Szwecja w XVIII wieku

Z Wikipedii

Spis treści 1 Dzieje polityczne 1.1 1700-1718 1.2 1718-1720 1.3 1720-1751 1.4 1751-1772 1.5 1772-1792 1.6 1792-1800 2 Historia społeczna 2.1 Demografia 3 Kultura 3.1 Literatura 3.2 Prasa 3.3 Architektura 3.4 Muzyka 3.5 Nauka 4 Bibliografia

[edytuj] Dzieje polityczne

[edytuj] 1700-1718

• Panujący od 1697 w Szwecji Karol XII, w 1700 roku zaatakował i zmusił do kapitulacji Danię. Następnie przerzucił armię do Inflant i pokonał saską armię króla Polski i elektora saskiego Augusta II Mocnego pod Rygą. W 1700 rozgromił pod Narwą armię rosyjską. Po czym wkroczył na ziemie Rzeczypospolitej. W 1702 pokonał pod Kliszowem sasko-polskie wojska Augusta II Mocnego. W roku 1704 wyparł go do Saksonii (m. in. bitwa pod Pońcem). Kazał szlachcie, która stanęła po jego stronie wybrać na króla Polski Stanisława Leszczyńskiego. Gdy w 1706 gen. Rehnsköld pobił armię saską pod Wschową (Fraustadt), Karol XII wkroczył do Saksonii i zmusił Augusta II Mocnego do abdykacji (traktat w Altranstädt).
• Następnie Karol postanowił rozprawić się z Rosją. Jednak car Piotr I Wielki cofał się bez walki. Po porażce w roku 1708 posiłków pod Leśną Szwedzi skierowali się na Ukrainę. Tam połączyli się ze zbuntowanym przeciwko Rosji hetmanem kozackim Iwanem Mazepą.
• Po klęsce pod Połtawą w roku 1709 z wojskami Piotra I Wielkiego, uciekł do Turcji gdzie został internowany w Benderach. Namówił sułtana do ataku na Rosję (1710). Po bitwie połtawskiej do niewoli dostał sie drugi człowiek w państwie szwedzkim Carl Piper, co wywołało chaos w funkcjonowaniu administracji. Do niewoli rosyjskiej trafił wtedy też znakomity wódz Magnus Stenbock.
• Po zawarciu pokoju rosyjsko-tureckiego Karol XII został wydalony z Mołdawii 1713. Przedarł się w przebraniu do Szwecji. Po przystąpieniu kolejnych państw do koalicji antyszwedzkiej Karol XII kontynuował wojnę. Zaatakował należąca do Danii Norwegię.
• Szwecja stawała sie coraz bardziej osamotniona na forum międzynarodowym. W roku 1717 szwedzki ambasador w Londynie Carl Gyllenborg (1679-1746), został aresztowany na kilka miesięcy ponieważ uczestniczył w anty brytyjskim międzynarodowym spisku, który zaaranżował minister hiszpański Giulio Alberoni. Nie wiadomo jak głębokie kontakty utrzymywali z Gyllenborgiem jakobici. Wielka Brytania była wówczas członkiem koalicji antyszwedzkiej. Admirał John Norris zwalczał szwedzkie okręty na Bałtyku jednocześnie meldując o poczynaniach Rosjan, którym Brytyjczycy nie ufali.
• Karol XII zginął w roku 1718 podczas oblężenia twierdzy Fredrikshald w Norwegii. Był on ostatnim władcą absolutnym w Szwecji.
• Po klęsce Karola XII doszło do utraty większości zdobyczy (głównie na rzecz Rosji) oraz utraty rangi mocarstwa. Jak ujął to szwedzki pisarz XX-wieczny Peter Englund Szwecja "zeszła ze sceny europejskiej by zasiąść na widowni.

[edytuj] 1718-1720

• Po śmierci Karola w roku 1718 nastała tak zwana era wolności (1718-1772), czyli okres rozkwitu parlamentaryzmu, przy jednoczesnym zmniejszeniu politycznych wpływów tronu. W pierwszej połowie tej epoki dwie frakcje: 'partia kapeluszy (Hattpartiet) " i "partia czapek (Mösspartiet)" rywalizowały o władze i wpływy.
• Władzę w roku 1718 objęła Ulryka Eleonora Wittelsbach. Nowa władczyni odstąpiła 21 stycznia 1720 Prusom "na wieczność", za kwotę 2 milionów talarów, Szczecin wraz z ziemiami między Odrą a Pianą z wyspami Wolinem i Uznamem oraz ujściami Świny i Dziwny, Zalewem Szczecińskim i Odrą.
• Królowa została zmuszona przez przywódcę partii oligarchicznej (partia czapek) Arvida Horna do abdykacji na rzecz swojego męża Fryderyka.
• Partia patriotyczno-absolutystyczno-profrancuska czyli partia kapeluszy (Hattpartiet), którą założył Daniel Niklas von Höpken była wówczas w odwrocie.
• Od 1719 aż do 1739 władzę niemal dyktatorską w kraju sprawował prorosyjski Arvid Horn, który zdominował zarówno słabych władców jak i szwedzką radę królewską (Riksrådet). Władze rosyjskie współpracowały z nim by utrzymać Szwecję w chaosie i osłabieniu.
• W roku 1720 Erik Sparre zawarł w Paryżu korzystny traktat subsydialny z Francją.

[edytuj] 1720-1751

• Od roku 1720 do 1751 panował w Szwecji Fryderyk I Heski. Był on władcą słabym i niezdolnym do sprzeciwu wobec szwedzkich możnowładców. Za jego rządów doszło do podpisania pokoju w Nystad, kończącego III wojnę północną. Na mocy traktatu pokojowego Szwecja utraciła pozycję mocarstwa i oddała pod panowanie Rosji: Karelię, Ingrię, Estonię i Inflanty. Fryderyk był jedynym królem Szwecji z dynastii heskiej. Nie posiadał on prawnych następców i po jego śmierci, tron szwedzki objął Adolf Fryderyk przedstawiciel dynastii Holstein-Gottorp, natomiast jego sukcesorem w Hesji został młodszy brat Wilhelm VIII. Największą zasługą Fryderyka I dla Szwecji było stworzenie w r. 1748 systemu orderowego z Orderem Serafina na czele, który bardzo sprawnie funkcjonował aż do zmiany konstytucji w r. 1975.
• Do roku 1731 nie było śladu opozycji w sejmie przeciwko Hornowi. Wkrótce Arvid Horn, urażony narastającym chłodem króla, w tym samym roku złożył swoją rezygnację, która jednak nie została przyjęta. Dopiero w 1734 opozycja była na tyle śmiała by potępić jego politykę neutralności w polskiej wojnie sukcesyjnej, gdy Stanisław Leszczyński znów został wyłoniony jako kandydat na polski tron. Horn wciąż był dość potężny by zapobiec konfliktowi z Rosją. Odtąd atakowano go zajadle i oskarżano o brak patriotyzmu, a w 1738 został zmuszony w końcu przejść na emeryturę w wyniku gwałtownego ataku zwycięskiej młodej partii Kapeluszy (Hattpartiet). Ten opór wobec nachalnego patriotyzmu powoduje, ze z Hornem jest często porównywany współczesny mu brytyjski minister Robert Walpole.
• Rada królewska w Szwecji przeszła w ręce liderów Hattpartiet. Carl Gyllenborg kierował nią od roku 1739 do 1746, hrabia Carl Gustaf Tessin (od 1747 do marca 1752, a hrabia Anders Johan von Höpken syn założyciela partii od 1752 do 1761)
• w roku 1749 założono Tabellverket pierwszy nowoczesny urząd statystyczny na świecie.

[edytuj] 1751-1772

• Adolf Fryderyk panował w latach 1751-1772. W tym okresie parlamentaryzm rozwinął się w Szwecji tak znacznie, że król nie miał większych wpływów na politykę kraju. W roku 1755 władca próbował ten wpływ nieco poszerzyć, lecz niemal utracił przy tym te resztki wpływów jakie posiadał.
• Podobnie mały wpływ na poszczególnych posłów mieli zresztą ministrowie-kierownicy rady królewskiej: Claes Ekeblad (1761-1765), Carl Gustaf Löwenhielm (1765-7 III 1768), Fredrik von Friesendorff (1768-1769), Claes Ekeblad (1769-1771), Ulrik Scheffer (1771-1772) i Joachim von Düben. Caryca Rosji Katarzyna Wielka korzystała z tego faktu by przekupywać szwedzkich posłów i wtrącać się w wewnętrzne sprawy państwa.
• Joachim von Düben "Młodszy", sekretarz stanu (statssekreterare) od roku 1759. Był przewodniczącym rady królewskiej od (22 kwietnia 1772 do 22 sierpnia 1772). Zwycięski zamach stanu, jaki przeprowadził nowy władca Gustaw III w sierpniu 1772 roku, spowodował odwołanie ze stanowiska tego polityka powiązanego z prorosyjską frakcją Mösspartiet.
• W roku 1771 powstała Szwedzka Królewska Akademia Muzyczna. Założył ja na samym początku panowania Gustaw III.

[edytuj] 1772-1792

• Przejąwszy władzę w 1771 roku Gustaw III próbował pogodzić oba skłócone stronnictwa powołując specjalny komitet, w którym partię kapeluszy reprezentował Axel von Fersen. Ta ugodowa droga nie przyniosła rezultatu, więc władca zdecydował się na ostrzejsze środki.
• W sierpniu 1772 roku Gustaw III odnowił władzę absolutną drogą zamachu stanu. Monarchia absolutna została przywrócona. Gustaw ograniczył władzę parlamentu likwidując oba zwalczające się stronnictwa. Król rozpoczął formowanie własnego silnego stronnictwa zwanego potocznie partią gustawiańską (Gustavianerna), do której do roku 1786 należał Axel von Fersen, by potem przejść do zdecydowanej opozycji.
• Dziełem tego władczy jest słynna Akademia Szwedzka.
• Zaufanymi króla byli dwaj politycy Ulrik Scheffer i Gustaf Filip Creutz znany również jako poeta i literat.

[edytuj] 1792-1800

• Gustawa III zastrzelonego na balu maskowym w roku 1792 zastąpił na tronie Gustaw IV Adolf Szwedzki, unikający Sztokholmu, ponieważ plotki głosiły, ze jego ojciec Gustaw III był impotentem i nie mógł mieć dzieci. By uniknąć plotek Gustaw IV poważnie rozważał przeniesienie stolicy do Malmö.

[edytuj] Historia społeczna

[edytuj] Demografia

Wraz z Finlandią ludność Szwecji liczyła na początku XVIII wieku około 1 450 000 poddanych (+ Finlandia 300 000 = 1 750 000) , około roku 1750 1 800 000 (+ Finlandia 420 000 = 2 220 000), a około roku 1800 2 350 000 (+ Finlandia 830 000 = 3 180 000).

Zobacz też: Demografia wieku XVIII

[edytuj] Kultura

[edytuj] Literatura

• Polityk Gustaf Filip Creutz był również znakomitym poetą.
• Szwedzkiej literaturze bardzo przysłużyła się Akademia Szwedzka którą założył król Gustaw III w 1786 roku.
• Polityk (ale też ekonomista i prawnik) Anders Johan von Höpken uzyskał jako pierwszy fotel I w Akademii. Inny polityk Johan Gabriel Oxenstierna uzyskał fotel VIII.
• Miejsce IV przypadło poecie Johanowi Henrikowi Kellgrenowi

[edytuj] Prasa

• Już w XVII wieku wychodził Post- och Inrikes Tidningar, którego wydawanie przejęło państwo.
• Johan Henric Kellgren i Carl Lenngren założyli pismo: Stockholmsposten (1778).

[edytuj] Architektura

• Nicodemus Tessin starszy oraz Nicodemus Tessin Młodszy - ojciec i syn, dwaj szwedzcy architekci, reprezentują nieco odmienny kierunek baroku. Ich dzieła nawiązują do wzorów włoskiego baroku. W pracach Tessina młodszego widoczny jest wpływ sztuki Berniniego. Tessin junior był podobnie jak inny architekt szwedzki tamtej epoki Daniel Cronström (1655-1719) inspirowany rozwiązaniami architektonicznymi pałacu w Wersalu.
• zdolnym architektem wojskowym i cywilnym był admirała Carl August Ehrensvärd.
• Z XVIII stulecia pochodzi wiele budynków: pałac Drottningholm, miasto Karlskrona i jego zabytki: Fredrikskyrkan, Trefaldighetskyrkan, Kościół Admiralicji,
• Architektura barokowa w Skandynawii

[edytuj] Muzyka

• Ojcem muzyki szwedzkiej i "szwedzkim Haendlem" nazywany jest często Johan Helmich Roman, który w latach dwudziestych odwiedził Londyn i słuchał muzyki, którą wykonywał George Frideric Handel.
• Inny kompozytor barokowy Johan Joachim Agrell (1700-1765) Johan studiował na uniwersytecie w Uppsali od roku 1721 do 1723, gdzie zgromadził muzyków uniwersyteckich w orkiestrę. Książę Maksymilian heski (Hesja) miał usłyszeć jego grę w 1723 roku. Do końca życia Agrell pozostawał na różnych stanowiskach w Niemczech, z krótkimi przerwami na podróże do Francji i Anglii.
• Klasycyzm w muzyce szwedzkiej reprezentował Carl Michael Bellman.

[edytuj] Nauka

• Nauka w XVIII wiecznej Szwecji był jedną z najprzedniejszych na świecie. Państwo szerokimi garściami korzystało z wynalazków i wspierało naukowców.
• W roku 1749 powstał pierwszy na świecie urząd statystyczny z prawdziwego zdarzenia, Tabellverket.
• Inni znani znakomici naukowcy tej doby to: Anders Celsius, botanik i zoolog Karol Linneusz (właściwie: Carl von Linné)-(Genera Plantarum), Anders Gustaf Ekeberg, filozof Emanuel Swedenborg.

[edytuj] Bibliografia

• Herman Lindqvist, Historien om Sverige – Nyttan och nöjet, Stockholm 1996.
• Göran Nilzén , Carl Gyllenborg – en frihetstida hattpolitiker, Carlssons Stockholm 2007.
• Miachael Roberts , Era of Liberty - Sweden 1718-1771, Liverpool University Press, 1995.
• Gunnar Wettenberg , Från tolv till ett Arvid Horn (1664-1742), Atlantis Stockholm, 2006.
• Arne Jarrick, Back to Modern Reason: Johan Hjerpe and Other Petit Bourgeois in Stockholm in the Age of Enlightenment, Liverpool University Press 1998.

Państwa Europy w XVIII wieku

Państwo

Austria

Bawaria

Brunszwik-Lüneburg

Dania

Francja

Republika Genui

Elektorat Hanoweru

Hesja-Kassel

Hesja-Darmstadt

Hiszpania

Holandia

Meklemburgia

Księstwo Parmy i Piacenzy

Polska-Litwa

Królestwo Portugalii

Królestwo Prus

Rosja

Saksonia

Szwecja

Wielkie Księstwo Toskanii

Imperium Osmańskie

Republika Wenecka

Wielka Brytania