Historia Chełmży

Z Wikipedii

[edytuj] Okres do 1250 r.

W okolicy dzisiejszej Chełmży zachowało się wiele zabytków z epoki kamiennej (mezolitu i neolitu). W najbliższej okolicy znajdywane były takie zabytki jak choćby kamienne siekiery.

Epoka brązu jest prezentowana na ziemi chełmińskiej kolejno przez kulturę grobsko-śmiardowską, przedłużycką, trzciniecką oraz łużycką.

Ludność kultury łużyckiej budowała osiedla obronne podobne do grodu w Biskupinie, pod Chełmżą było to Grodno, w gm. Chełmża. Wiele wskazuje na istnienie takiego powstałego w epoce brązu osiedla kultury łużyckiej w miejscu, którego środek oznacza dzisiaj kościół św. Mikołaja.

We wschodnich, a właściwie północno-wschodnich obszarach zaczęła się wyodrębniać w kulturze łużyckiej (od ok. 550 r. p.n.e.) kultura pomorska. Tworzyła ona inny obrządek pogrzebowy, powstała kultura urn twarzowych, kultura grobów kloszowych, wyodrębniła się kultura grobów skrzynkowych. Mamy zatem inną terytorialnie i czasowo dającą się wyodrębnić kulturę archeologiczną epoki żelaza – kulturę pomorską (ok. 550-200 p.n.e.).

Gdyby spojrzeć na południe z wieży kościoła św. Mikołaja, gdzieś ok. III w. to zobaczylibyśmy kamienne kręgi cmentarzyska Gotów w Brąchnówku.

Już podczas prac na cmentarzysku w Odrach archeolodzy zwracają uwagę, że znamiona gockie są łatwo rozczytywalne tylko po wierzchu, im głębiej w grunt tym mniej gockich akcesoriów. Tu w Brąchnówku głęboko pod kręgami kamiennymi Gotów znaleźć można groby i ceramikę kultury pomorskiej. W sprawozdaniu archeologa G. Ossowskiego nie ma zupełnie mowy o Gotach są jedynie wyrażane wątpliwości samego archeologa – nauka jeszcze wtedy nie zna szczegółów przemarszu Gotów trwającego ok. trzy wieki.

Słowianie. Od południowego wschodu nadszedł nowy żywioł – Słowianie. Przemieszczanie się plemion słowiańskich, ich osiedlenie się w Europie Środkowej nierozerwanie wiąże się z powstaniem Polski.

Dużo przesłanek mówi o niegdysiejszym istnieniu grodu kultury łużyckiej (albo i celtyckiej), na wzgórzu dokoła obleganym przez wodę w Chełmży. Jezioro Chełmżyńskie cały czas wysycha, kiedyś jezioro i bagna niemal dookoła oblegały wzgórze, na którym dzisiaj stoi kościół św. Mikołaja.

[edytuj] Gród obronny Łoza

Łoza posiadała bez wątpienia drewnianą zabudowę w okresie podróży Wikingów tj. w IX-XII w. i znajdowała się w kręgu handlu bałtyckiego. Koniec dla tego handlu nastąpił wtedy, gdy Krzyżacy zdobyli Gotlandię i odcięli północne miejsca handlu. Powstała Hanza.

Centrum pierwotnego grodziska byłoby hipotetycznie w miejscu, gdzie kościół św. Mikołaja a podgrodzie w miejscu placu pozostałym po rynku. Miejsce posadowienia kościoła jest grodziskiem "quondam castrum", można tak powiedzieć przecież na podstawie dokumentu określającego jednoznacznie istnienie już otwartego kościoła: [...]...Dokument fundacyjny katedry z 1251 r. wymienia też wyraźnie kościół parafialny w Chełmży. Biskup dał go kapitule swojej w zarząd – et in civitate Culmense 12 mansos et parochiam eiusdem civitatis...[...]^[1]

Słowianie preferowali budowę ukrytych na bagnach grodzisk. W niewielkiej odległości od grodziska znajdowały się osady. Ludność z okolicznych osad chroniła się za wałem ziemnym lub ziemno-drzewnym w chwili wystąpienia zagrożenia. Taki klasyczny przykład to grodzisko i osada w Chełmży nad jeziorem Archidiakonka.

Słowianie wykorzystywali często stare konstrukcje obronne pozostałe np. po ludności kultury łużyckiej. Grody obronne kultur łużyckiej czy celtyckiej miały wały obronne, były budowane na wzgórzach, dominowały nad całą okolicą. Miejsca obronne Prusów były na skarpach nad zbiornikami wodnymi, często miały sztucznie usypywano platformę. Wszak Łoza stanowi miejsce nadgraniczne i tym samym możliwe jest i takie rozwiązanie tej budowy inżynierskiej.

Browina (Fryba) – rzeka, bez wątpienia w okresie gockim stanowiła drogę, która wiodła od Jeziora Chełmżyńskiego do Wisły.

Słowiańskie relikty grodów późnośredniowiecznych wzniesionych na surowym korzeniu w najbliższym sąsiedztwie Chełmży: Bielczyny, Nawra, Piaseczno, Leszcz, Orłowo.

Słowiańskie relikty grodów o genezie wczesnośredniowiecznej w najbliższym sąsiedztwie Chełmży: Gronowo, Ryńsk.

[edytuj] Lata 1251-1939

Diecezja chełmińska została utworzona w 1243 r. ze stolicą biskupią w Chełmży.

Zobacz więcej w osobnych artykułach: Konkatedra Świętej Trójcy w Chełmży, Kościół św. Mikołaja w Chełmży, Kościół św. Jerzego w Chełmży, diecezja chełmińska, Zakon krzyżacki.

Okolica Culmsee (Chełmży) była bardzo niespokojna, ciągle tu miały miejsce utarczki z Prusami. Oto jeden z wielu przytaczanych fragmentów opisu ks. dr Stanisława Kujota (za kronikarzem): [...]...Więcej szczegółów zachowało się z drugiej wojny Sudowici czyli Jadźwingowie kilkakroć oblegali Chełmżę w której pierwszy biskup Heidenreich (r. 1246–1263) struchlałym mieszczanom i schronionej ludności z okolicy otuchy dodawał. Raz wymógł na nich, żeby zrobili wycieczkę. Jakoż udało się jakiegoś niezwykle rosłego poganina zranić i unieść. Było to szczęście obleganych, bo strapiony wódz nieprzyjaciół odstąpił od miasta, gdy mu jeńca wrócono...[...]^[2]

W Chełmży powstała pierwsza z siedemnastu katedr, które zostały zbudowane na ziemiach administrowanych przez Krzyżaków. Lecz nawet ta wielka, w Chełmży stawiana sakralna budowla nie ma specjalnych praw jeśli chodzi o zapobieganie niszczącym działaniom wojennym. Oto fragment opisu, który mówi właśnie o zniszczeniach: [...]... Katedra w Chełmży, o której archaizującej pierwotnej koncepcji była już mowa, odbudowana została po zniszczeniach w wyniku najazdów pruskich i litewskich, prace te zaś trwały do ok. 1359 r. W tym czasie korpus przyjął formę hali z masywem zachodnim, w którym – podobnie jak w Chełmnie – zrealizowano tylko jedną wieżę od północy, nadając jej zresztą wyjątkowo monumentalną formę...[...]^[3]

Ustały napady wojsk pruskich i litewskich na miasto. Dlaczego – wyjaśnia prof. Gerard Labuda: [...]...Te błyskawiczne postępy terytorialne Krzyżaków, a długoletnie niepowodzenia książąt polskich na terenie Prus nie budzą zdumienia, jeśli zważymy, jak odmienną techniką podboju posługiwali się jedni i drudzy. Panujący polscy zdobywali się na cały szereg jednostkowych wypadów, w których przewaga oręża zapewniała im podobne, co Krzyżakom, sukcesy. Gdy jednak ci pierwsi zadowalali się zwyczajnym uznaniem swej władzy przez zwyciężonych i z powrotem wycofywali się z kraju, to Krzyżacy zdobytej ziemi nie wypuszczali z rąk. Choć środki ich były znacznie skromniejsze, od razu wznosili grody i osadzali w nich załogi zdolne do utrzymania podbitych w uległości...[...]^[4]

W Lubawie znajduje się zamek-rezydencja biskupów chełmińskich. Ponieważ w tym czasie biskupami chełmińskimi byli wybierani członkowie zakonu krzyżackiego, to zamek usytuowano poza murami miasta (ale w komunikacyjnej więzi). Podczas wojny Polski z zakonem krzyżackim, właśnie spod Lubawy wojska krzyżackie wyruszyły w lipcu 1410 r. pod Grunwald. Po przegranej bitwie przez wojska zakonu krzyżackiego biskup chełmiński Arnold Stapil złożył w Chełmży królowi hołd Władysławowi Jagielle. W wyniku I pokoju toruńskiego Chełmża wróciła jednak ponownie pod panowanie krzyżackie. Jeszcze raz wojska polskie w 1422 r. zdobyły Chełmżę, a w mieście były duże zniszczenia.

Przełomem politycznym dla Chełmży był 1466 r., kiedy w wyniku II pokoju toruńskiego kończącego wojnę trzynastoletnią miasto, jak i cała ziemia chełmińska przeszło pod panowanie polskie stając się częścią tzw. Prus Królewskich. Odbudowa ze zniszczeń wojennych przebiegała powoli, głównie dzięki działaniom kapituły.

W I poł. XVI w. pojawili się w mieści zwolennicy reformacji, jednak dzięki zdecydowanej postawie biskupów chełmińskich, będących właścicielami Chełmży, miasto pozostało katolickie. Jednak pod wpływem reformacji upadł konwent franciszkanów. W tym samym czasie wielki pożar zniszczył miasto w 1531 r.

W 1625 r. nastąpił powrót zakonników i położenie kamienia węgielnego pod klasztor franciszkanów. Zygmunt III Waza wraz z królewiczem Władysławem odwiedzali Chełmżę w 1621 i 1627 r. Kolejną katastrofą były wielokrotne przemarsze wojsk w czasie wojen szwedzkich 1626-1629 i 1655-1660.

Podstawą egzystencji dla miasta w XVIII wieku było rolnictwo i browarnictwo. W tym czasie przez Chełmżę przechodziły armie saskie, szwedzkie, rosyjskie oraz zwolenników Stanisława Leszczyńskiego. Takiemu nasileniu przemarszów wojsk miasto nie mogło sprostać, doszła do tych nieszczęść jeszcze wielka epidemia dżumy 1708-1710.

Kolejne nieszczęścia związane były z kolejnymi wojnami, przemarszami wojsk, koniecznością wyżywienia żołnierzy mających tu leża zimowe. Miało to miejsce w czasie wojny sukcesyjnej w latach 1733-1735, a zwłaszcza w czasie wojny siedmioletniej, w latach 1756-1763. Dopełnieniem zniszczeń był pożar, który strawił niemal całe miasto w 1762 r.

Po I rozbiorze Polski Chełmża znalazła się w Prusach od 15 września 1772 r. Miasto posiadało 600 mieszkańców. Następowało nasilenie zasiedlania obszarów Prus przez ludność niemiecką, w większości wyznania protestanckiego. Pod koniec XVIII w. w Chełmży ludność protestancka stanowi 24% ogółu ludności. W 1781 r. miało miejsce przeniesienie siedziby biskupów chełmińskich z Lubawy do Chełmży. Nastąpiła ponownie kasata klasztoru franciszkanów.

Przelewające się przez Europę wojny napoleońskie w latach 1807-1815 umożliwiły powstanie Księstwa Warszawskiego. Chełmża znalazła się w jego granicach.

Stolica diecezji chełmińskiej została przeniesiona w 1824 r. z Chełmży do Pelplina.

Już od 1815 r. został odnotowany wzrost gospodarczy miasta, dla rolników dobrze prosperujących na urodzajnych glebach, jakie są wokół Chełmży, powstały w samym mieście zakłady rzemieślnicze i sieć handlowa.

1866 r. – powstało Towarzystwo Rolniczo-Przemysłowe. W 1879 r. powołany został sąd rejonowy w Chełmży i również w tym czasie powstają 2 banki i jeszcze jedna szkoła.

1882 r. – rozpoczęto budowę wielkiej cukrowni i nastąpiła w związku z tym budowa węzła kolejowego.

I wojna światowa miała negatywny wpływ na życie codzienne i rozwój miasta. Powstawały konflikty społeczne.

Postanowienia traktatu wersalskiego nakreśliły granicę tak, że umieściły Chełmżę w Polsce. Chełmżę opuściła ludność niemiecka, wyjechało z Chełmży ok. 2000 osób.

Kryzys ekonomiczny, który ogarnął świat w 1929 r., dotyczył też Chełmży. Wiele rodzin cierpiało biedę. Było duże bezrobocie i obniżono płace.

W pierwszych dniach września 1939 r. Niemcy stanęli na rogatkach miasta. Na szczęście udaremniono zbrojną obronę opuszczonej przez miejskie władze Chełmży, obrońcy nie mieliby żadnych szans powodzenia. Niemiecka ludność współpracowała z armią agresora, dając znaki nielicznym samolotom.

[edytuj] Lata 1940-1945

Okupant wprowadził między innymi dla ludności polskiego pochodzenia III i IV grupę "Volkslisty". Aby zwiększyć "skuteczność" w zapisach ludności (wymuszana współpraca) zaczął stosować terror. Stosował "łapanki", tj. wyciąganie ludzi w środku nocy z ich domów i przymusowe wysyłanie ich do obozów zagłady i obozów pracy. Jeśli ktoś został wywieziony, to już nigdy nie powrócił do domu. Część osób, Polaków, nawiązała wcześniej, od razu współpracę z Niemcami.

Z początkiem 1945 r. nastąpiło wkroczenie Armii Czerwonej. Na podstawie powierzchownego oskarżenia o kolaborację, albo i bez takich podstaw została utworzona grupa 600 mieszkańców Chełmży i ludzie ci zostali wywiezieni na Syberię. Większość osób z tej grupy nie powróciła do swoich domów.^[5]

Trzeba było wielu zdecydowanych starań ówczesnych, tymczasowych władz miasta aby nie nastąpiło zdemontowanie i wywiezienie maszyn z cukrowni, która decyduje o egzystencji mieszkańców miasta.

[edytuj] Okres od 1946 r.

W 1950 r. piorun uderzył we wieżę katedry, zaczęła płonąć i runęła na dach kościoła. Po tym pożarze podstawę wieży jedynie prowizorycznie wykonano, by chronić przed deszczem wnętrze wieży. Taka prowizorka trwała do 1969 r.

Po II wojnie światowej niepodważalny rozwój oświaty jest w Chełmży bodaj zauważany najpełniej. Wynika to zapewne z dużej grupy niezamożnych mieszkańców.

Obecnie miasto nie posiada bazy turystycznej – chodzi o bazę hotelowo-wyżywieniową, trzeba bowiem do jej uzyskania pokonać ogromne trudności nie tylko natury finansowej. Zadbany wygląd domów i ulic śródmieścia zachęcą może do odwiedzenia i zwiedzania miasta.

Odbudowa wieży kościoła pokatedralnego (wówczas kolegiaty) podjęta została dopiero w 1969 r.

Przypisy

[edytuj] Bibliografia

• Birecki Piotr, Dzieje sztuki w Chełmży, Chełmża, Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna im. Juilana Prejsa 2001
• Biskup Marian, Labuda Gerard; Dzieje ZakonuKrzyżackiego w Prusach, Gospodarka – Społeczeństwo – Państwo – Ideologia, Wydawnictwo Morskie Gdańsk, 1986
• Brückner A.; Dzieje Języka Polskiego, Warszawa 1974
• Brückner A.; Starożytna Litwa, Ludy i Bogi, Szkice historyczne i mitologiczne, Wydawnictwo Pojezierze, Olsztyn 1984
• Bukowski Zbigniew; Pomorze w epoce brązu w świetle dalekosiężnych kontaktów wymiennych Gdańskie Towarzystwo Naukowe Wydział Nauk Społecznych i Humanistycznych, Seria monografii – nr 104, Gdańsk 1998
• Chudziakowa Jadwiga; Kultura łużycka na terenie międzyrzecza Wisły, Drwęcy i Osy Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Prace Archeologiczne 5, Warszawa – Poznań 1974
• Chyżewska Maria, Dragan Romuald; Sprawozdania z badań wykopaliskowych na cmentarzysku kurhanowym w Odrach, pow. Chojnice, w latach 1962-1963, Sprawozdania Archeologiczne, t. XVIII
• Czebreszuk Janusz; Schyłek neolitu i początki epoki brązu w strefie południowo-zachodniobałtyckiej (III i początki II tys. przed chr.) Alternatywny model kultury, Wyd. Nauk. UAM, 2001
• Dorawa Marian; Katedra św. Trójcy w Chełmży, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Warszawa – Poznań – Toruń 1975
• Dzieje Chełmży, red. Mieczysław Wojciechowski, Chełmża, Chełmżyńskie Towarzystwo Kultury 1994
• Gąssowski Jerzy; Narodziny średniowiecznego świata, Wrocław – Warszawa – Kraków, Zak. Nar. im. Ossolińskich, Wydawnictwo 1970
• Gediga Bogusław, Piotrowska Danuta (red.); Kultura symboliczna kręgu pól popielnicowych epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Europie Środkowej, PAN – Oddz. we Wrocławiu
• Gedl Marek; Kultura przedłużycka, Zak. Nar. im. Ossolińskich, 1976
• Hahuła Krystyna; Cmentarzysko gotów w Grzybnicy, Koszalin 1992
• Ibrahim ibn Jakub (Kowalski Tadeusz); Relacja Ibrāhīma Ibn Ja’kūba z podróży do krajów słowiańskich w przekazie Al-Bekrīego
• Jerzy Kmieciński; Niektóre zagadnienia wędrówki Gotów w świetle dotychczasowych badań, oraz w świetle wykopalisk w Węsiorach w pow. kartuskim Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego. Seria I, zeszyt 8, Łódź 1958, s. 37-49
• Kokowski Andrzej; Zagadnienie kręgów kamiennych w środkowej strefie Pojezierza Pomorskiego Acta Universitatis Lodziensis, Folia Archeologica 8, 1987
• Kola Andrzej; Grody ziemi chełmińskiej w późnym średniowieczu, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Prace Archeologoczne, Toruń 1991
• Kostrzewski Józef; Kurhany i kręgi kamienne w Odrach, w pow. chojnickim na Pomorzu [z 4 tablicami i 18 ryc. w tekście
• Kujot Stanisław; (Ksiądz Pleban w Grzybnie, Poczta Unisław) kto założył parafie w dzisiejszej Diecezyi Chełmińskiej? (z mapą) część pierwsza i druga, nakładem Towarzystwa Naukowego w Toruniu, Toruń – 1903 i 1904
• Labuda Gerard; Studia nad początkami państwa polskiego, t. I i II, Warszawa 1988.
• Leciejewicz Lech; Gdzie zostały umieszczone pierwsze siedziby biskupie na Pomorzu Zeszyty Kulickie, zeszyt nr2
• Leciejewicz Lech; Z badań nad początkami osad miejskich nad Bałtykiem we wczesnym średniowieczu [w:] Archeologia Polski, t. VIII, z.2, Wrocław 1963
• Lissauer A.; 78 Die Hallstaetter Epoche, 12. Bruchnowko, Kr. Thorn., Die prähistorischen Denkmälern, 1888, s. 78
• Miśkiewicz Benon – p.red.; Z dziejów wojennych Pomorza Zachodniego, Wyd. Pozn. 1972
• Niesiołowska-Wędzka Anna; Początki i rozwój grodów kultury łużyckiej, Ossolineum, 1974
• Ossowski G; Mapa 1881, Brąchnówko I, II, Kraków
• Ossowski G.; Prusy Królewskie z. 4, 1888, 3. Brąchnówko, Kraków, s.129
• Ossowski G.; Prusy Królewskie z. 3, 1885, 3. Brąchnówko, Kraków,
• Strzelczyk Jerzy; Goci – rzeczywistość i legenda, PIW W-wa 1984
• Tacitus Cornelius; Die Germania (mit einer Karte), Leipzig (chyba ok. 1930 r.)
• Wikarjak Jan – przetłumaczył, wstęp i komentarz opracował Gerard Labuda; Pomorze zachodnie w żywotach Ottona, PWN Warszawa 1979
• Wolfram Herwig, (Strona o autorze, Herwig Wolfram: http://de.wikipedia.org/wiki/Herwig_Wolfram) Germanie, Kraków

[edytuj] Zobacz też

• Stara droga w Chełmży

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Vikingeskibs Museet