Historia Ustki

Z Wikipedii

Spis treści 1 Historia do roku 1356 2 Historia od 1357 do 1939 roku 3 Historia od 1940 do 1944 roku 4 Historia od 1945 roku 5 Przypisy 6 Bibliografia

[edytuj] Historia do roku 1356

Na skarpie, nad rzeką Słupią, blisko wsi Gałęzinowo (grodzisko) znajduje się grodzisko kultury łużyckiej (zobacz też: [2] ). Miejsce to jest oddalone od Ustki o ok. 10 km. Tam, w czasie gdy ludność tej kultury jeszcze zamieszkiwała ów gród obronny był brzeg morski: nastąpiły od wtedy zmiany – inny poziom wody w Bałtyku, wywyższanie się gruntu, zmiany koryta Słupi, inna ilość płynącej w niej wody.

Nie zachowało się ani jedno słowo pisane tej kultury. Pozostawili po sobie przepiękną zdobioną ceramikę, ozdoby, właśnie te grodziska, przedmioty do codziennej pracy ^{[1] [2]}.

Przechodzili, a właściwie przepływali, tędy Goci. Niedaleko od dzisiejszej Ustki, w Dębinie znajduje się kamienny krąg ich cmentarzyska (pozostały tylko 3 głazy tego kręgu). W latach 30. XX w. we wsi Charnowo znaleziska tam odkryte wskazują na pochodzenie z kultury wielbarskiej. Ponadto cmentarzysko Gotów znajduje się w Grzybnicy, inne w Węsiorach, Odrach... Oto co mówi o badaniach w Grzybnicy Krystyna Huhała, archeolog; [...]...W trakcie badań wykopaliskowych, prowadzonych w latach 1974-1986 zbadano przestrzeń około 3 ha, odkrywając: cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich (poł. I - pocz. III wieku n.e.),...[...].

Patrz również zbiory z cmentarzyska w Grzybnicy: [3]

Goci odeszli, posuwając się na południowy wschód. Archeolodzy twierdzą, że pozostaje niemal wyludniony kraj – brak warstw kulturowych z tego okresu. Z kroniki Jordanesa nie można rozczytać tego jako pewnik ale tubylcza ludność prawdopodobnie odeszła z Gotami w zgodzie.

Nadchodzi od południowego-wschodu nowy żywioł – Słowianie. Jednak trzeba teraz posiłkować się słowami naukowca. Należy wymienić takie nazwiska jak: L. Niederle, Aleksander Brückner, Gerard Labuda, Henryk Łowmiański i inni – wielu naukowców zajmowało się zagadnieniami Słowian.

W powiecie słupskim słowiańskie grodziska budowane były w następujących miejscowościach (wymienione są jedynie te najbliższe Ustki):

• Gać – VIII-X w. (patrz: http://www.powiatslupsk.info/slupskwsie.htm#gaclesna.htm)
• Słupsk – [[VIII/IX-XII w. W środku grodziska stoi obecnie kościół św. Ottona.

W bliskości grodzisk znajdowały się osady. Grodziska to wały ziemne z wzmocnieniem powkładanego do nich drewna. Ułatwiają obronę, chronią ludność z pobliskich osad. Słowianie preferowali ukrycie grodzisk na bagnach.

Nie wiemy kiedy dokładnie powstała wartownia w lewej odnodze ujścia Słupi. (Prawa odnoga Słupi znajdowała się z pewnością obok dzisiejszej osady Orzechowo – płynęła tam gdzie jest droga Zapadłe – Orzechowo. W czasach Mieszka I istniało jezioro lagunowe, sięgało aż pod wieś Przewłoka.)

(Patrz również w: Osadnictwo grodowe powiatu słupskiego)

Pewna informacja o istnieniu warowni pochodzi z umowy słupskich radnych ze Święcami z 1337 roku. (Patrz: Umowa spisana w Słupsku w 1337 roku)

W tym czasie przy morskim brzegu, najczęściej w ujściach rzek istnieją warownie często posiadające katapulty. Rzekę przegradza się (z przepustem dla swoich łodzi) palami wbitymi w dno ale niewystającymi z wody. Pale mają być niezauważone i dziurawić poszycie dna łodzi przeciwnika. Taką przewłokę można zrobić też z kamieni wyrzuconymi z katapult. Taką konstrukcję można nazwać portem, w ówczesnym rozumieniu.

Wychodzi na to, że warownia w Ustce jest grodziskiem "quondam castrum", w umowie jest to miejsce określone jako:

...nec non totum et integrum portum Stolpesmunde dictum, penes aquam stolpensem tam ab una quam alia parte situm,...

...jak również cały i niepodzielny port Ustka, położony po obu stronach rzeki Słupi,...

Przyszły nowe czasy. Coraz mniej słychać język kaszubski, zastępuje go język niemiecki. Ludności coraz szybciej przybywało. Istniała pilna potrzeba dania mieszkańcom opieki duszpasterskiej. Kościół w Ustce, która już teraz ma inną nazwę – Stolpmünde, był budowany jak tylko można najszybciej, z drewna. Poniżej jest pokazane jego zdjęcie. Patrz: Grabno

Stary kościółek patrz również: ^[3]

[edytuj] Historia od 1357 do 1939 roku

Przez to, że nastąpiło już teraz silne powiązanie gospodarcze (od 1337 r.) Ustki i Słupska wszystkie zasadnicze zmiany polityczne zachodzące w Słupsku dotyczą tak samo obu miejscowości. Specyfika dla Ustki wiąże się z jej geograficznym położeniem, Ustka jest położona na samym brzegu morza.

Kościół zbudowany jest na podwyższeniu, prawdopodobnie w środku starego grodziska słowiańskiego. Głównym zadaniem kościółka jest gromadzenie wiernych na msze i nabożeństwa oraz inne kultowe czynności. Nie mniej ważnym zadaniem pomocniczym jest stanowienie w ciągu dnia znaku nawigacyjnego – swoją sylwetką wieży, w nocy zaś palące się na świeczniku świece, widziane przez okna dają "namiar na światło" dla przypływających statków.

Już przecież w 1310 roku w miejscowości Krępcewo pod Pyrzycami jak podaje Z. Święchowski, J. Mertka, Słupsk 1958, słupszczanie otrzymali prawo "(...)wolnej od cła i opłat, przez budowanie żadnych jazów nie krępowanej żeglugi na rzece od miasta w dół aż do morza,....(...)". Prawo żeglugi po Słupi – do przystani, która została pobudowana w Słupsku. Od Ustki statki morskie (najczęściej kogi Hanzy) ciągnione były przez idących brzegiem ludzi. Słupsk prowadził wymianę handlową. Miasto Słupsk (czytaj Ustka) otrzymało też prawo posiadania 6 łodzi rybackich zwanych bordynkami. Tak więc mówić teraz już było można o legalizacji połowów rybackich, ponadto te łodzie musiały zostać zbudowane zapewne w stoczni usteckiej.

Dość szybko następuje odejście od żeglugi po Słupi – bo rzeka ma zbyt wartki nurt a odcinek drogi po rzece jest duży (ok. 48km). Nastąpiła budowa portu w Ustce od około połowy XIV w. To duży wysiłek inwestycyjny. Są to dwa falochrony. Każde molo ma 55 m, zbudowane ze skrzyń drewnianych wypełnionych kamieniami, wszystko wzmacniane palami. Brzeg zachodni został wzmocniony na 280 m, wschodni na 320 m. Prawdopodobnie Słupsk handlował eksportując przez port w Ustce drewno, smołę, potaż, beczki do portów niemieckich, duńskich i szwedzkich. W XIV w. i w pierwszej połowie XV w. najważniejszy wpływ na handel odgrywa Gdańsk. Mieszkańcy Ustki pełnią rolę jakby pomocniczą w pracy portu – obsługują port.

Mapa historyczna z 1709 roku‎	Okolica placu starego kościółka – strona wschodnia	Okolica placu starego kościółka – strona południowa	Okolica placu starego kościółka – strona południowa
Okolica placu starego kościółka – strona południowa	Okolica placu starego kościółka – strona południowa	Plac starego kościółka‎	Dojazd do placu od strony poczty

Jak mogła wyglądać Ustka w roku 1337, czyli roku spisania wspomnianej na wstępie umowy? Odpowiedzi na to można poszukać na poniższej mapce, na której zwraca uwagę pusty, nie zasiedlony jeszcze w 1709 r. zachodni brzeg Słupi. Osada powstawała tylko na wschodnim brzegu. Jak tu dać wiarę tym wszystkim, którzy mówią o powstawaniu osady na obu brzegach rzeki Słupi?

Przebieg ulic, umiejscowienie domów mieszkalnych zda się mieć dzisiaj taki sam układ w starej części miasta jak przedstawiono na poniższej mapce, zabudowa przebiega wokoło kościoła, potem ulica biegnie wzdłuż brzegów Słupi aż do ówczesnego mostu (albo brodu), następnie ta droga zachodnia prowadziła do Duninowa. Te uliczki starej Ustki, domy mieszkalne są z końca XIX/pocz. XX w., mają niezwykły urok (patrz na poniższe zdjęcia w galerii przedstawiające okolicę kościółka św. Jana Chrzciciela i św. Mikołaja).

Gminę katolicką spotkała zmiana wyznania, reformacja tworzy nowe zasady kościelne, wydane w 1539 roku dokumenty znoszą dotychczasową władzę katolickich biskupów. Przy tych zmianach w Ustce nie odnotowano żadnych rozruchów.

Wizytacje szkół przynoszą pierwsze informacje o szkole w Ustce z 28 lipca 1590 i z 1729 roku.

W roku 1590 wiadomo, że mieszkańcy Ustki zajmowali się rybołówstwem, które do prac w porcie stanowi dodatek i daje uzupełnienie w dochodach. Ryby wędzono i solono. Część ryb jest nawet eksportowana (łosoś, dorsz). Były zatem wędzarnie (J. Duken posiadał aż 806 łososi w tym obrachunkowym roku). W porcie statki muszą być reperowane, musiał istnieć warsztat, który dokonuje napraw – musiała działać stocznia. Wiadomo, że Słupią spławiana była część towarów.

Do portu w Ustce 2 listopada 1626 r. wkroczyły szwedzkie wojska, rozpoczynająca się wojna trzydziestoletnia, powoduje w porcie zdecydowanie mniejsze obroty handlowe, wszędzie wokoło są ogromne straty demograficzne... Coraz większe podatki i kontrybucja powoduje ucieczkę ludności Ustki, głównie do Gdańska. Dodatkowo w 1644 roku Ustkę strawił pożar – ocalało 15 domów i kościół.

W 1648 roku traktat pokojowy i dodatkowe uzgodnienia w 1653 roku przyporządkowały wschodnią część Pomorza Zachodniego, a więc i Ustkę pod zwierzchnictwo Brandenburgii. Od tego okresu następuje ożywienie handlu w porcie Usteckim. Sztormy powodują jednak, że port znalazł się w katastrofalnym stanie. W XVIII w. nieliczne statki rozładowywane były na redzie.

Mieszkańcy Ustki w większej części musieli zajmować się uprawą roli, które łączyli z rybołówstwem. W 1794 roku Ustka liczyła około 700 mieszkańców.

Lata sześćdziesiąte XVIII w. dają nowe możliwości rozwoju: uruchomiono stocznię, produkowała ona większe statki (z pochylni spłynął 160-łasztowy statek). Port z ogromnymi problemami ale się rozwijał. Codzienne życie mieszkańców Ustki nie było wolne od trosk, epidemii, pożarów. Ludność miasta odmówiła złożenia przysięgi poddańczej, miało miejsce zakuwanie w dyby, uwięzienie, interwencje wojska.

W wyniku kampanii napoleońskiej, Wielka Armia na przełomie lat 1806 / 1807 zajęła Pomorze Zachodnie . Port w Ustce został zablokowany. Ustka musiała zapłacić kontrybucję podobnie jak i inne miejscowości.

Słupsk tracił z wolna swoje tereny w Ustce już od 1802r. Były przekazywane na prace budowlane i składowe. W latach 1911-1914 ostatnie (nie licząc wydm u Przewłoki) tereny Słupska przeszły na rzecz kolei. Kolej wąsko- i szerokotorowa dokonała niebywałego przyspieszenia w rozwoju gospodarczym portu jak również całego regionu. Liczba ludności Ustki w 1818 r. wynosi 477 a w 1941 r. wynosi 5051.

Używa się w wielu źródłach uzasadnienia, że ludność aby nie być bez pracy została wykorzystana do prowadzenia prac o charakterze militarnym w ciągu ostatnich dwóch lat przed wybuchem II wojny światowej. Pod Ustką została wybudowana baza wojskowa, głównie o charakterze szkoleniowym.

Ulica w Ustce

Kopuła

Ulica w Ustce

Ulica w Ustce

Już wtedy (na początku XX w.) gdy pobliska szlachta przyjeżdżała do Ustki na lato da się to nazwać wczasami, urlopem. Ilość zaś ludzi spędzających wczasy nad morzem jest jakimś wskaźnikiem prosperowania gospodarki. Pierwsze, wcale niemałe inwestycje zostały podjęte przez gminę miejską w 1911 r. Projekt wzorował się na łazienkach w Sopocie. Potem nastąpiła prawdziwa lawina nowych inwestycji: pensjonaty, wille, zagospodarowanie samej plaży, restauracje. Ta "letnia" zabudowa pokazuje wspaniałą ręczną w drewnie robotę – widoczną jeszcze dzisiaj.

Leżący w rejencji koszalińskiej port w Ustce 22 grudnia 1881r przeszedł na własność państwa pruskiego. Od tego czasu inwestycje w porcie były finansowane przez skarb państwa pruskiego. Baseny portowe (ostatni, basen węglowy) powstawały do 1939 roku. W obiektach tych do dnia dzisiejszego nie przeprowadzono żadnych zasadniczych zmian. Poniższe zdjęcia pokazują również niektóre budynki, pochodzące z początku XX w.

Port w Ustce	Port w Ustce – Urząd Celny	Port w Ustce przy stoczni	Wejście do portu
Praca w porcie	Kutry w porcie	Kutry w porcie	Port

Aby poprawić nawigację na maszt przy stacji pilotów począwszy od 1871 roku wciągano latarnię naftową ze specjalną soczewką. W 1892 r. powstała stacja pilotów z wieżą, na której umieszczono latarnię morską. W roku 1899 była wprowadzona lepsza soczewka, w roku 1904 było już emitowane światło białe przerywane. Dodatkowo od roku 1913 na wschodnim falochronie pracowała syrena przeciwmgłowa.

Stara, drewniana świątynia służyła gminie ewangelickiej – miała 200 miejsc siedzących – do chwili jej zamknięcia i dokonania rozbiórki, co łączyło się z wcześniejszym wybudowaniem nowego kościoła (800 miejsc siedzących), konsekracja była dokonana 10 lipca 1888 roku. Nową świątynię, istniejącą do dziś, zlokalizowano na obrzeżach ówczesnej osady.

Prawa miejskie

W okresie rządów nazistowskich, w ramach przeprowadzania procesu "ujednolicania" następuje wzmocnienie władzy wykonawczej gminy. Od 1935 roku niektórzy wójtowie otrzymali tytuł burmistrza, przedstawicielstwo gminne zaś zastąpiła kilkuosobowa mianowana rada gminy (Gemeinderat). Rada miała charakter wyłącznie doradczy.

W historii powiatu, w języku niemieckim fakt ten został odnotowany w następujący sposób: [...] Vom 1. April 1935 ab führte er aufgrund der ersten Verordnung zur Durchführung der Deutschen Gemeindeordnung vom 22. März 1935 die Amtsbezeichnung Bürgermeister. [...]^[4]

[edytuj] Historia od 1940 do 1944 roku

Już w końcu września 1939 roku została zatrzymana rozbudowa portu w Ustce. (Patrz na zachód od wejścia do portu znajduje się do dzisiaj rozpoczęta budowa trzeciego molo.) Niemcy mieli swobodny szlak do Prus Wschodnich, zagarnęli Pomorze Gdańskie; Gdańsk, Gdynię. Na zachodnim brzegu morza (patrząc od portu) ustawiono baterię dział, obsadzono wojskiem forty.

Niemal wszystkie jednostki handlowe zostały zarekwirowane przez wojsko, niekiedy udostępniano je właścicielom. Ruch w porcie prawie zamarł, wchodziły tu niekiedy jedynie pomocnicze jednostki Kriegsmarine. Mniej łowiono ryb bo w czasie początku wojny wiele akwenów było niedostępnych dla rybaków. Ponownie takie obostrzenia obowiązywały z chwilą napaści Rzeszy w czerwcu 1941 roku na Związek Radziecki. Zostały zaminowane wówczas znaczne odcinki wybrzeża.

W ramach rozbudowy przemysłu militarnego w Ustce budowana była od 1942 stocznia dla niewielkich trałowców (dwie małe hale i mała pochylnia z wyciągiem szynowym). Do dnia dzisiejszego można zobaczyć w tym miejscu ślady po pochylni (jest tam niewielki pomost), Budynki są mniej więcej tej samej wielkości tylko murowane.

W Ustce i w innych miejscowościach powstały obozy pracy. W Ustce do połowy 1944 r. jest ok. 230 więźniów narodowości polskiej, radzieckiej, francuskiej i belgijskiej – pracowali między innymi jako dokerzy.

[edytuj] Historia od 1945 roku

Bardzo źle rozpoczął się ten 1945 rok dla mieszkańców miasta. Obrazuje sytuację ówczesną następujący fragment: (J. Lindmajer, T. Machura, Z. Szultka, Dzieje Ustki, Słupsk 1985) [...]...Na Ławicy Słupskiej w nocy z 30 na 31 stycznia i z 9 na 10 lutego 1945 r. radziecka łódź podwodna,,S 13" Floty Bałtyckiej, dowodzona przez kmdr. ppor. A. Marinesko, zatopiła dwa niemieckie transportowce wiozące razem około 8000 żołnierzy, marynarzy oraz uchodźców z Prus Wschodnich i Pomorza Gdańskiego. Były to "Wilhelm Gustloff" (25 480 BRT) oraz "General von Steuben" (14 660 BRT). Okręty eskortujące zdołały uratować tylko około 1200 osób.

Ustka, plaża

Ustka, plaża

Ustka, plaża

Ustka, plaża

Sytuacja uciekinierów w powiecie słupskim była coraz tragiczniejsza. W rejonie Darłowo – Słupsk – Sławno przebywało ich średnio znacznie więcej niż gdzie indziej na Pomorzu. Panowała szczególnie ostra zima, brakowało kwater i żywności. Ponadto rozkazem z 15 lutego, przydzielono powiatowi słupskiemu do zakwaterowania 100 000 uchodźców. Dalsza ewakuacja na zachód była niemożliwa. Radzieckie wojska pancerne gen. A. Panfiłowa doszły 4 marca do Bałtyku na wysokości Koszalina, rozcinając tym samym zgrupowanie pomorskie hitlerowskiej armii "Weichsel", a następnie zwróciły się frontem ku wschodowi, kontynuując szybki, zwycięski marsz....[...]

Ci uchodźcy to w swej większości zwykli ludzie narodowości niemieckiej. Ale właśnie Ci zwykli ludzie w 1933 roku skierowali kraj i siebie na taki los wybierając kanclerzem Adolfa Hitlera. Coraz częściej właśnie historycy, zwłaszcza angielscy tłumaczą Niemcom, że to oni sami wyzwolili tę straszną wojnę.

Doszło do bitwy marszowej między Ustką a Bydlinem, następnie kolumna radziecka miała walkę z niewielkim niemieckim garnizonem w Ustce. Żołnierze niemieccy skapitulowali. Miało to miejsce 9 marca 1945 r. Została w mieście utworzona komendantura, która utworzyła niemiecką, pomocniczą administrację z niemieckim burmistrzem. Zaczęli zjeżdżać się polscy osiedleńcy. Pierwsza polska władza to Zarząd Miejski, rozpoczął urzędowanie 11 maja 1945.

Dotychczasowi mieszkańcy musieli opuścić Ustkę. Jeśli ktoś czuł się np. Słowińcem to odpowiedni akt prawny nowej władzy pozwalał nadać mu polskie obywatelstwo jeśli znośnie władał językiem polskim. Było to zbyt rygorystyczne kryterium, nikt w Ustce go nie spełnił.

Ulica w Ustce

Latarnie na Deptaku

ul. Grunwaldzka

Od czerwca 1945 roku zostały uruchamiane: kolej (szerokotorowa, wąskotorową demontuje i wywozi Armia Czerwona), poczta, gazownia (pomógł specjalny apel do górników o węgiel),... Ten pęd do wielkich osiągnięć dopiero zostaje zatrzymany strajkami w ogromnym przemyśle okrętowym. Następuje opamiętanie się w liczbie wyprodukowanych statków, ilości złowionej ryby, liczbie przyjętych latem letników. Dopiero na końcu stawiana była sprawa budowy oczyszczalni ścieków. Jest teraz zjawiskiem niepokojącym ogromne bezrobocie.

W ciągu ostatnich dwóch lat miasto przeprowadziło m.in. dużo remontów ulic w "letniskowo-spacerowej" części miasta. Turyści mówią, że ulice te prezentują się bardzo ładnie.

Ustka, plaża

Ustka, plaża

Ustka, plaża

Ustka, plaża

Przypisy

[edytuj] Bibliografia

• Aleksander Brückner, Dzieje Kultury Polskiej, Warszawa 1931
• A. Brückner, Dzieje Języka Polskiego, Warszawa 1974
• Dr. Oskar Eggert, Die Wendenzüge Waldemars I. und Knuts VI. von Dänemark nach Pommern und Mecklenburg, Baltische Studien, N.F. Band XXIX, Stettin 1927.
• Dominick Walter (Ver. 1936 J.), Stolpmünder Chronik, Verlag, Stolper Heeimatkarteeei, Lübeck, Druck, Eugen Radtke, Lübeck, 1959.
• Eligia Gąssowska, Bizancjum a ziemie północno-zachodnio-słowiańskie we wczesnym średniowieczu (Studium Archeologiczne), Ossolineum,1979
• Jerzy Gąssowski, Dzieje i kultura dawnych Słowian (do X wieku), PZWS Warszawa 1964
• Bogusław Gediga, Danuta Piotrowska (red.), Kultura symboliczna kręgu pól popielnicowych epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Europie Środkowej, PAN - Oddz. we Wrocławiu
• Krystyna Hahuła, Cmentarzysko Gotów w Grzybnicy, Koszalin 1992
• Jerzy Stanisław Kmieciński, Niektóre społeczne aspekty epizodu gockiego w okresie środkowo- rzymskim na Pomorzu, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego,. seria I, zeszyt 12, Łódź 1959, s. 3-32
• Gerard Labuda, Studia nad początkami państwa polskiego, t. I i II, Warszawa 1988.
• F. Lachowicz, Jerzy Olczak, Kazimierz Siuchniński, Osadnictwo wczesnośredniowieczne na Pobrzeżu i Pojezierzu Wschodniopomorskim. Wybrane obszary próbne, Katalog, Poznań, Poznań 1977
• J. Lindmajer, T. Machura, Z. Szultka, Dzieje Ustki,, Słupsk 1985
• Benon Miśkiewicz, p. red., Z dziejów wojennych Pomorza Zachodniego, Wyd. Pozn. 1972
• Jerzy Olczak, Kazimierz Siuchniński, Sprawozdanie z badań weryfikacyjnych grodzisk przeprowadzonych na terenie powiatu słupskiego (jesień 1968-1970), UAM Poznań.
• Jerzy Olczak, W sprawie grodów kultury łużyckiej na Pomorzu, Slavia Antiqua t. 18, Warszawa, 1971
• Jerzy Olczak, Kazimierz Siuchniński, Sprawozdanie z badań weryfikacyjnych grodzisk przeprowadzonych na terenie powiatu słupskiego Kosz. Zesz. Muz., t. 2, 1972
• Pagel Karl-Heinz, Der Landkreis Stolp in Pommern (Stolpmünde),
• Krystyna Pieradzka, Walki Słowian na Bałtyku w X-XII wieku, Wyd. Min. Obr. Nar., Warszawa 1953
• Jerzy Strzelczyk, Goci - rzeczywistość i legenda, PIW Warszawa 1984
• Z. Świechowski, J. Mertka, Z dziejów Słupska i Ustki, Poznań-Słupsk 1958
• Publiusz Korneliusz Tacyt, Die Germania (mit einer Karte), Leipzig (ok. 1930)
• Walter Witt, Die Burgwälle des Stolper Landes, Stolp 1934.
• Lech Leciejewicz, Z badań nad początkami osad miejskich nad Bałtykiem we wczesnym średniowieczu [w:] Archeologia Polski, t. VIII, z. 2, Wrocław
• Jan Wikarjak - przetłumaczył, wstęp i komentarz opracował Gerard Labuda, Pomorze zachodnie w żywotach Ottona, PWN Warszawa 1979