Wojna o sukcesję polską

Z Wikipedii

Oblężenie Gdańska w 1734 przez wojska sasko-rosyjskie

piechur saski Augusta II

Wojna o sukcesję polską – wojna toczona w Europie w latach 1733-1735 między koalicjami Francji, Hiszpanii i Bawarii a Austrii, Rosji, Prus i Danii. Przyczyną wojny była rywalizacja o koronę polską Stanisława Leszczyńskiego z Augustem III Sasem, a także dążenie Francji do zdobycia nowych terytoriów w Rzeszy (Lotaryngia) oraz we Włoszech.

Po śmierci Augusta II Mocnego Stanisław Leszczyński został wybrany 12 września 1733 królem Polski przez zdecydowaną większość szlachty. Rosja i Austria postanowiły siłą narzucić I Rzeczypospolitej swojego kandydata w osobie elektora Saksonii Fryderyka Augusta III. Zbrojna interwencja sasko-rosyjska i będąca jej następstwem nielegalna w świetle prawa elekcja Augusta III 5 października 1733, stały się dla Francji pretekstem do wypowiedzenia wojny. 10 października 1733 Ludwik XV Burbon wypowiedział wojnę Austrii.

[edytuj] Zarys działań wojennych na terenie Rzeczypospolitej

Początkowo interweniować w Rzeczypospolitej miały wojska habsbursko-austriackie i saskie, ewentualnie wspierane przez dodatkowy korpus rosyjski. Austria uważała Polskę pod rządami Leszczyńskiego za groźniejszą dla własnych interesów ze względu na jego sojusz z Francją. Natomiast Polska pod rządami saskimi i pod kuratelą sąsiednich mocarstw była dla Wiednia możliwa do przyjęcia. Wybuch wojny z Francją zmusił jednak Habsburgów do przerzucenia swych sił do Lotaryngii. Dyplomacja wiedeńska skłoniła państwo carów do przyjęcia na własne barki całego ciężaru interwencji. Rosjanie skierowali ku granicom Rzeczypospolitej trzy korpusy wojska. Korpus pod dowództwem generała Piotra Lacy'ego zajął pozycję wyjściową do działań w Inflantach. Korpus pod dowództwem generała Artemija Zagriażskiego skoncentrował swoje oddziały w okolicach Smoleńska. Trzeci z korpusów pod dowództwem generała Weissbacha skoncentrował się pod Kijowem. Łącznie siły trzech korpusów szacować można na 75-90 tysięcy żołnierzy. W odwodzie stał następny korpus generała Izmaiłowa. Początkowo naczelne dowództwo nad siłami rosyjskimi sprawował generał Piotr Lacy.

Korpus generała Lacy'ego maszerował przez terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego wzdłuż linii Inflanty - Grodno w kierunku na Warszawę nie napotykając większego oporu, gdyż litewska magnateria sprzyjała Wettinom. Licząca na papierze sześć tysięcy żołnierzy armia Wielkiego Księstwa Litewskiego w rzeczywistości dysponowała zaledwie trzema tysiącami zbrojnych, dlatego też regimentarz Wielkiego Księstwa Michał Serwacy Wiśniowiecki nie próbował nawet objąć dowodzenia.

W połowie września 1733 roku Lacy osiągnął Tykocin przekraczając tym samym granice Korony. W początkach października 1733 Rosjanie dotarli do Pragi i w jej pobliżu pod wsią Kamień przy znikomym poparciu szlachty zorganizowali elekcję Augusta III (5 października 1733 roku). Dowodzący skoncentrowanymi pod Warszawą wojskami koronnymi Józef Potocki zamierzał początkowo bronić stolicy w oparciu o przeprawy przez Wisłę. Zmienił jednak swe plany obawiając się klęski i utraty wojska - głównego źródła swej pozycji. Po dokonaniu kilku manifestacyjnych ataków na ambasadę rosyjską wycofał armię pod Radom, nie podejmując żadnej próby oporu.

Stanisław Leszczyński oraz wspierający go magnaci oraz szlachta i urzędnicy Rzeczypospolitej byli w wyniku postawy Potockiego zmuszeni do opuszczenia Warszawy. Zmarnowana została szansa chwilowego przynajmniej zatrzymania Rosjan na linii Wisły, co miałoby poważne znaczenie psychologiczne. Regimentarz Józef Potocki podzielił następnie swe siły na kilka części zamiast skupić je w jednym miejscu i konsekwentnie unikał walnej bitwy z Rosjanami przemieszczając w sposób bezcelowy pułki koronne z jednego miejsca kraju w inne. Siły regimentarza koronnego nie przekraczały 8-9 tysięcy wojska. Część oddziałów koronnych w tym regimenty piechoty, dragonii i artylerii musiał Potocki pozostawić w twierdzach na Ukrainie, zachodziła bowiem obawa, że Rosjanie zechcą wzniecić tam antypolskie powstanie chłopskie lub hajdamackie, które poważnie skomplikowałoby sytuację państwa.

Leszczyński wraz z przybocznymi gwardiami koronnymi oraz ministrami wycofał się do Gdańska. Miasto stało się do początków lipca 1734 roku centrum dyspozycyjnym oporu przeciw pogwałceniu wolności elekcji.

W dniu 15 listopada 1733 roku korpus generała Piotra Lacy'ego stanął pod Łowiczem. Zimowy okres spowodował wstrzymanie marszu Rosjan. Tymczasem w Saksonii kończyły się przygotowania Sasów do opanowania Krakowa. Zdobycie miasta było pierwszym celem dowództwa saskiego, gdyż było ono stolicą koronacyjną monarchów polskich i tam zamierzano przeprowadzić ceremonię koronacji Augusta III. Szlachta koronna zamierzała jednak walczyć z rosyjsko-saską interwencją. Świadectwem jej nastrojów są zachowane do dzisiaj rysy i szczerby na ścianach kolegiaty w Opatowie. Zawiązano tam 3 grudnia 1733 roku lokalną konfederację w obronie wolności elekcji, a zgromadzona szlachta sandomierska ostrzyła o mury kolegiaty swe szable oraz polerowała obuchy bojowe. W styczniu 1734 roku stronnictwo wierne Leszczyńskiemu zamierzało na południu bronić Krakowa przed wojskami saskimi oraz Torunia na północy przed Rosjanami, aby nie dopuścić ich pod Gdańsk.

Zadanie obrony Krakowa wziął na siebie wojewoda lubelski Jan Tarło, dowodzący pospolitym ruszeniem krakowskim i sandomierskim. W dniu 7 stycznia 1734 roku granicę Rzeczypospolitej w rejonie Tarnowskich Gór przekroczył liczący 10 tysięcy żołnierzy korpus saski generała Diemera. Próba zatrzymania marszu Sasów przez oddziały Tarły skończyła się dotkliwą klęską szlacheckiej konnicy. Kraków został zdobyty przez oddziały saskie. Był to jednak koniec ich sukcesów ponieważ Jan Tarło zdołał działaniami podjazdowymi związać ich siły na terenie województwa krakowskiego. W bitwie pod Miechowem udało się Polakom (1500 żołnierzy rekrutowanej z Górali piechoty) dowodzonym przez Adama Tarłę rozbić znaczny oddział saski, co zapobiegło na pewien czas marszowi armii saskiej na Gdańsk. Jednak nie udało się Tarłom odbić Krakowa.

W tym samym czasie na północy wojska pod dowództwem kasztelana czerskiego Franciszka Kazimierza Rudnickiego, Aleksandra Alden-Mełdzyńskiego oraz hrabiego Wilhelma Schliebena , którzy już w 1733 roku zawiązali w obronie tronu króla konfederację w Grudziądzu, przygotowywały się do obrony Torunia przed nadchodzącymi oddziałami rosyjskimi generała Lacy'ego. Dotkliwa porażka zadana przez Rosjan siłom polskim w potyczce pod Służewem 15 stycznia 1734 spowodowała panikę wśród chorągwi szlacheckich i wycofanie się ich na północ. W wyniku tego Toruń został zajęty przez wojska carskie 16 stycznia 1734. Była to dotkliwa klęska strategiczna ponieważ miasto stało się dla Rosjan i Sasów bazą do działań na Pomorzu oraz głównym magazynem wojennym i żywnościowym. Po zajęciu Torunia Rosjanie podeszli pod Gdańsk, który wystawił do obrony 8 tysięczny garnizon. Silne obwarowania miasta nie rokowały armii imperium rosyjskiego prędkich sukcesów. Pierwsze porażki szturmów rosyjskich na szańce gdańskie zmusiły dowództwo rosyjskie do wezwania na pomoc armii saskiej i ciężkiej saskiej artylerii.

Sasi byli jednak przez dłuższy czas związani działaniami wojsk Jana Tarły w Małopolsce. Działania nękające przeciw Rosjanom na Pomorzu prowadziły oddziały kasztelana czerskiego Franiciszka Rudnickiego (vel Rudzińskiego) oraz hrabiego Wilhelma Schliebena, którego oddział generał Lacy rozbił w bitwie pod Grudziądzem. Niepowodzenia w działaniach pod Gdańskiem spowodowały zmianę na stanowisku głównodowodzącego wojskami rosyjskimi. 16 marca 1734 roku dowództwo nad armiami rosyjskimi objął Burkhard Christoph Münnich.

Tymczasem wojska koronne pod wodzą Jana Tarły ruszyły z Małopolski ku Gdańskowi na odsiecz. Równocześnie rozpoczęła się koncentracja sił polskich na Pomorzu pod dowództwem Franciszka Kazimierza Rudnickiego. Dowództwo rosyjskie było zdecydowane nie dopuścić do połączenia się sił Tarły i Rudnickiego. Pod Świeciem doszło do bitwy oddziałów carskich Birona i Zagriażskiego liczących 3 tysiące żołnierzy z wojskami Rudnickiego, który dysponował 33 chorągwiami szlacheckiej konnicy oraz 2 tysiącami regularnego wojska. Pomimo swojej przewagi poniósł kasztelan czerski dotkliwą porażkę, zdołał jednak wycofać swe siły i połączyć się z armią wojewody Jana Tarły. W kwietniu 1734 roku armia Jana Tarły licząca 133 chorągwi szlacheckiej konnicy pospolitego ruszenia, 2 pułki wojska koronnego oraz 400 dragonów zetknęła się z siłami Lacy'ego pod Tucholą. Rosjanie spostrzegli dużą przewagę liczebną przeciwnika i skwapliwie podchwycili propozycję dowództwa polskiego podjęcia rokowań. Dowództwo polskie popełniło wielki błąd gdyż nie wykorzystało realnej szansy rozgromienia słabszych sił rosyjskich. Lacy wykorzystał czas rokowań na ściągnięcie spod Gdańska nowych sił. W dniu 9 kwietnia 1734 po zerwaniu rokowań doszło do bitwy pod Wyszyczynem zwanej również bitwą pod Ossowem. Jan Tarło zdołał rozwinąć swe wojska w szyk jednak nie potrafił wyzyskać dogodności terenu i po zaciętej walce doznał porażki. W żadnym razie nie była to jednak klęska, wojska stronników Leszczyńskiego wciąż zachowywały wartość bojową. Rosjanie utracili w walce tysiąc żołnierzy. Wkrótce oddziały polskie ruszyły pod Gdańsk chcąc nawiązać kontakt z mającymi tam wylądować siłami francuskimi.

Tym razem zastąpił im drogę sam generał Burkhard Christoph Münnich. W bitwie pod Puckiem 20 kwietnia 1734 armia Tarły poniosła dotkliwą klęskę. Wojewoda lubelski wycofał się pod Chojnice gdzie zbierał rozbite oddziały,które jednak do końca oblężenia Gdańska nie odzyskały wartości bojowej. W trakcie działań dowódcy polscy ujawnili brak doświadczenia, nieudolność i brak zaufania do swoich żołnierzy. Szlachecka konnica oraz nieliczna chłopska piechota były słabo wyszkolone. Pomniejsi dowódcy szlacheccy często utrzymywali zakulisowe kontakty z nieprzyjacielem.

śmierć harabiego Plélo na Westerplatte 1734

W trakcie oblężenia Gdańska przez wojska sasko-rosyjskie, idąc Leszczyńskiemu z pomocą i próbując przerwać oblężenie miasta wylądował w maju 1734 na Westerplatte 2,5 tysięczny korpus francuski pod wodzą hrabiego Ludwika de Plélo. Oblężenie zakończyło się pokonaniem zwolenników Leszczyńskiego i zdobyciem miasta 7 lipca 1734. Przed kapitulacją oblężeni wezwali na pomoc regimentarza koronnego Józefa Potockiego i jego wojska koronne jednak bez rezultatu.

Nie był to jednakże koniec walk na terenie Rzeczypospolitej ponieważ wygnany król wydał w Królewcu 30 sierpnia 1734 roku uniwersał wzywający do walki w obronie jego praw do tronu. W dniu 5 listopada 1734 roku zwolennicy Leszczyńskiego zawiązali konfederację dzikowską w obronie tronu króla. Główny ośrodek dyspozycyjny stronnictwa Leszczyńskiego przeniósł się do Królewca gdzie przebywał sam monarcha. Plany militarne konfederacji koncentrowały się na trzech obszarach. Obszarem pierwszym były graniczące z Prusami Książęcymi tereny Rzeczypospolitej, a zwłaszcza Puszcza Kurpiowska gdzie emisariusze Leszczyńskiego wysyłani z Królewca próbowali porwać do walki chłopów. Powiodło się to w znacznym stopniu ponieważ Kurpie potrafili stawiać zacięty opór Sasom i Rosjanom i zadawać im duże straty. Po zakończeniu wojny ruch kurpiowski przybrał oblicze antyfeudalne i został stłumiony w dopiero 1738 roku. Na graniczących z Prusami Książęcymi obszarach Wielkiego Księstwa skuteczną wojnę podjazdową przeciw rosyjskiemu korpusowi generała Izmaiłowa prowadził weteran konfederacji tarnogrodzkiej strażnik polny litewski Paszkowski. Nie był jednak w stanie zmienić sytuacji strategicznej skoro w Mińsku Litewskim koncentrował się kolejny dwudziestotysięczny korpus rosyjski generała Wołkowa.

Drugim obszarem działań konfederatów dzikowskich było Podole gdzie w oparciu o fortecę w Kamieńcu Podolskim i w Okopach Świętej Trójcy zamierzano stawiać opór i czekać na pomoc turecką, ponieważ liczono na włączenie się Turcji do wojny oraz wierzono, że sułtan pozwoli na formowanie polskich wojsk w Mołdawii. Trzecim i najważniejszym polem działań była Wielkopolska skąd dowódcy konfederaccy zamierzali powtórzyć manewr Karola XII z roku 1706 i najechać Saksonię. O ile król szwedzki dysponował znakomitym narzędziem wojny w postaci swej armii, konfederaci posiadali siłę zbrojną w trakcie permanentnej organizacji. Po początkowych sukcesach jakim było zniszczenie w marcu 1735 roku silnego oddziału saskiego działającego w Wielkopolsce, konfederaci ponieśli w maju 1735 roku dotkliwą klęskę pod Stężycą od połączonych wojsk rosyjsko-saskich. Przekreśliło to plany inwazji na Saksonię i złamało morale stronników Leszczyńskiego.

Kolejnym ciosem dla konfederacji dzikowskiej było przejście pod Zakliczynem regimentarza Józefa Potockiego z najlepszymi oddziałami na stronę saską już pod koniec lutego 1735 roku. Opór zbrojny zaczął się załamywać. Adam Tarło - najbardziej niezłomny z wodzów konfederacji na czele pięciu tysięcy konnicy ruszył z Wielkopolski ku ziemiom elektora saskiego jednak w czasie przeprawy przez Odrę pod Krosnem Odrzańskim został rozbity przez wojsko pruskie, które z silną artylerią zastąpiło mu drogę. Resztki sił konfederackich przedarły się do Francji. Wkrótce zmiana sytuacji międzynarodowej odebrała najzagorzalszym zwolennikom ostatnie nadzieje na powodzenie sprawy Leszczyńskiego. W październiku 1735 Francja zawarła pokój z Austrią co podważało jej sojusz z dzikowianami i zapowiadało wycofanie poparcia francuskiego rządu dla konfederacji. W dniu 26 stycznia 1736 roku Stanisław Leszczyński abdykował w Królewcu. Zwalniało to jego zwolenników od przysięgi elekcyjnej. Rzeczpospolitą uspokoił ostatecznie sejm pacyfikacyjny 1736 roku. Po wygaśnięciu działań wojennych na terenie Rzeczypospolitej armia rosyjska ruszyła na zachód Europy by wziąć udział w walkach z Francją i wymusić na niej zakończenie wojny. Korpus generała Piotra Lacy'ego osiągnął w roku 1735 Ren, jednak nie zdążył już wejść do walki.

Po raz pierwszy w historii armia imperium carskiego zapuściła się tak daleko na zachód kontynentu. W trakcie walk największym postrachem ludności Korony i Wielkiego Księstwa były nieregularne oddziały konnicy kozackiej i kałmuckiej w służbie rosyjskiej. Znane były ze spalenia licznych wsi i miasteczek oraz uprowadzania ludności do niewoli. Konfederaci zniszczyli bardzo wiele takich oddziałów (często propaganda Leszczyńskiego ogłaszała te sukcesy jako wielkie zwycięstwa), byli jednakże bezsilni wobec regimentów wymusztrowanej piechoty saskiej i rosyjskiej, które dysponowały dużą siłą ognia i odznaczały się żelazną dyscypliną.

Aby taką piechotę stworzyć, trzeba było przede wszystkim czasu (szkolenie trwało kilka lat) oraz ogromnych środków finansowych. Wielkie sumy pochłaniała nie tylko sama piechota - ogromne środki należało wydatkować na stworzenie sieci obozów i szpitali wojskowych, koszar, odwachów, magazynów broni, warsztatów naprawczych umundurowania i karabinów, których istnienie było koniecznością. Na stworzenie silnej armii pieszej mogły więc sobie pozwolić jedynie kraje, gdzie władza była na tyle silna, by dowolnie zawłaszczać i redystrybuować do kasy państwowej spieniężone bogactwo własnych obywateli przy pomocy aparatu biurokratycznego i fiskalnego. Były to monarchie absolutystyczne (Francja, Austria), militarystyczne (Prusy) oraz despotyczne (Rosja).

Rzeczpospolita, ze swoim zatwierdzonym na Sejmie Niemym (1717 rok) anachronicznym, a także niewydolnym i pochłoniętym korupcją systemem podatkowo-skarbowym oraz ogromną niechęcią własnych obywateli do samoopodatkowania się (oraz oddawania chłopskich rekrutów), nie była w stanie bez głębokich reform fiskalnych odzyskać swej dawnej siły militarnej.

[edytuj] Skutki wojny

Po dwóch latach zaciętych walk (które toczyły się także w Niderlandach, na Sycylii i w północnych Włoszech) król Stanisław Leszczyński zrzekł się tronu. Korpus rosyjski dotarł do Renu, lecz Francja opanowała Lotaryngię.

W 1735 w Wiedniu zawarto pokój na mocy którego Burbonowie hiszpańscy uzyskali Królestwo Neapolu z Sycylią, Austria utrzymała Lombardię i przejęła tron wielkoksiążęcy w Toskanii, natomiast teść Ludwika XV Stanisław Leszczyński otrzymał w dożywotnie władanie Księstwo Lotaryngii, które po jego śmierci zostało inkorporowane do korony francuskiej w roku 1766.

Rzeczpospolita w wyniku wojny ostatecznie straciła własną podmiotowość na arenie międzynarodowej. Skutkiem tej wojny było trwałe ograniczenie polskiej suwerenności. Interwencja rosyjska była strasznym ciosem dla społeczeństwa szlacheckiego, które nie podniosło się jeszcze moralnie i ekonomicznie z klęsk doby Wielkiej Wojny Północnej oraz konfederacji tarnogrodzkiej i na długo ukształtowała polską psychikę w duchu zaciekłego pacyfizmu. Dlatego też następna próba wzniecenia nowej konfederacji przeciwko Augustowi III i Rosji jaka miała miejsce podczas inspirowanej przez dyplomację francuską wojny rosyjsko-szwedzkiej 1740-1743, zakończyła się niepowodzeniem. Społeczeństwo szlacheckie pamiętające klęskę z lat 1733-1736 nie wierzyło w sukces nawet w oparciu się o Turcję i Prusy. Zarówno emisariusze szwedzcy przybywający do Rzeczypospolitej z zamiarem nakłonienia szlachty do walki jak i magnaci planujący zawiązanie konfederacji (Józef Potocki, Tarłowie, kilka rodów wielkopolskich) nie zdołali już porwać Polaków do akcji. Zacięty pacyfizm szlachty obok antyabsolutystycznych sentymentów magnaterii i zwyczajnego przekupstwa sejmowego był główną przyczyną nieprzystąpienia przez Rzeczpospolitą do wojny Rosji i Austrii z Turcją (1737-1739) oraz do wojen śląskich toczonych w ramach wojny o austriacką sukcesję. Zmarnowano przez to kilkakrotnie niezwykle korzystną koniunkturę dla aukcji wojska i reformy państwa (sejmy 1738, 1744, 1746 i 1748).