Kolektywizacja

Z Wikipedii

Kolektywizacja - przymusowe wywłaszczenie rolników, połączone z procesem łączenia gruntów rolnych we wspólnoty pseudospółdzielcze, które umożliwiają eliminację wolnego rynku żywności, zarządzanie wsią przez aparat państwowy partii komunistycznej i swobodną eksploatację zasobów wsi po centralnie narzuconych, nieekwiwalentnych cenach (faktycznie bez zapłaty).

Proces kolektywizacji cechuje zastosowanie środków przymusu ekonomicznego, w szczególności system przymusowych dostaw żywności (kontyngentów) oraz zwiększone obciążenia podatkowe, oddziaływanie aparatu administracyjnego, policyjnego i propagandowego oraz przemoc fizyczna prowadząca do terroru państwowego^[1].

Spis treści 1 Kolektywizacja w ZSRR 2 Kolektywizacja w Polsce 3 Przypisy 4 Bibliografia 5 Zobacz też 6 Linki zewnętrzne

[edytuj] Kolektywizacja w ZSRR

Po utworzeniu ZSRR w 1922, początkowo powstawały dobrowolne komuny i zrzeszenia drobnotowarowych producentów rolnych (tzw. artele), które tradycją i sposobami funkcjonowania nawiązywały do rosyjskich wspólnot wiejskich, zwanych obszczinami. Wprowadzony przez Lenina w 1921 program gospodarczy Nowej Polityki Ekonomicznej (NEP), przewidywał libaralizację polityki rolnej (odejście od planów nacjonalizacji rolnictwa oraz ograniczony udział kapitału zagranicznego). Od 1925 do 1928 rozpoczął się jednak proces odchodzenia od polityki NEP, zakończony w 1929 całkowitym zaniechaniem programu, przy jednoczesnym wzmocnieniu nacisku aparatu państwowego w zakresie ekonomicznym i administracyjnym, zmierzającym do procesu wymuszonego tworzenia kołchozów.

W 1929 Józef Stalin rozpoczął politykę przymusowej kolektywizacji rolnictwa w ZSRR, mimo sprzeciwu części wpływowych polityków z Biura Politycznego KC WKP(b), zwłaszcza Nikołaja Bucharina i Aleksieja Rykowa (z tzw. prawicowej opozycji w partii bolszewickiej). Proces kolektywizacji przyspieszono w styczniu 1930, głównie w regionach o dużym poziomie produkcji zbożowej, stosując masowy terror wymierzony zwłaszcza w silnych ekonomicznie bogatych chłopów (w propagandzie sowieckiej określanych jako tzw. kułaków). Terror został następnie skierowany również w małorolnych i średniorolnych chłopów, których wraz z rodzinami wysyłano do łagrów lub deportowano na Syberię. W okresie 1930-1932 polityka ta wywołała masowy opór na wsi na obszarze całego ZSRR, zwłaszcza w rejonie północnego Kaukazu - gdzie władze komunistyczne spacyfikowały protesty, wysyłając w ten rejon oddziały bezpieczeństwa wewnętrznego OGPU i Armii Czerwonej które do 1932 zabiły ok. 1 miliona przeciwnych kolektywizacji ludzi^[1].

W latach 1930-1933 kolektywizacja doprowadziła do załamania cyklu produkcyjnego w rolnictwie na Ukrainie, gdzie zwiększone kontyngenty żywnościowe nałożone na wieś i represje władz, spowodowały bojkot kołchozów sowieckich przez ukraińskich chłopów. W odwecie oddziały OGPU niszczyły gospodarstwa i zbiory, blokując dostawy żywności w rejony wiejskie, co w efekcie wywołało klęskę głodu. W czasie tzw. Wielkiego Głodu z lat 1932-1933, poniosło śmierć od 4,5 miliona^[1] do 7 milionów ludzi^[2].

W latach 1934 zakończono kolektywizację w ZSRR (europejska część Rosji, Białoruś i Ukraina) i 1938 (Daleki Wschód). Gospodarstwa przekształcone w państwowe nazywane były w Związku Radzieckim sowchozami, a w spółdzielcze kołchozami. Różnica była w praktyce semantyczna (istotą kolektywizacji było wywłaszczenie i przekształcenie rolników-gospodarzy w państwowych robotników rolnych - parobków). Przeciwników wprowadzanych przez Stalina zmian zsyłano do obozów koncentracyjnych GUŁag. Podczas kolektywizacji wszyscy chłopi na terenie ZSRR zostali zmuszeni do oddania swoich gospodarstw i inwentarza. Chłopi bronili się przed kolektywizacją niejednokrotnie z bronią w ręku, masowo wybijali zwierzęta gospodarskie.

Kolektywizacja rolnictwa w ZSRR w efekcie doprowadziła do śmierci ok. 14,5 miliona ludzi^[1], załamania produkcji rolnej, spadku liczebności zwierząt hodowlanych (w tym koni i trzody chlewnej o 50 %, w okresie 1929-1933), wprowadzenia form racjonowania żywności, obniżenia stopy życiowej społeczeństwa o 40 %^[1]. Dodatkowo pseudonaukowe teorie wdrażane od 1948 decyzjami KPZR, w szczególności tzw. łysenkizm, miały negatywny wpływ na rozwój rolnictwa w ZSRR i przyczyniły się do katastrofalnego stanu radzieckiej produkcji rolnej. W 1953, gdy umarł Józef Stalin, ilość produkowanego mięsa i warzyw w całym ZSRR była niższa niż za cara Mikołaja II^[3]. Dopiero pod koniec lat 50. rolnictwo w ZSRR osiągnęło poziom produkcji sprzed rewolucji październikowej roku 1917, jednak bez poprawy wydajności^[1].

W okresie 1940-1941 ZSRR narzucił kolektywizację zajętym krajom nadbałtyckim, które siłą zostały włączone do państwa sowieckiego (Litwa, Łotwa, Estonia) a także Mołdawii. W tym okresie ZSRR przeprowadził również kolektywizację na wschodnich terenach II Rzeczypospolitej, zajętych w 1939 na mocy postanowień niemiecko-sowieckiego paktu Ribbentrop-Mołotow.

Przymusowa kolektywizacja w wydaniu sowieckim różniła się istotnie od dobrowolnych form spółdzielczości rolnej, przynoszących wymierne efekty ekonomiczne (np. Kasy Stefczyka w Galicji czy kibuce na terenie Palestyny i Izraela).

[edytuj] Kolektywizacja w Polsce

W Polsce decyzję o kolektywizacji rolnictwa podjął KC PPR w czerwcu 1948^[1] (na podstawie rezolucji Kominformu z czerwca 1948, o rozpoczęciu kolektywizacji we wszystkich państwach komunistycznych). Mimo zastosowania przez władze komunistyczne środków przymusu, do 1951 powstało ok. 2 200 spółdzielni, zajmujących zaledwie 0,8 % gruntów rolnych i zrzeszających 23 tys. członków^[1]. Spółdzielnie rolnicze powstały w 4 typach, m. in. zrzeszenia uprawy ziemi (ZUZ), charakteryzujące się wspólną własnością gruntów a jednocześnie zachowujące prywatną własność części składowych gospodarstwa (maszyny, narzędzia, itp) oraz rolnicze zespoły spółdzielcze (RZS), które cechowała wspólna własność ziemi i inwentarza gospodarczego. Do spółdzielni tych przystępowali głównie chłopi o niskim statusie ekonomicznym, którzy otrzymali ziemię w wyniku parcelacji podczas reformy rolnej w okresie 1944-1948 (w tym podczas parcelacji i osadnictwa na Ziemiach Zachodnich w latach 1944-1945).

Od czerwca 1952, równolegle z powstaniem PRL, wobec fiaska planów kolektywizacji zaostrzono represje wobec jej przeciwników, m. in. rewizje, niszczenie mienia i dobytku gospodarczego, bezprawne domiary podatkowe (co doprowadzało gospodarstwa rolne do bankructwa) oraz liczne aresztowania i szykany^[1]. Jedną z form represji były kary pieniężne - okresie 1948-1955 karę grzywny orzekano w stosunku do 1,5 miliona^[4] chłopów każdego roku, za niewywiązywanie się z przymusowych dostaw obowiązkowych (kontyngentów)^[4], niejednokrotnie orzekając karę obozu pracy lub więzienia^[5]. Po wprowadzeniu w roku 1952 pewnych przywilejów dla spółdzielni, przy równoległej kontynuacji polityki represji, nastąpił szybki wzrost ich liczby - w 1953 było w kraju 7 800 spółdzielni przy obszarze 1 207 tys. ha (6,7 % ogólnej powierzchni gruntów rolnych w Polsce) oraz zrzeszonych w nich 160 tys. członków. W 1955 liczba spółdzielni osiągnęła 9 800, przy obszarze upraw 1 638 tys. ha (9,2 % ogólnej powierzchni gruntów rolnych), przy liczbie członków ok. 205 tys. ludzi^[1]. Typowa spółdzielnia zrzeszała przeciętnie 20 członków, którzy uprawiali obszar ok. 80 hektarów ziemi rolnej, dysponując przy tym ok. 65 sztukami bydła i trzody chlewnej - przy tym obszarze, liczebności i dysponowanymi środkami produkcji, osiągała niższą produkcję z 1 hektara ziemi rolnej niż przeciętne gospodarstwo indywidualne. Do uspołecznionego rolnictwa zaliczano również powstałe w 1949 Państwowe Gospodarstwa Rolne (PGR)^[5]. Zajmowały one w sumie ok. 10 % powierzchni upraw, również cechując się niską wydajnością pracy i słabą efektywnością produkcji rolnej.

Przymus kolektywizacyjny, stosowany w różnej formie przez władze komunistyczne, przy jednoczesnym wzroście obciążeń produkcyjnych gospodarstw prywatnych, po 1950 doprowadził do spadku produkcji rolej i stworzył perspektywę szybkiej ruiny rolnictwa w kraju^[1]. Wpływ na niedoinwestowanie sektora rolniczego miało również poważne przesunięcie nakładów finansowych na przemysł zbrojeniowy i infrastrukturę wojskową, co związane było z prowadzoną przez ZSRR wojną koreańską (1950-1953). W efekcie na wsi zabrakło nawozów sztucznych, maszyn oraz najprostszych narzędzi typu wiadra czy gwoździe^[5]. Powstały istotne braki w zaopatrzeniu dużych miast oraz pogorszenie warunków codziennej egzystencji ludności. Za błędy w polityce rolnej KC PZPR obciążył jej bezpośrednich wykonawców, potępiając metody kolektywizacyjne na publicznych wiecach w Gryficach (1950), Drawsku Pomorskim (1951) i w rejonie Lubelszczyzny (1953).

W tym okresie oficjalna propaganda odwracała uwagę opinii publicznej od błędów PZPR w polityce rolnej, tłumacząc społeczeństwu zaistniałą sytuację nieweryfikowalnymi twierdzeniami - działaniami sabotażystów sypiących w tryby maszyn piasek, chowaniem przez kułaków zboża i mięsa, czy też spiskiem agresywnych imperialistów przeciwko miłującym pokój narodom (czyli państwom socjalistycznym)^[5]. Jedną z akcji dywersyjnych (wymierzonych w socjalistyczne rolnictwo), miało być zrzucanie z amerykańskich samolotów do Bałtyku stonki ziemniaczanej^[6], o czym komunistyczne publikatory w kraju poinformowały w 1950, która rozprzestrzeniając się na pola uprawne miała spowodować klęskę nieurodzaju w Polsce (w rzeczywistości był to efekt całkowitego braku na rynku środków owadobójczych którymi należało spryskiwać uprawy ziemniaków)^[5]. Systematycznie wyszydzano tzw. kułaków (zamożnych chłopów zatrudniających siłę roboczą) zamieszczaniem dziesiątek karykatur^[5] w prasie krajowej, w szczególności skierowanej do społeczności wiejskiej.

Po zmianach politycznych Października 1956, Władysław Gomułka oficjalnie uznał prywatne rolnictwo w Polsce jako specyfikę tzw. polskiej drogi do socjalizmu, a władze komunistyczne rezygnowały stopniowo z przyspieszonej kolektywizacji. Liberalizacja polityki w tym zakresie, zmniejszenie obciążeń finansowych gospodarstw indywidualnych, spowodowały gwałtowny regres systemu spółdzielni - po 1956 ich liczba w Polsce spadła do przeciętnie 1 800 spółdzielni różnego typu.

Apogeum przymusowej kolektywizacji miało miejsce w 1953, jednak do początku lat 60. zrealizowano ją we wszystkich krajach bloku sowieckiego (z wyjątkiem Polski), gdzie rolnictwo zostało w większości skolektywizowane (upaństwowione).

Przypisy

[edytuj] Bibliografia

• Robert Conquest, The Harvest of Sorrow: Soviet Collectivization an the Terror- Famine, 1986, ISBN 0-19-504054-6
• Robert Kuśnierz Ukraina w latach kolektywizacji i Wielkiego Głodu (1929-1933), Toruń 2005, s. 336.
• Robert Kuśnierz, Propaganda radziecka w okresie Wielkiego Głodu na Ukrainie (1932-1933), „Dzieje Najnowsze”, Warszawa, 2004, nr 4, s. 29-46.
• Robert Kuśnierz, Głód na Ukrainie w roku 1933 na łamach prasy, „Res Historica”, Lublin, 2005, t. 21, s. 79-90.
• Robert Kuśnierz, "Likwidacja kułaków jako klasy" na Ukrainie, „Rocznik Chełmski”, 2004-2006, t. 10, s. 205-222.
• Robert Kuśnierz, Участь української громадськості Польщі в допомогових та протестаційних акціях проти голодомору в Україні, “Український Історичний Журнал”, Kijów, 2005, nr 2, s. 131-141
• Robert Kuśnierz, Nie tylko Pawlik Morozow, „Mówią Wieki”, 2005, nr 9, s. 26-30
• Archiwum Państwowe Ukrainy

[edytuj] Zobacz też

• Kołchoz
• PGR
• SKR
• Pawlik Morozow
• Wielki głód na Ukrainie
• Wielki terror

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Kolektywizacja na Ukrainie
• Kolektywizacja i Wielki głód na Ukrainie - Zofia Pawłowska "Wspomnienia"