcy tacy jak na przykład Kurt Christoph von Schwerin, który zachęcał swych podkomendnych do boju okrzykiem "naprzód dzieci!" (zginął w bitwie pod Pragą) zawsze byli przeciwni postępowaniu zgodnie z morderczym drylem.

Fryderyk I Hohenzollern lubił sztukę, muzykę, zbytek i luksus. Kazał pobudować jeszcze w roku 1699 pałac Charlottenburg.

Fryderyk ustanowił wysokie odznaczenie za służbę państwu: Order Czarnego Orła.

[edytuj] 1713-1740

W roku 1713 na tronie zasiadł gardzący zbytkiem Fryderyk Wilhelm I zwany "królem - sierżantem", z powodu prostoty stroju, grubiaństwa i uwielbienia dla armii. Był głęboko wierzący, lecz brutalny i srogi zwłaszcza wobec swego filozofującego syna interesującego się sztuką czym ojciec gardził. Wielokroć upokarzany syn postanowił uciec do swego wuja elektora Hanoweru, a potem do Londynu. W przygotowaniu ucieczki pomagał mu przyjaciel, młody porucznik Hans Hermann von Katte (1704-1730), syn jednego z generałów pruskich (Hans Heinrich von Katte ur. 1681, zm. 1741). W ucieczce pomagał również paź Peter Karl Christoph von Keith (1711-56) Ucieczka jednak sie nie powiodła, wprawdzie dotarli do terenu elektoratu 5 sierpnia 1730 roku , ale zostali złapani niedaleko Heilbronnu i odtransportowani do Wesel. Syn musiał przyglądać sie egzekucji przyjaciela, a sam znajdował sie od tej chwili pod absolutna kontrolą ojca. Cała Europa współczuła wówczas nieszczęsnemu księciu.

Fryderyk Wilhelm I Hohenzollern był mimo swej gwałtowności i skąpstwa (poważnie ograniczył wydatki dworu, w efekcie czego rodzina królewska żyła i jadała jak przeciętni mieszczanie) władcą zdolnym. Rozwinął handel i manufaktury, stworzył podwaliny pod pruską armię i zakładał nowe miasta.

Jedynym zbytkiem życia władcy był "pułk olbrzymów", składający się wyłącznie z bardzo wysokich i potężnych żołnierzy różnych narodowości, za których król był skłonny płacić zawrotne sumy. Pułk ten zlikwidował jego syn jak tylko doszedł do władzy w roku 1740.

W roku 1728 król wraz z synem odwiedził Drezno gdzie z wielkim zbytkiem gościł ich August II Mocny. Kontrast między poziomem życia dworu obu królestw dał przez jakiś czas do myślenia Fryderykowi Wilhelmowi I, lecz nie na długo.

W roku 1732 Prusy podpisały wraz z Austrią i Rosją tak zwany Traktat Loewenwolda , był to manewr dwóch późniejszych państw by odciągnąć Prusy od sojuszu francusko-saskiego. Królewicz pruski August Wilhelm Hohenzollern miał na jego mocy przejąć rządy w prowincji Kurlandia.

[edytuj] 1740-1786

Od roku 1740 w Królestwie Prus panował "filozof na tronie' i wielki wódz Fryderyk Wielki. Przekształcił on struktury państwa zgodnie z wymogami oświecenia

Od roku 1741 toczyły się wojny śląskie będące częścią ogólnoeuropejskiego konfliktu zbrojnego znanego jako wojna o sukcesję austriacką (1741-1748). Fryderykowi udało się uzyskać i utrzymać przy swych włościach Śląsk. Dyplomata pruski Gustav Adolf von Gotter wymógł po pierwszej wojnie śląskiej na cesarzowej Marii Teresie akceptację zdobyczy pruskich. Dyplomata ten miał w tych latach zupełnie wyjątkowy wpływ na króla i posłuch u niego. Można powiedzieć, ze był w latach 1740 - 1745 a potem znów (po kuracji zdrowotnej we Francji) od 1752 - 1762 drugą osobą w państwie, doradzającą królowi w większości spraw zagranicznych. Fryderyk Wielki bardzo przeżył śmierć tego człowieka.

Zwycięska dla Prus (mimo dużych strat) wojna siedmioletnia (1756-1763) pozwoliła na ugruntowanie dominującej roli tego kraju w Rzeszy Niemieckiej.

Słynne były kłótnie jakie staczał z Fryderykiem jego młodszy brat i również wódz armii książę Henryk Pruski.

W roku 1747 Fryderyk Wielki mianował wybitnego prawnika na stanowiska wielkiego kanclerza, które odpowiadało mniej więcej dzisiejszemu ministerstwu sprawiedliwości. Był nim Samuel von Cocceji, który stworzył podwaliny pod pruskie "państwo prawa" (Rechtstaat) przygotowując nowe kodeksy prawne.

Od 1763 roku głównym ministrem (Cabinetsminister) został Ewald Friedrich von Hertzberg, który przez wiele lat kształtował politykę wrogą Austrii (kulminacja w 1779 roku) i przyjazną (przynajmniej oficjalnie) Polsce (Przymierze polsko-pruskie 1790).

[edytuj] 1786-1800

Po śmierci Fryderyka Wielkiego aparat państwowy stworzony jakby "na jego miarę" uległ rozprzężeniu. Na dworze jego następcy wielkie wpływy dworze posiadał pietysta Johann Christoph von Wöllner. Fryderyk Wilhelm II (jego ojcem był młodszy brat Fryderyka Wielkiego książę August Wilhelm Hohenzollern generał pruskiej armii) i po nim Fryderyk Wilhelm III nie potrafili osiągnąć w sztuce rządzenia państwem takiej maestrii jak ich poprzednik. Podupadłe państwo zostało dość łatwo rzucone na kolana gdy najechał je Napoleon Bonaparte w 1806 roku.

W 1793 i 1795 Prusy uczestniczyły w rozbiorach (II i III) Polski, mimo iż obowiązywało ich Przymierze polsko-pruskie 1790.

[edytuj] Historia społeczna

[edytuj] Demografia i bezpieczeństwo

W chwili śmierci Fryderyka I (1713), Prusy liczyły około 1,65 mln mieszkańców przy terytorium 112 524 km²; w 1720, Królestwo Prus, dzięki przyłączeniu Pomorza Szczecińskiego, zwiększyło się do 2,24 mln ludności przy 118 926 km². Pod koniec stulecia dzięki kolonizacji i aneksjom (wojny śląskie, I rozbiór Polski i drobniejsze nabytki) miały już 5,43 milionów mieszkańców, a terytorium wzrosło do 194 891 km². Na przełomie wieku XVIII i XIX liczba ludności przekroczyła 8 milionów, a terytorium po uzyskaniu księstw Ansbach i Bayreuth oraz przyłączeniu innych drobnych posiadłości na terenie Rzeszy niemieckiej oraz nade wszystko dzięki uczestnictwu w rozbiorach Polski: 305 669 km² Berlin pod koniec stulecia miał około 150.000 mieszkańców i był zaliczany do wielkich miast europejskich.

zobacz też: demografia wieku XVIII, I, II i III rozbiór Polski

[edytuj] Bogactwo i edukacja

W militarystycznym państwie Fryderyków pruskich nauczaniem podstawowym zajmowali się często weterani wojenni. Prusy miały spore osiągnięcia w upowszechnianiu edukacji, ponieważ jako pierwsze w Europie wydały tzw. "przymus szkolny". Wprowadzano tzw. szkoły ludowe oraz założono szkołę realną. Reformy edukacji wdrażał przede wszystkim Fryderyk II Wielki, któremu zależało na wychowaniu dobrych poddanych, rozumiejących interes państwa i pruską rację stanu. Dzięki rozwojowi oświaty możliwe było utworzenie warstwy kompetentnych urzędników i oficerów, którzy czuli przynależność do własnej grupy zawodowej. Umożliwiło to budowę sprawnego aparatu biurokratycznego i administracyjnego oraz przyśpieszyło przemiany społeczne w XIX wieku.

[edytuj] Religia

W roku 1685 król Francji Ludwik XIV odwołał tzw. Edykt nantejski z roku 1598. Hugenoci - protestanci francuscy masowo uciekali min. do Prus zasilając potencjał ludnościowy tego kraju. W tym okresie 1/3 Berlińczyków była francuskojęzyczna. Prusy były krajem tolerancyjnym religijnie jeszcze przed nastaniem doby Oświecenia, ponieważ sama dynasta panująca - Hohenzollernowie - byli wyznania kalwińskiego a poddani przeważnie luterańscy.

[edytuj] Armia

Siła armii, jej liczebność, waga jaką przywiązywali do niej władcy Prus i wpływ oficerów na losy państwa (choć nie tylko w znaczeniu kształtowaniu jej polityki) były tak duże, że Prusy od panowania Fryderyka Wilhelma I uznaje się za państwo militarystyczne, co więcej mówi się nawet o szczególnej jego odmianie: militaryzmie pruskim. Już ówcześni obserwatorzy i komentatorzy (np. pamiętnikarze) mówili o Prusach jako "armii posiadającej własne państwo", czy też np., że "Prusy mają tylko trzy stany ludności: piechotę, kawalerię i artylerię" . W porównaniu do liczby ludności armia była olbrzymia. Fryderyk Wielki dysponował w 1750 roku 180.000 żołnierzy (przy około 4,5 mln poddanych, co stanowi aż 4,5% ludności), podczas gdy około 1713 było ich tylko 45.000, a w 1700 roku około 30-40.000. (z tym że w 1720 roku, po przyłączeniu do Prus Pomorza Szczecińskiego ze Szczecinem, ludność Prus wzrosła o ok. 590 tys. mieszkańców w porównaniu z rokiem 1713, a w 1745 roku, po przyłączeniu Śląska, Prusy były liczniejsze o dodatkowe 1,75. mln ludności. Tak więc między 1713 rokiem, a 1745 ludność Prus z 1,65 mln wzrosła do 3,5 mln).

Armia Pruska rosła przez cały czas. Kolejno powstawały pułki nazywane od prowincji, w której prowadziły rekrutację.

[edytuj] Flota

W państwie Fryderyków pełniła funkcję często czysto prestiżowa, bowiem Prusy były potęgą lądową. Okręty często zamawiano w angielskich stoczniach. Przykładowo w 1750 roku Anglicy zbudowali fregatę "König von Preussen".

[edytuj] Czas wolny i sport

Państwo fryderycjańskie to państwo licznej szlachty lubującej się w polowaniach. Prusy miały wówczas jeszcze dużo obszarów leśnych z liczna zwierzyną.

[edytuj] Kultura

[edytuj] Literatura

Prusy to ojczyzna znakomitych literatów takich jak Georg Forster czy Ewald Christian von Kleist (1715-1759). Na terenach należących do tego kraju urodził się w roku 1744 Johann Gottfried Herder. W Prusach działał też przez jakiś czas Johann Wilhelm Ludwig Gleim. Ogromne zasługi dla Oświecenia miał wydawca Christoph Friedrich Nicolai (1733-1811). Bardziej popularny typ literatury reprezentował Karl Ludwig von Pöllnitz, autor La Saxe Galante.

[edytuj] Filozofia

W Prusach urodził się i tworzył znakomity Christian Wolff. Wygnany przez "króla sierżanta", powrócił triumfalnie zaraz po wstąpieniu Fryderyka II na tron, na jego specjalne zaproszenie. Fryderyk Wielki całkowicie zrehabilitował Wolffa, którego szczerze podziwiał.
Prusakiem i poddanym króla pruskiego był także królewiecki geniusz Immanuel Kant. Z Prusami był przez jakiś czas związany także Leibniz.
Zdolnym berlińskim filozofem i przedstawicielem Oświecenia był przedwcześnie zmarły Thomas Abbt (1738-1766). był on zwany "przyjacielem Berlina".
pruskim poddanym był też "mag północy" Johann Georg Hamann, przyjaciel Kanta.

[edytuj] Nauki ekonomiczne

W naukach ekonomicznych utrzymywał sie w zasadzie przez cały wiek XVIII kameralizm znany już z wieku poprzedniego. Popularne było propagowanie tzw. polityki populacyjnej (peuplierungspolitik) co wiązało się z osadniczym charakterem państwa.

[edytuj] Sztuka aktorska

Rozwijała się raczej bez wsparcia ze strony dworu. Fryderyk Wielki zdecydowanie preferował lekturę i muzykę.

[edytuj] Historiografia

Nadworny historiograf Samuel von Pufendorf , który zmarł pod koniec XVII wieku wytyczył nowe ścieżki w historiografii i naukach politycznych. Miało to wpływ na historiografię pruską następnego stulecia.
Znakomitym źródłem do historii tego okresu są pamiętniki, które pisała Wilhelmina Pruska.

[edytuj] Prasa

prasa berlińska przeżyła rozkwit około 1740 roku czerpiąc z wzorów francuskich. Nierzadko była francuskojęzyczna, czego przykładem jest powstały w lipcu 1740 roku Journal de Berlin.
miesiąc przed Journal de Berlin Fryderyk Wielki i jego minister Heinrich von Podewils założyli Berlinische Nachrichten. Podobnie jak założona miesiąc potem francuskojęzyczna Journal de Berlin. gazeta ta miała przyczynić się do utworzenia w Berlinie ośrodka naukowego o europejskiej renomie. Fryderyk rozkazał Podewilsowi nie stosować cenzury wobec spraw niepolitycznych, ponieważ jak wyjaśniał "jeśli gazety są interesujące nie trzeba wobec nich stosować nacisków" (dass Gazetten wenn sie interessant seyn solten nicht genieret werden müsten)
Berlinische Monatsschrift było to pismo naukowe propagujące idee Oświecenia. Wychodziło w latach 1783 - 1811 w Berlinie. Jego wydawcami byli Johann Erich Biester i Friedrich Gedicke. Do idei pisma nawiązywały późniejsze: Berlinische Blätter i Neue Berlinische Monatsschrift.
W roku 1784 na łamach Berlinische Monatsschrift ukazał się artykuł zatytułowany Czym jest Oświecenie ? (niem: Was ist Aufklärung). Autorem artykułu był Immanuel Kant. Filozof z Królewca odpowiadał w nim na pytanie czym tak naprawdę jest Oświecenie jako nurt w nauce i kulturze. Stwierdza w odpowiedzi, ze jest ono zapowiedzią wyjscia człowieka z okresu dzieciństwa, w którym człowiek był polegając na religii i radach teologów.
Od roku 1788 (do 1790) wychodziło w Berlinie inne naukowe pismo: Berlinisches Journal für Aufklärung, którego wydawcami byli: Gottlob Nathanael Fischer i Johann Andreas Riem (pod pseudonimem: C.A.E. Schmidt).

[edytuj] Malarstwo

Znakomite sceny dworskiego życia pozostawił po sobie Adolph Menzel. Znakomity był także rysownik Daniel Chodowiecki pół Prusak, pół Polak. Znany był też Johann Heinrich Wilhelm Tischbein. Znanym mecenasem sztuki był hrabia Gustav Adolf von Gotter (1692 - 1762) dyplomata i urzędnik.

[edytuj] Architektura

Znakomitym architektem pruskim tych czasów był zmarły w 1753 roku w Berlinie, Georg Wenzeslaus von Knobelsdorff, którego dziełem był między innymi pałac Charlottenburg. Tworzył w stylu klasycyzmu.

[edytuj] Muzyka

Fryderyk I Hohenzollern i Fryderyk Wielki uwielbiali muzykę. Na dworze pierwszego z nich do 1703 przebywał znakomity włoski kompozytor Attilio Ariosti. Na dworze tego drugiego mieszkało i tworzyło wielu kompozytorów; Carl Philipp Emanuel Bach, Carl Heinrich Graun, jego brat Johann Gottlieb Graun, Johann Joachim Quantz. Sam Fryderyk Wielki był znakomitym kompozytorem sinfonii, koncertów i marszy wojskowych.
Fryderyk wielki pozostawał przez pewien czas pod wpływem włoskiej tancerki zwanej La Barberina.

[edytuj] Nauka

W roku 1700 Leibniz założył Pruską Akademię Nauk w Berlinie. Johann Daniel Titius (1729-1796) był cenionym pruskim astronomem fizykiem i biologiem. W Berlinie działał też ceniony astronom Johann Elert Bode z Hamburga. Znana Reguła Titiusa-Bodego z 1766 roku był wspólnym dziełem obu.

[edytuj] Przemysł

W Prusach, tak jak w Wielkiej Brytanii, dała o sobie znać rewolucja przemysłowa jeszcze w XVIII wieku. Narodził się wówczas typowo pruski (a potem w XIX i XX wieku niemiecki) sposób praktycznego myślenia o nauce i szybkiego wdrażania w życie najnowszych wynalazków. Znanym wynalazcą pruskim był Ewald Jürgen Georg von Kleist (ok. 1700-1748).

[edytuj] Bibliografia

Stanisław Salmonowicz, Prusy - dzieje państwa i społeczeństwa, Warszawa 2004
Stanisław Salmonowicz, Fryderyk Wielki, Wrocław 2006
Christopher Duffy, Friedrich der Grosse - ein Soldatenleben, Weltbild Verlag GmbH, Augsburg 1996