Grácia Kerényi
Z Wikipedii
Grácia Kerényi (ur. 9 kwietnia 1925 roku w Budapeszcie, zm. 7 kwietnia 1985 roku w Budapeszcie) poetka, węgiersko-polska tłumaczka literatury pięknej, badaczka polskiej literatury pięknej i polsko-węgierskich związków literackich. Przepadała za Polakami, za Polską, a potem za Solidarnością.
Córka znanego węgierskiego profesora filologii klasycznej, doyena nauk starożytnych Károlya Kerényiego, oraz nauczycielki Erzsébet Stamberger. W 1943 roku rozpoczęła studia w Budapeszcie na Uniwersytecie imienia Pétera Pázmány na kierunku literatura i język węgierski-łacina-greka. Za dokonywanie propagandy antyniemieckiej wśród studentów, w kwietniu 1944 aresztowało ją Gestapo. Poznała piekło hitlerowskich więzień i obozów koncentracyjnych, ale szczęśliwie przeżyła. Na Uniwersytecie Budapeszteńskim w 1949 ukończyła studia filologiczne, a potem w 1970-tym roku zdobyła dyplom na Uniwersytecie Warszawskim, robiąc również doktorat.
Spis treści |
[edytuj] Okropności wojny światowej
Z okropnościami drugiej wojny światowej po raz pierwszy zapoznała się jako podlotek – uczennica gimnazjalna, kiedy jesienią 1939 roku Węgry zalała fala 140 tysięcy uchodźców cywilnych i wojskowych, uciekających przed niemieckimi i sowieckimi najeźdźcami z Polski, a między którymi było bardzo dużo dzieci i młodzieży. Tam i tak im pomagała, jak tylko to potrafiła, w czym absolutnie popierali ją przychylnie nastawieni do Polski i Polaków jej rodzice. Tak to nawiązała kontakt z polskim ruchem oporu na Węgrzech, co później stanowiło "zły punkt" w oczach najeźdźców. Kiedy jesienią 1943 roku rozpoczęła studia, sytuacja polityczna była już coraz gorsza. Studia rozpoczęła w najgorszej chwili. Otóż w kręgu studentów coraz otwarciej i coraz twardziej przeklinała hitlerowskich i stalinowskich podpalaczy świata, niemoralnie napadających na niepodległe państwa, negowała okropności wojny i związane z nią coraz bardziej wstrząsające tragedie ludzkie. Napisano na nią donos. A przecież jako katoliczka, Grácia Kerényi jedynie podkreślała brak miłości do bliźniego, atakując nienawiść. Najeźdźcy hitlerowcy 19 marca 1944 roku napadli również na Węgry, a równolegle z tym jako "turyści" przybyło do kraju tysiące gestapowskich kanalii, którzy zaczęli aresztowania uczciwych Węgrów. Również Grácia Kerényi wpadła w ich szpony. A przecież do końca wojny były już tylko miesiące. I ta młoda dziewczyna, dokonująca dopiero pierwsze samodzielne kroki w życiu, z wielkim niezrozumieniem i zupełnie poniżona objechała pół Europy, poznając okropności hitlerowskich więzień i obozów koncentracyjnych. Znalazła się także w obozie śmierci w Auschwitz-Birkenau, który na szczęście przeżyła, bo hitlerowskich okupantów przegonili jeszcze gorsi okupanci – sowieci. To w obozie koncentracyjnym nauczyła się po polsku i po niemiecku, Chociaż bardzo wiele słów i wyrażeń polskich przylgnęło do niej już na Węgrzech podczas obcowania z polskimi uchodźcami.
[edytuj] Lata kultu jednostki
Po powrocie do domu, kontynuuje studia, w 1948 roku zdobywając dyplom nauczycielki węgierskiego, łaciny i greki. Ale kiedy jako świeżo upieczona nauczycielka – absolwentka opuściła gmach Alma Mater, ojciec jej – profesor uniwersytecki filologii klasycznej chciał jednak, ażeby Grácia poszła raczej w jego ślady i pozostała na Uniwersytecie jako adiunkt. Natomiast ona z prostego uporu wybrała "tylko“ jedno ze stołecznych gimnazjów, gdzie jednak uczyła bardzo krótko. Powodem tego były jej coraz większe sympatie i pociągi do filologii polskiej, co w żaden sposób nie pasowało do nadmiernego przeciążenia zajęciami gimnazjalnymi młodej, początkującej nauczycielki. Tak więc przez pewien czas pracowała w Bibliotece Parlamentu, a potem została aspirantem w Instytucie Polskim, należącym wówczas jeszcze do Uniwersytetu im. Loránda Eötvösa w Budapeszcie. Było już tylko kwestią czasu, kiedy powróci do Polski, ażeby kontynuowała tam studia. Ale klimat polityczny znów był już coraz bardziej ponury, zupełnie nie sprzyjający jej planom. Bo nadaremnie prosiła, błagała o paszport do Polski, urzędnicy z MSW słyszeć nie chcieli o tym i prosto z mostu przegonili ją, bo pochodziła z drobnomieszczańskiej rodziny inteligenckiej“ , a więc "była wrogiem klasowym" . A to tym bardziej, bowiem marksistowski awanturnik i podczas rebelii w 1919 roku komisarz ludowy komunistycznej Węgierskiej Republiki Rad, "towarzysz György Lukács, bezwstydnie uzurpujący nazwisko i imię wielkiego przyjaciela Polski i Polaków – byłego nadżupana (1897-1905), ministra spraw wyznaniowych i oświaty (1905-1906), twórcy państwowych urzędów stanu cywilnego, od 1935 roku do 1944 roku Prezesa Węgierskiego Towarzystwa im. Adama Mickiewicza (urodzonego w 1865 roku i zmarłego w 1950 roku) Györgya Lukácsa – latem 1948 roku nazwał jej ojca – Prof. dr Károlya Kerényiego forpoczciarzem faszyzmu, zmuszając jego tym samym do udania się na emigrację. Grácia mogła jeszcze cieszyć się z tego, że znów nie trafiła za kratki. Tak więc zapoznawała się z coraz to nowszymi Polakami mieszkającymi na Węgrzech i z wielką pilnością studiowała otrzymane w podarunku lub kupione od nich polskie książki. Chęć pielęgnowania tradycji tysiącletniej przyjaźni polsko-węgierskiej tak bardzo ją przepoiła, że z tego powodu miała coraz poważniejsze konflikty z organami bezpieczeństwa państwowego. Bo reżim komunistyczny, bezwstydnie kolaborujący z najeźdźcami, tradycyjną przyjaźń polsko-węgierską napiętnował jako reakcyjną. Grácia musiała więc przycupnąć w kącie i żyła tylko polską literaturą piękną. Zaczęła tłumaczyć na węgierski jej perły. Była to praca w pocie czoła, bo redaktorzy naczelni hołdujący czerwonej ideologii, z wielkim podejrzeniem przypatrywali się wszystkiemu, co polskie. Początkowo w najróżniejszych czasopismach i gazetach publikowała drobne tłumaczenia, a potem także własne wiersze.
[edytuj] Znów w Polsce
Po zdławieniu Rewolucji Węgierskiej 1956 roku na Węgrzech sytuacja polityczna nieco złagodniała, tak więc wkrótce mogła już swobodnie wyjechać do Polski. W latach 1960. na przemian żyła w Budapeszcie i w Warszawie, gdzie miała nawet własne mieszkanie. Zapisała się na Uniwersytet Warszawski i w międzyczasie pilnie pisała, pisała i pisała. I to w obu językach. Zarówno własne wiersze, jak i tłumaczenia. Przetłumaczyła na polski niezliczoną ilość wierszy poetów polskich, które opublikowano w różnych antologiach. Publikowała po polsku i po węgiersku wiersze, nowele, eseje, i studia. Po ukończeniu Uniwersytetu Warszawskiego, w 1970 roku zrobiła doktorat. Coraz więcej czasu spędzała w Polsce, gdzie klimat polityczny był już tysiąckrotnie lżejszy niż na Węgrzech, bo przecież Władysław Gomułka już w 1957 roku wprowadził takie liberalne ustawy, których nawet nie śmiał przestudiować, a co dopiero wprowadzić detronizujący Jánosa Kádára Károly Grósz. Tak więc Grácia Kerényi jeździła po Polsce i nawiązywała znajomości z Polakami, albo odwiedzała poznanych już wcześniej Polako-Węgrów. Na przykład wielokrotnie odwiedziła żyjącego w Poznaniu Zdzisława Antoniewicza z rodziną. Zdzisława poznała jeszcze w czasie wojny, kiedy odwiedziła Instytut Polski. Jego żonę – Iluś – z kolei przedstawiono jej jeszcze w latach wojny, dzięki pośrednictwu Prof. dr. Jánosa Elberta, który wówczas mieszkał w Ferencváros przy ulicy Ráday utca i codziennie rano biegł do pobliskiego sklepu nabiałowego kupić sobie coś na śniadanie, a którego właścicielką była późniejsza żona Zdzisława Antoniewicza – Iluś, czyli: Teréz Ilona Karapancsics. W tych czasach Prof. dr János Elbert bardzo chętnie tu zachodził, bo sklep nabiałowy był wówczas popularnym miejscem spotkania uchodźców polskich. Kiedy syn Zdzisława i Ilusi – Roland Antoniewicz w 1967 roku uciekł do Budapesztu, (chciał jechać dalej, do Wenecji, gdzie zamierzał ukończyć ormiańskie seminarium duchowne, ale z nogą złamaną na granicy nie mógł dalej uciekać) – Grácia pojechała do Budapesztu, ażeby wziąć udział w jego ślubie, ale nazajutrz powróciła do Warszawy. Grácia odwiedziła także Toruń – dyrektora z czasów wojny Instytutu Polskiego w Budapeszcie – profesora Zbigniewa Załęskiego, który wówczas – razem z innym byłym uchodźcą polskim na Węgrzech, historykiem Wacławem Felczakiem wykładał już na tutejszym Uniwersytecie im Mikołaja Kopernika.
[edytuj] I ponownie na Węgrzech
Polska w latach sześćdziesiątych żyła w gorączce Milenium – obchodów Tysiąclecia Chrztu – bo Polska już w 966 roku przyjęła Chrześcijaństwo – podkreślała z dumą, rozmawiając z przyjaciółmi na Węgrzech. Centralne uroczystości odbyły się w Poznaniu, Gnieźnie i w Częstochowie, a Grácia niezliczoną ilość razy odwiedziła imprezy Tysiąclecia, gdzie na podstawie adresów otrzymanych od Rolanda Antoniewicza, spotykała się również (według urzędowej nomenklatury węgierskiej komuny) z reakcyjnymi osobistościami kościelnymi. A między nimi ze Stefanem kardynałem Wyszyńskim i poznańskim arcybiskupem Antonim Baraniakiem, oraz z jego przyjacielem jeszcze z seminarium duchownego – krakowskim arcybiskupem Karolem Wojtyłą, późniejszym papieżem Janem Pawłem II. Ale Grácia nie wiedziała, że węgierskie organy bezpieczeństwa państwowego nie tylko śledzą ją, ale także notują każdy jeden jej krok, uważając jej podróże za niebezpieczne dla reżimu. Dopiero kiedy na początku lat siedemdziesiątych powróciła na Węgry, skonfrontowała się z gorzką prawdą. Kilkakrotnie wezwano ją do MSW ostrzec i rozliczyć. I Grácia nigdzie nie potrafiła znaleźć pracy, żyła tylko z okazyjnych przekładów i z majątku odziedziczonego po zmarłych na Zachodzie rodzicach. Tak więc niechcący stała się jedną z czołowych postaci antykomunistycznej opozycji, przyjaźniąc się z podobnymi do niej wyklętymi opozycjonistami: Rolandem Antoniewiczem, Otílią Solt, Dénesem Csengeyem, Jánosem Elbertem, Gáborem Demszkym, Györgyem Krassó, mec. dr. Richárdem Gyimessym i z innymi. Wiele tłumaczyła w tym czasie, wiele pisała, ale jej wiersze i tłumaczenia publikowane były tylko sporadycznie i to w gazetach prowincjonalnych, albo w tomach wydawanych prywatnie, bo władze i redaktorzy naczelni państwowych oficyn wydawniczych, bardzo powściągliwie odnosili się do niej. Jej tomiki bez wyjątku ukazały się albo w Polsce, albo w wydaniu prywatnym. Przetłumaczyła na węgierski wiersze wielu polskich poetów, a węgierskich na polski, które opublikowano w różnych antologiach. Musiała bardzo twardo walczyć o opublikowanie każdego jednego wiersza, każdej jednej publikacji, każdego tłumaczenia. A przecież była bardzo płodną twórczynią. Publikowała wiersze, nowele, eseje, studia, zarówno po polsku jak i po węgiersku. W dowód uznania jej wybitnych zasług twórczych, w 1970 roku w Polsce otrzymała najwyższe wówczas dostępne dla niej odznaczenie kulturalne: tytuł i odznakę Zasłużonego Działacza Kultury, a w 1976 roku od ZAiKS-u, oraz w 1980-tym roku od polskiego Pen Clubu nagrodę za tłumaczenia.
[edytuj] Współpraca z polską Solidarnością
Na początku lat osiemdziesiątych Grácia Kerényi bierze udział zarówno w polskich jak i w węgierskich ruchach opozycyjnych, czemu z coraz większym zdenerwowaniem przypatrują się już nie tylko węgierskie organa bezpieczeństwa państwowego, ale także polskie, a nawet sowieckie KGB, bo przecież z prof. dr. Jánosem Elbertem, z reż. Rolandem Antoniewiczem, z Lajosem Kizmannem, z reż. Gáborem Bódym i z innymi, coraz głośniej podkreślała, że Rosjanie są pospolitymi mordercami, bo w okresie wojny, wbrew Konwencji Genewskiej, w Katyniu bezlitośnie wyrżnięto w pień polskich oficerów – jeńców wojennych, jak również że we wrześniu 1939 roku to oni rozpętali drugą wojnę światową, bo Stalin i Hitler wspólnie napadli na Polskę i dlatego Rosjanie winni są Polakom zadośćuczynienia! Znów przeprowadziła się do Warszawy, ale w międzyczasie coraz częściej jeździła do Segedynu, ażeby od kurierów przybywających z Zachodu przez Jugosławię, odebrać nielegalne przesyłki finansowe dla Solidarności i inne ważne przesyłki. Bardzo często jechała w towarzystwie gokarcisty i pilota Lajosa Kizmanna z Ecser, z prof. Jánosem Elbertem, red. Rolandem Antoniewiczem, z późniejszym posłem Dénesem Csengeym, z późniejszą posłanką Ottilią Solt, z pisarzem – Sekretarzem Związku Literatów Węgierskich Zoltánem Fábiánem, albo akurat z reż. Gáborem Bódym, bo tylko w ten sposób jej częste podróże nie podpadały tak zbytnio, nie kuła wścibskiego wzroku celników i wopistów. Ale był jeszcze inny powód ku temu: chociaż posiadała Trabanta, nie lubiła go prowadzić, tak więc wóz przeważnie powierzała opiece innym. A potem nagle nadeszły złowieszcze znaki. W tajemniczych okolicznościach po kolei umierali jej najbliżsi przyjaciele – prof. dr János Elbert, Zoltán Fábián, Lajos Kizmann, znana twórczyni telewizyjna Lucia Karsai, oraz dokonano kilka spudłowanych, ale groźnych zamachów przeciwko Rolandowi Antoniewiczowi. I Grácia wkrótce podążyła za nimi. Jej przyjaciele z bezpieki zorganizowali jej wypadek samochodowy, wynikiem którego tygodniami konała w szpitalu pod namiotem tlenowym, aż w końcu 7 kwietnia 1985 roku wyzionęła ducha.
[edytuj] Jej dzieła
- 1960 Warszawa – "Recepcja twórczości Marii Konopnickiej na Węgrzech"
- 1968 Budapeszt – "Azonosulások" (Összegyűjtött versei)
- 1968 Warszawa – "Mandaryn wielki kozak"
- 1969 Warszawa – "Studia z dziejów polsko-węgierskich stosunków literackich i kulturalnych"
- 1973 Kraków – "Odtańcowywanie poezji czyli dzieje teatru Mirona Białoszewskiego"
- 1975 Warszawa – "Antologia Poezji Węgierskiej"
- 1975 Budapeszt – "Topografia" (versek, esszék, interjúk) – wiersze, eseje, wywiady
- 1977 Budapeszt – "Utazások könyve" (visszaemlékezés) – wspomnienia
- 1977 Budapeszt – "Csupa boldogság" (kisregény) powieść
- 1981 – A wilkói kisasszonyok – Filmen és prózában – Recenzja filmu Panny z Wilka – Filmvilág (Budapeszt) nr 7 z roku 1981 str. 22-23.
- 1982 Budapeszt – "Testnek feltámadása"
- 1982 Budapeszt – "Dalok könyve"
- 1985 Budapeszt – "Nálunk a málnabokrok"
[edytuj] Tłumaczenia
- W latach 1950. zaczęła tłumaczyć na węgierski "Noce i dnie" Marii Dąbrowskiej.
- 1957 – Przetłumaczyła na węgierski wydawany jako samizdat – WOROSZYLSKI, Wiktor – Dziennik węgierski 1956 pod tytułem Magyarországi napló, 1956, wydany powtórnie w 1994 (Budapeszt) przez Századvég Kiadó i 1956-os Intézet
- Przetłumaczyła także
- prace Bruno Schulza
- Dożywocie Aleksandra Fredry pod tytułem Életjáradék (1960)
- wierze Mirona Białoszewskiego
- powieści Igora Newerlyego,
- Janusza Meissnera oraz
- Zbigniewa Herberta;
- dramaty Tadeusza Różewicza,
- Sławomira Mrożka,
- Wiktora Woroszylskiego oraz
- Zbigniewa Herberta;
- studia szekspirowskie Jana Kotta jak również
- Pierwszy dzień wolności Leona Kruczkowskiego pod tytułem A szabadság első napja.
[edytuj] Recenzje
- Roland Antoniewicz: Szokatlan életpálya. (Niezwykła droga życiowa) – "Esti Hírlap" (Budapeszt), 13 listopada 1980
- András Pályi: Mrozek és az infantilizmus. (Mrożek i infantylizm.) – Élet és Irodalom (Budapeszt) nr24 rocznik 45
[edytuj] O działalności opozycyjnej i prześladowaniu Grácji Kerényi przez bezpiekę
- Unger Gabriella: Ellenkultúra és állambiztonság (Antykultura i bezpieka) – Trezor nr3. rok 2003 str.165-188 (Wydawnictwo Állambiztonsági Szolgálatok Történeti Levéltára – Historyczne Archiwum Służb Bezpieczeństwa Państwowego – odpowiednika Instytutu Pamięci Narodowej w Poznaniu.
- Gusztáv Zámbori: Elbert János halála 28 lutego 2007 (Śmierć Jánosa Elberta) – wspomnienia o opozycyjnej działalności i dziwnej śmierci związanych z Solidarnością prof. dr. Jánosa Elberta i Grácji Kerényi. [1]
- Kerpel-Fronius Gábor: Elgéppuskázott lehetőség (Sknocona możliwość) – "Beszélő" – Politikai és kultúrális folyóirat. (Budapeszt) 12 lutego 2007 nr12
[edytuj] Biografie
- 1994 Gizella Csisztay: Szerelmem, Varsó: Kerényi Grácia utazásai (Warszawa, moja miłość – podróże Grácji Kerényi) Nagyvárad 1994
- 1994 György Gömöri: Kerényi Grácia "halacskái" (Forrás – Budapeszt nr 7 z 1994 r.)
[edytuj] Literatura źródłowa
- Balassa Péter: Egy lélek topográfiája (Vigilia, 1982. 5. sz.)
- Dobos Marianne: A Vigilia beszélgetése Kerényi Gráciával (Vigilia, 1982. 7. sz.)
- Haas György Kerényi Grácia (Katolikus Szemle, 1985. 3. sz)
- Hegyi Béla Kerényi Grácia (Élet és Irodalom, 1985. 3. sz.)
- Gömöri György Kerényi Grácia emlékezete. (Irodalmi Újság, 1985. 16. sz)
- Pályi András Kerényi Grácia (Nagyvilág, 1985. 7. sz.)
- Csisztay Gizella: Kerényi Grácia utazásai (Kapu, 1989. 12. sz.)
- Wiktor Woroszylski: Grácia (Hitel, 1989. nov. 29.).
