Heraldyka kościelna

Z Wikipedii

Zasugerowano, aby ten artykuł zintegrować z artykułem Kościelne oznaki godności. (dyskusja)

Heraldyka kościelna jest to dział heraldyki, nauki pomocniczej historii, który zajmuje się herbami duchowieństwa, instytucji oraz organizacji kościelnych. Obejmuje on zarówno sprawy praktyczne jak i kwestie historyczne dotyczące tej tematyki. Specjalnym działem heraladyki kościelnej jest heraldyka papieska.

[edytuj] Rozwój godeł i herbów kościelnych

Heraldyka kościelna pojawiła się w wyniku przenikania kultury świeckiej do świata duchownego. Już we wczesnym średniowieczu pierwsze godła i emblematy heraldyczne pojawiły się na pieczęciach dokumentów i korespondencji kościelnej (patrz: sfragistyka). Początkowo miały one często postać:

godła lub herbu rodowego danej postaci kościelnej;
godła lub herbu pochodnego od herbu ziem będących we władaniu danego biskupa bądź opata;
godła lub herbu stworzonego na podstawie symboliki właściwej danemu zakonowi, czy danej diecezji.

Prawie od samego początku heraldyki (XII wiek) herby były używane przez osoby duchowne i instytucje kościelne. Wiązało się to głównie przysługującymi Kościołowi prawami feudalnymi. W ciągu wieków wykształciła się całkowicie specyficzna gałąź heraldyki: heraldyka kościelna, zapożyczająca niektóre elementy z heraldyki świeckiej i dostosowująca je do rodzajów i hierarchii godności kościelnych. Wielokrotnie w ciągu dziejów papiestwo zakazywało używania oznak świeckich, regulując w zamian system oznak kościelnych.

Na tarczy do XIX wieku duchowni umieszczali swoje godła rodowe, a biskupi łączyli je często z herbami swych ziem diecezjalnych. W XIX wieku, wobec powolnego zaniku dawnego znaczenia herbów, zaczęto umieszczać różne symbole dewocyjne. W XX wieku - wobec szerszego akcesu do wyższych tytułów kościelnych osób spoza herbowych elit społecznych - przyjęło się, że nowo konsekrowany biskup wybiera swój herb. Jeśli jednak chce wybrać herb rodowy, winien dokonać w nim jakiejś lekkiej modyfikacji.

[edytuj] Oznaki

Podobnie jak w przypadku herbów świeckich wokół tarczy herbowej umieszane były i są różnorodne elementy. Są one zwykle pochodzenia religijnego lub liturgicznego ale zdarzają się także świeckie. Do najpowszechniejszych należą:

tiara - oznaka godności papieskiej, przysługuje również patriarchom Lizbony
klucze - złoty i srebrny podłożone pod tarczę są oznaką godności papieskiej, także w herbie kardynała kamerlinga.
ombrellino - czerwono-żółty parasol umieszczany nad herbem kardynała kamerlinga
mitra lub infuła- oznaka godności arcybiskupa, biskupa, opata, mistrza lub generała zakonu i infułata
paliusz - oznaka godności metropolity
kapelusz kardynalski (Galero) - początkowo oznaka godności kardynalskiej, od XVIII w. w różnice w kolorach i liczbie chwostów (fiocchi) oznaczają inne urzędy kościelne.
biret
krzyż- łaciński podłożony pod tarczę przysługuje biskupowi, krzyż podwójny (patriarszy)- arcybiskupowi.
pastorał- oznaka godności arcybiskupa, biskupa, opata, ksieni,wielkiego mistrza zakonu i infułata. Pastorał o podwójnej głowicy oznacza hierarchów kościołów obrządków wschodnich.
laska przeorska lub kantorska
różaniec - oznaka godności ksieni, używany także w innych herbach, głównie zakonnych.
korona cierniowa
miecz - oznaka hierarchy kościelnego sprawującego również władzę świecką, również używany w herbach hierarchów zakonów rycerskich.

W 1915 papież Benedykt XV zakazał wszystkim duchownym umieszczania przy tarczy herbowej odznak orderów, którymi honorowani byli duchowni przez władców. Odznaki te były zawieszane na łańcuchach pod tarczą herbową. Zakaz nie dotyczył jedynie odznak dwóch zakonów rycerskich:

Do 1951 w herbach występowały jeszcze korony książęce lub hrabiowskie, płaszcze herbowe, miecze i inne oznaki świeckie.

Papież Paweł VI w 1969 nakazał aby herby duchownych były proste i czytelne oraz aby odpowiadały wymogom artystycznym. Zabronił również kardynałom i biskupom ozdabiania herbów mitrą i pastorałem i pozostawił jako jedyne ozdoby krzyż i kapelusz w odpowiednim kolorze.

[edytuj] Herby duchownych

[edytuj] Kardynał Herb kardynała (rys. 1.) ozdobiony jest kapeluszem w kolorze czerwonym. Z jego wnętrza, z każdej strony spływa czerwony sznur ułożony w sploty skierowane ku krawędzi ronda kapelusza. Każdy ze sznurów przytwierdzony jest do kapelusza jednym końcem pojedynczym chwostem (łac. fiocci) od góry kapelusza. Drugi koniec sznura zakończony jest, ułożonymi w 5 rzędów, 15 chwostami w kolorze sznura. Jeśli kardynał jest arcybiskupem metropolitą, dodatkowo może być umieszczony paliusz (analogicznie do herbu arcybiskupa rys. 3.) . Za tarczą herbową umieszczony jest stosowny krzyż, w zależności od posiadanego przez kardynała urzędu (biskupa, arcybiskupa czy patriarchy).		rys. 1. herb kardynała z krzyżem arcybiskupim
[edytuj] Prymas i patriarcha Herby prymasów i patriarchów ozdabiane są kapeluszem w kolorze zielonym. W takim samym kolorze jest sznur i 15 chwostów. Sznur spływa tak samo jak w przypadku herbu kardynałów i jest analogicznie mocowany. Dodatkowo, od 1826, w sznur może być wpleciona złota nić (rys. 2.) . Za tarczą znajduje się krzyż podwójny. Za tarczą herbową Patriarchy Jerozolimy, ze względu na piastowaną przez niego godność Wielkiego Przeora Zakonu Grobu Świętego, umieszcza się czerwony krzyż jerozolimski. Patriarcha Lizbony od XVIII w., zgodnie z prawem nadanym przez papieża Klemensa XII umieszcza nad tarczą tiarę, za którą znajdują się skrzyżowane gałązki palmowa i laurowa.		rys. 2. herb prymasa
[edytuj] Arcybiskup Arcybiskupi ozdabiają swoje herby zielonym kapeluszem, sznurem i 10 chwostami. Układ sznura jest analogiczny jak w przypadku herbu kardynała. Jeśli arcybiskup jest metropolitą dodatkowo może być umieszczony paliusz (rys. 3.) . Pod tarczę podłożony krzyż podwójny. Przed 1969 dodawane były ponadto mitra i pastorał. Jeżeli arcybiskup posiadał tytuł książęcy umieszczał swój herb na płaszczu herbowego zwieńczonego mitrą książęca. Dawniej arcybiskup, który w swoim ręku skupiał także władzę świecką krzyżował za tarczą pastorał i miecz. W Kościele ormiańskim arcybiskupi swoje herby ozdabiają kapeluszem arcybiskupim umieszczonym nad tarczą zaś za tarczą znajduje się pionowo ustawiony krzyż oraz skrzyżowane dwa pastorały łaciński i grecki.		rys. 3. herb arcybiskupa (wersja z paliuszem)
[edytuj] Biskup Biskup w swoim herbie umieszcza kapelusz, sznur i 6 chwostów koloru zielonego. Układ i mocowanie sznura wygląda analogicznie jak w herbie kardynała. Podłożony pod tarczę krzyż łaciński (rys. 4.) . Biskupi, którzy są bezpośrednio zależni od Stolicy Apostolskiej (np. biskupi Szwajcarii), mają prawo do stosowania 10 chwostów. Przed 1969 podobnie jak w przypadku herbów arcybiskupów stosowane były również mitra i pastorał, z tym że były mniej okazałe od arcybiskupich. Również w przypadku kiedy biskup miał władzę świecką, krzyżował za tarczą pastorał i miecz. W Kościołach obrządku wschodniego biskupi przyjmują zwyczaje heraldyczne stosowane w Kościele katolickim. Różni się jedynie forma używanych oznak (krzyża, mitry, pastorału), która jest zgodna z zasadami liturgicznymi danego obrządku. Biskupi Kościoła anglikańskiego zamiast kapelusza i sznurów używają bogato zdobionej mitry, zwieńczonej na szczycie krzyżykiem. Tylne wstęgi mitry spływaja po obu stronach tarczy. Za tarczą zamiast krzyża umieszczane są dwa skrzyżowane pastorały. Biskup Durham jako pallatyn ozdabia swój herb tzw. mitrą koronowaną. Podobnej mitry używają arcybiskupi Canterbury oraz Yorku.		rys. 4. herb biskupa
[edytuj] Opat i prałat Opaci i prałaci niezależni (łac. nullius) jeśli nie posiadają święceń biskupich ozdabiają swoje herby kapeluszem, sznurem i 6 chwostami w kolorze zielonym. Za tarczą herbową umieszczany jest pastorał z welonem. Dawniej używali także mitry i samego pastorału. W przypadku posiadania święceń biskupich stosowali oznaki przysługujące biskupom. Ksieni stosuje zwykle pastorał z welonem umieszczony za tarczą kobiecą (romboidalną), otoczoną różańcem.		rys. 5. herb opata i prałata niezależnego
[edytuj] Opat i prepozyt (infułat) Opaci i prepozyci (infułaci) używają w herbach kapelusza, sznura i 6 chwostów w czarnym kolorze. Za tarczą ustawiany jest pionowo pastorał z welonem. Dawniej występowała infuła (jak na rys. 15.).		rys. 6. herb opata i prepozyta infułata

[edytuj] Pozostałe układy herbowe

rys. 7. herb generała zakonu	rys. 8. herb prałata papieskiego (de fiocchetto)	rys. 9. herb protonotariusza apostolskiego	rys. 10. herb honorowego prałata
rys. 11. herb honorowego kapelana papieskiego	rys. 12. herb kanonika	rys. 13. herb dziekana	rys. 14. herb zwykłego kapłana

Uwagi

rys. 15. Herb Wielkiego Mistrza Krzyżackiego dra Bruno Platter

Sposób zawinięcia/przebiegu sznurów oraz kształt i przebieg wstęgi nie są ściśle określone i pozostają sprawą indywidualnego wyboru. Często także są stosowane odstępstwa od niektórych powyższych zasad, na mocy tradycji bądź przywileju. Przykładowo, Generał zakonu norbertanów używa oznak (kapelusz, sznury, chwasty) w kolorze białym, natomiast generał zakonu krzyżackiego, używa chwastów w kolorze białym i czarnego kapelusza.

rys. 16. Herb Zakonu Cystersów (nad tarczą infuła i dwa pastorały)

[edytuj] Heraldyka zakonna

Herby i godła zakonne są bardzo wyraźnym wynikiem przenikania kultury świeckiej do świata duchownego. Przed okresem krucjat źródeł godeł zakonnych należy szukać w kancelariach zakonów – przede wszystkim na pieczęciach, których używano dla uwiarygodnienia dokumentów (m.in. podpisywanych wespół z władcami świeckimi: rozmaitych lokacji, donacji itp.).

W dobie pierwszych krucjat rycerze chrześcijańscy pochodzący z wielu księstw i królestw dla wzajemnego rozpoznania znaczyli się krzyżami. Powstanie zróżnicowanych zakonów rycerskich przyspieszyło przenikanie kultury rycerskiej do świata zakonnego, a wraz z nim wielu symboli, w tym i emblematów heraldycznych - sztandarów i proporców rycerskich oraz usposobienia płaszczy zakonnych do warunków bitewnych. W klasycznym okresie średniowiecza godła zakonów rycerskich, jako jedne z pierwszych, przyjmują postać ściśle heraldyczną, wpisując się na tarczę.

rys. 17. godło Zakonu św. Augustyna, z oznakami heraldycznymi

W zakonach nie-rycerskich proces heraldyzacji godeł także następuje, lecz z innych trochę przyczyn – administracyjnych, społecznych, prawnych. Zakony były właścicielami obszernych ziem, nieraz miast – posiadających swe własne herby. Wymogi kulturowe oraz społeczno-polityczny status zakonów wymagały, by ich godła przyjęły postać bardziej heraldyczną (rys.16).

rys. 18. godło Zakonu Braci Mniejszych - (np. Franciszkanów)

Jednak pełniły one funkcje dużo bardziej zbliżone do mieszczańskich i kupieckich gmerków. Pojawiały się na fasadach budynków, nad bramami, na tympanonach, nagrobkach, na sklepieniach budowli sakralnych i na obrazach. Nadal istniały i odgrywały ważną kancelaryjną rolę na pieczęciach, w dokumentach i korespondencji.

Analogiczne godła i herby powstawały dla innych zgromadzeń, wzorowanych na zakonnych (kolegiaty, kapituły, bractwa kościelne).

rys. 19. Herb Zakonu Krzyżackiego

Wraz ze zmniejszeniem znaczenia zakonów rycerskich oraz końcem średniowiecznego rycerskiego etosu, herby zakonne pozostały w użyciu prawie wyłącznie kancelaryjnym. Wówczas w bardzo znaczący sposób odeszły od reguł klasycznej heraldyki (rys. 17) i powróciły często do postaci czystego godła (rys. 18).

rys. 19. herb Pallotynów

Dziś godło jest najczęściej jedynym elementem zakonnego układu heraldycznego, w przeciwieństwie do heraldyki np. szlacheckiej, w której godło pozostaje wpisane w szerszy układ elementów heraldycznych (tarcza, klejnot, labry itp.). W wielu nowych zakonach i zgromadzeniach godło przypomina bardziej swoiste logo.

Godła zakonne zawierają najczęściej ogólną symbolikę religijną (często występuje krzyż, symbole maryjne bądź chrystusowe, aniołowie), związaną z dziejami danego zakonu (atrybuty świętych), lub też symbole przyrodnicze bądź przedmiotowe. Często zawierają monogramy bądź całe dewizy, wpisane w godło na ogół bez zachowania reguł heraldycznych (rys. 19). Nie wszystkie zakony posiadają godła lub pełne herby.