Wikipedia:Tłumaczenie miesiąca/Język laal

Z Wikipedii

Ten artykuł jest obecnie tłumaczeniem miesiąca z języka angielskiego. Podstawę stanowi en:Laal Z Twoją pomocą może się stać artykułem na medal!. Oddaj swój głos na kolejną propozycję artykułu do tłumaczenia

Laal yəw láà:l
Obszar	Czad (Gori, Damtar, Mailao, Moyen-Chari)
Liczba mówiących	749 (2000)
Ranking	(poza pierwszą 100.)
Klasyfikacja genetyczna	niesklasyfikowany
Status oficjalny
Język urzędowy	Język regionalny w Czadzie
Regulowany przez	-
Kody języka
ISO 639-1	-
ISO 639-2	mis
ISO/FDIS 639-3	gdm
SIL	-
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata

Język laal (nazwa własna: yəw láà:l) - niesklasyfikowany język używany przez 749 osób (dane z 2000 roku) w czadyjskim regionie administracyjnym Moyen-Chari w trzech wsiach: Gori (lá), Damtar (ɓual) i Mailao, położonych nad rzeką Szari. Laal może być językiem izolowanym, który stanowiłby pozostałość po bliżej nieokreślonej grupie języków, używanych dawniej w środkowej Afryce. Język nie ma formy pisemnej (jedynie w transkrypcji dokonanej przez językoznawców). Według Davida Farisa, czadyjskiego członka SIL, język laal jest zagrożony wymarciem, ponieważ większość użytkowników w wieku poniżej 25 roku życia stopniowo przejmuje bardziej rozpowszechniony w tamtych okolicach język baguirmi.

Naukowcy po raz pierwszy zainteresowali się językiem laal w 1977 roku, ze względu na badania terenowe Pascala Boyeldieu w 1975 i 1978 roku. Jego badania oparte były głównie na jednym użytkowniku tego języka - Kadi M. Djouam Damtar.

Spis treści 1 Użytkownicy i status języka 2 Klasyfikacja 3 Fonetyka i fonologia 3.1 Spółgłoski 3.2 Samogłoski 4 Gramatyka 4.1 Składnia 4.2 Rzeczowniki 4.3 Zaimki 4.3.1 Osobowe 4.3.2 Zaimki względne i nieokreślone 4.3.3 Zaimki pytające 4.4 Przyimki 4.5 Verbs 4.5.1 Adjectives 4.6 Numbers 4.7 Adverbs 4.8 Modals 4.9 Conjunctions 5 Sample sentences 6 Przypisy 7 Bibliografia 8 Linki zewnętrzne

[edytuj] Użytkownicy i status języka

Osoby używające języka laal to przede wszystkim rybacy i rolnicy, trudniący się ponadto sprzedażą soli pozyskiwanej z popiołów palm Hyphaena thebaica i Vossia cuspidata. Podobnie jak ich sąsiedzi Niellim ludzie ci zajmowali się dawniej wypasem bydła, lecz utracili swoje stada pod koniec XIX wieku. Obecnie są to przeważnie muzułmanie, jednak do drugiej połowy XX wieku byli to głównie wyznawcy tradycyjnej lokalnej religii - Yondo. Obszar jest słabo rozwinięty; w Gori i Damtar działają szkoły koraniczne, jednak najbliższa szkoła państwowa znajduje się w odległości siedmiu kilometrów. W całym regionie nie ma żadnej przychodni medycznej (stan na 1995 rok).

Dawniej w Damtar używano odrębnego dialektu, zwanego Laabe (la:bé). W 1977 roku dialektu tego używały już jednak tylko dwie lub trzy osoby. Został on zastąpiony przez dialekt z Gori przyniesiony tu przez dwie rodziny, które przeniosły się tu w XIX wieku w ucieczce przed wojną. Nie są znane żadne inne dialekty języka laal.

Zgodnie z czadyjskim prawem laal posiada status języka mniejszościowego, podobnie jak i inne lokalne języki kraju^[1]. Chociaż w uchwalonej w 1996 roku konstytucji Czadu pojawia się zapis, że "prawo zapewnia warunki promowania i rozwoju języków mniejszościowych", języków tych nie używa się w szkołach, podczas oficjalnych spotkań (politycznych, dyplomatycznych), zasadniczo nie są także używane w prasie (niektóre spośród bardziej rozpowszechnionych języków mniejszościowych używane są jednak w radiu).

[edytuj] Klasyfikacja

Laal jest językiem niesklasyfikowanym, jednak widoczny jest znaczny wpływ języków adamawa-ubangi (szczególnie języków bua) oraz w mniejszym stopniu języków czadyjskich. W 1982 roku Pascal Boyeldieu stwierdził, że (...) klasyfikacja jest problematyczna. Chociaż język ten wykazuje pewne leksykalne, a zwłaszcza morfologiczne cechy łączące go z językami bua, to w wielu przypadkach pojawiają się radykalne różnice, niekiedy wskazujące raczej na związki z bliską geograficznie rodziną czadyjską. W 2003 roku Roger Blench wyraził podobną opinię, twierdząc, że (...) słownictwo i morfologia wydają się częściowo zapożyczone z języków czadyjskich, częściowo z adamawa i częściowo z innego, nieznanego źródła, być może pierwotnej, wymarłej obecnie warstwy językowej tych terenów. Jest to druga ewentualność, która budzi szczególne zainteresowanie. Jeśli okaże się, że jest ona prawdziwa, laal może być jedyną pozostałością po językach używanych w Afryce Środkowej przed ekspansją głównych afrykańskich rodzin językowych - afroazjatyckiej, nilo-saharyjskiej oraz nigero-kongijskiej.

Laal zawiera wiele zapożyczeń z języka baguirmi, ponieważ tereny w okolicach jeziora Czad były przez kilka wieków częścią Imperium Baguirmi (ze stolicą w Korbolu). Ponadto prawie wszyscy użytkownicy laal jako drugim językiem posługują się także niellim i przynajmniej 20%-30% zaświadczonego słownictwa laal wykazuje podobieństwa do tego języka. Częściowo za sprawą islamu w języku laal pojawiło się także wiele zapożyczeń z języka arabskiego.

[edytuj] Fonetyka i fonologia

Poniżej przedstawiono głoski w języku laal z użyciem symboli międzynarodowego alfabetu fonetycznego.

[edytuj] Spółgłoski

		dwuwargowe	przedniojęzykowo-dziąsłowe	podniebienne	miękkopodniebienne	krtaniowe
zwarte	bezdźwięczne	p	t	c	k	ʔ
	dźwięczne	b	d	ɟ	g
	prenazalizowane	mb	ⁿd	ɲɟ	ŋg
iniektywne		ɓ	ɗ	ʄ
nosowe		m	n	ɲ	ŋ
szczelinowe			s			h
drżące			r
półotwarte			l	j	w

Spółgłoski iniektywne, zwarte prenazalizowane oraz głoska [h] występują tylko w nagłosie wyrazu. Spółgłoski zwarte bezdźwięczne oraz [s] nie mogą znajdować się na końcu sylaby. /ŋ/ występuje tylko w pozycji między samogłoskami i na końcu wyrazu. /s/ pojawia się wyłącznie w wyrazach zapożyczonych oraz niektórych liczebnikach. Spółgłoski zwarte prenazalizowane oraz spółgłoska iniektywna /ʄ/ występują niezmiernie rzadko.

[edytuj] Samogłoski

System samogłosek w sylabach nienagłosowych jest następujący: /i/, /ɨ/, /u/, /e/, /ə/, /o/, /a/ oraz dyftong /ua/ bez rozróżnienia długości. W sylabach nagłosowych system ten jest jednak dużo bardziej skomplikowany - występuje rozróżnienie długości oraz następujące dyftongi: /ia/, /yo/, /ya/ (jakkolwiek ostatnie dwa występują tylko jako morfologicznie uwarunkowane warianty /e/ i /ia/ i być może trafniejsze jest postrzeganie ich jako alofonów). Poza tym /y/ występuje bardzo rzadko. Boyeldieu przytoczył tu jako przykład wyraz mỳlùg, co po polsku oznacza czerwoni.

Rozróżnia się trzy rodzaje tonów: wysoki (á), średni (a) oraz niski (à). Kombinacje tych poziomów intonacji mogą występować na pojedynczych samogłoskach, co w rezultacie powoduje występowanie tonów opadających i wznoszących. Takie przypadki przedstawione zostały w transkrypcji przez powtórzenie samogłoski (np. àá). Samogłoski długie zaznaczane są tylko poprzez dopisanie dwukropka (np. a:).

Przyrostki mogą wywoływać jeden z czterech rodzajów przegłosu samogłosek w wyrazach, do których są przyłączane: wznoszący (zmienia /ia/, /a/, /ua/ w [e], [ə], [o]), obniżający (zmienia /e/, /ə/, /o/ w [ia], [a], [ua]), obniżająco-zaokrąglający (zmienia /i/ i /ɨ/ w [u]; /e/ oraz /ia/ w [yo]; /ə/, /a/ i /ua/ w [o]) oraz wznosząco-zaokrąglający (zmienia /i/ i /ɨ/ w [u]; /e/ i /ia/ w [ya]; /ə/, /a/ i /o/ w [ua]). Transkrybuje się je w sekcji przyrostka odpowiednio jako ↑, ↓, ↗, ↘. W niektórych czasownikach a/ə ulega "zawyżeniu" do [e] zamiast do [ə].

W przyrostkach [ə] and [o] podlegają harmonii samogłosek: zmieniają się odpowiednio w [ɨ] i [u], jeśli poprzedzającą samogłoską jest [i], [ɨ] lub u. Podobnie [r] podlega harmonii spółgłosek i zmienia się w [l] po rdzeniach zawierających [l]. Przyrostki z neutralnym tonem samogłoski przejmują ton ostatniej samogłoski wyrazu, do którego są przyłączane.

[edytuj] Gramatyka

[edytuj] Składnia

Typowy szyk zdania przedstawia się jako: podmiot - (partykuła czasownikowa) - czasownik - dopełnienie - przysłówek; przyimek - rzeczownik; possessum - possessor; rzeczownik - przymiotnik. Rzeczownik może stać na początku, gdy stanowi temat zdania. Zobacz sekcje przykładowe zdania i spójniki, ilustrujące składnię zdania.

[edytuj] Rzeczowniki

Rzeczowniki mają formy liczby mnogiej i liczby pojedynczej (ta druga bywa w niektórych przypadkach określana raczej jako singulative), przy czym formy liczby mnogiej są trudne do przewidzenia: kò:g "kość" > kuagmi "kości", tuà:r "kurczę" > tò:rò "kurczęta", ɲaw "głód" > ɲə̀wə́r "głody", "okresy głodu". Rzeczowniki nie mają określonego rodzaju, jednak - podobnie jak w języku angielskim - trzy naturalne rodzaje (męski, żeński i nieosobowy) są rozróżniane przez zaimki.

Istnieją dwa rodzaje dzierżawczości:

• dzierżawczość inalienable (albo bezpośrednia) - wyrażana przez umieszczenie possessora po possessum (oraz w niektórych przypadkach zmianę tonu albo końcówki possessum), np. piá:r no "noga osoby" (dosł. "noga osoba");
• dzierżawczość alienable - wyrażana przez umieszczenie wyrazu łączącego we właściwej liczbie i rodzaju między possessum a possessorem, np. làgɨˋm má màr-dɨb "koń kowala" ("koń - wyraz łączący - człowiek kuźni"). Wyraz ten skracany jest czasami do wysokiego tonu.

Jeśli jednak possessor wyrażony jest zaimkiem, wówczas w pierwszym wypadku zachodzi w nim przegłos samogłoskowy, a w drugim wypadku używa się form przyimkowych (mówi się, że coś jest "u kogoś" / "u czegoś") oraz opcjonalnie wyrazu łączącego: na:ra ɟá ɗe: "mój mąż" ("mąż - wyraz łączący - u-mnie"), mùlù "jej oko" ("oko-jej" od mɨla "oko"). Niektórze rzeczowniki (e.g. páw- "przyjaciel") występują tylko w połączeniu z zaimkami i nie mają samodzielnej formy. Fenomen ten - obligatory possession - występuje w wielu innych językach, np. w językach andamańskich, zazwyczaj w przypadku słów określających relacje międzyludzkie. Odpowiednie przyrostki podano w sekcji zaimki.

Rzeczownik oznaczający wykonawcę jakiejś czynności lub kogoś, kto kimś jest lub coś posiada, może zostać utworzony przy użyciu przedrostka màr, oznaczającego w przybliżeniu "on (ona/ono), który... / on czegoś": màr jùgòr "właściciel ziemi" ("on ziemi"; "człowiek ziemi"), màr ce "rolnik" (ce = "uprawiać ziemię"; màr ce = "on, który uprawia"), màr pál "rybak" (pál = "łowić ryby").

[edytuj] Zaimki

[edytuj] Osobowe

W poniższej tabeli uwidoczniono rozróżnienie na "my" inkluzywne i "my" ekskluzywne, istniejące w wielu językach świata (ale nie w języku polskim), oraz rozróżnienie rodzaju gramatycznego zaimka "ja" w niektórych formach. Nieżywotne formy liczby mnogiej zostały w mowie młodszego pokolenia przeważnie zastąpione formami żywotnymi - poniżej podano jednak pełną odmianę. Paradygmat fleksyjny zaimka w funkcji dopełnienia czasownika jest dosyć złożony; w poniższej tabeli podano tylko dwa z jego kilku zestawów allomorfów.

	Forma podstawowa	Forma emfatyczna	Benefactivus	Forma przyimkowa	Possessivus	Dopełnienie przedmiotowe niesamodzielne	Dopełnienie przedmiotowe samodzielne
ja (r. męski)	ɟá	ɟá	ni	ɗe:	-↑ər	-↑ə́n	-↑ə́r
ja (r. żeński)	ɟí	ɟí	ni	ɗe:	-↑ər	-↑ə́n	-↑ə́r
ty	ʔò	ʔùáj	na	ɗa:	-↓a	-↘(u)án	-↘á
on	ʔà	ʔàáj	nar	ɗa:r	-↓ar	-↓án	-↓ár
ona	ʔɨ̀n	ʔɨ̀ní	nùg	ɗò:g	-↑o(g), -↗o(g)	-↗òn	-↑ò
ono, to	ʔàn	ʔàní	nàná	ɗà:ná	-↓an	-↓àn	-↓àr, -↓àn
my (exclusivus)	ʔùrú	ʔùrú	nùrú	ɗò:ró	-↑rú	-↗(ˋ)nùrú, -↑(ˋ)nùrú	-↗(ˋ)rùú, -↑(ˋ)rùú
my (inclusivus)	ʔàáŋ	ʔàáŋ	nàáŋ	ɗàáŋ	-↑ráŋ	-↑(ˋ)nàáŋ	-↑(ˋ)ràáŋ
wy	ʔùn	ʔùnúŋ	nùúŋ	ɗòóŋ	-↑rúŋ	-↗(ˋ)nùúŋ, -↑(ˋ)nùúŋ	-↗(ˋ)rùúŋ, -↑(ˋ)rùúŋ
Zaimek 3 os. żywotny	ʔì	ʔìrí	nìrí	ɗè:ri	-↑rí	-↑(ˋ)nìrí	-↑(ˋ)rìí
Zaimek 3 os. nieżywotny	ʔuàn	ʔuàní	nuàná	ɗuà:ná	-↘an, -↑uan	-↘àn	-↘àr, -↘àn

[edytuj] Zaimki względne i nieokreślone

	rodzaj męski, l.p.	rodzaj żeński l.p.	rodzaj nieosobowy l.p.	rodzaj żywotny l.mn.	rodzaj nieżywotny l.mn.
który	ɟá	ɟí	má	jí	já
kilka	ɟàn	ɟìn	màn	jìn	jìn
jakiś	ɟuàŋá	ɟùŋú	muàŋá	jùŋú	jùŋú

[edytuj] Zaimki pytające

jé "co?", ɟè "kto?", ɗé "gdzie?", sɨ̀g "ile?".

[edytuj] Przyimki

Przyimki poprzedzają rzeczowniki (lub leksemy o podobnej funkcji): gɨ̀ pə:l "w wiosce" / "do wioski", kɨ́ jà:ná "przy nim".

[edytuj] Verbs

The verb does not vary according to the person or gender of the subject, but some verbs (about a quarter of the verbs attested) vary according to its number: no kaw "the person eats", mùáŋ kɨw "the people eat". The plural form of the verb is hard to predict, but is often formed by ablaut (typically raising the vowel height) with or without a suffix -i(ɲ) or -ɨɲ and tonal change. The verb does, however, change according to the direct object. It takes personal suffixes to indicate a pronominal direct object, and commonly changes when a non-pronominal direct object is added to a transitive form with final low tone (formed similarly to the "centripetal", for which see below); eg ʔà ná ká "he will do"; ʔà ná kàrà mɨ́ná "he will do something"; ʔà kú na:ra "he sees the man"; ʔà kúù:rùúŋ "he sees you (pl.)".

The verb has three basic forms: simple, "centripetal", and "participative" (to calque Boyeldieu's terminology.) The simple form is used in the simple present tense or the imperative, eg ʔà duàg jə́w gə̀m "he goes down the riverbank" (lit. "he descend mouth riverbank.") The "centripetal" indicates action "hither", either spatially - motion towards the speaker - or temporally - action up to the present moment; it is formed mainly by suffixing a vowel (often, but not always, identical to the last vowel in the word), eg ʔà duàgà jə́w gə̀m "he comes down the riverbank (towards me)". The "participative" - generally formed like the centripetal, but with final high tone - generally indicates an omitted object or instrument, eg ʔà sá ɗa:g ʔà sɨ̀rɨ́ su "he takes a calabash and drinks water with it" (lit. "he take calabash he drink-participative water".)

Immediately before the verb, a particle may be placed to indicate forms other than a simple present tense; such particles include ná (pl. ní) marking future tense, taá:/teé: (pl. tií:) marking continuous action, wáa: (pl. wíi:) marking motion, náa: (pl. níi:) being apparently a combination of ná and wáa:, mà (pl. mì) meaning "must", mɨ́ marking reported speech (apparently an evidential), mɨ́nà (pl. mínì) expressing intention, kò marking habitual action, ɓə́l or ga (pl. gi) marking incomplete action, and wó (always accompanied by ʔàle after the verb) meaning "maybe".

Mediopassives (see passive voice, middle voice) can be formed from transitive verbs by adding a suffix -↑ɨ́ɲ: eg no siár sà:b "someone ripped the cloth" > sà:b sérɨ́ɲ "the cloth ripped". For the inverse operation - forming transitive verbs from intransitives - tonal changes, or changes to the plural, sometimes occur.

Verbal nouns can sometimes be formed, mainly from intransitives, by the addition of a suffix -(vowel)l, sometimes with ablaut and tone change; eg wal "fall" > wàlál "a fall", sùbá "lie" > sɨ́blál (pl. súbɨ̀r) "a lie". The l here becomes n near a nasal, and r near r: man "taste good", manan "a good taste".

[edytuj] Adjectives

Adjectives do not seem to constitute an independent category in Laal; to all intents and purposes, they behave just like verbs. Eg gò: ʔì:r "the goat is black". Attributively, they are typically linked as a relative clause: gò: má ʔì:r "the black goat" (literally "goat which black".)

[edytuj] Numbers

The numbers include ɓɨ̀dɨ́l "one", ʔisi "two", ɓisan "four". No other numbers are given specifically in the works so far published.

[edytuj] Adverbs

Adverbs generally come at the end of the clause. Some important adverbs are:

Adverbs of location:

• "here": ɗágàl, núŋú
• "there": ɗaŋ
• "over there, yonder": ɗàŋá

Temporal adverbs:

• "day before yesterday": tá:r
• "yesterday": ʔiè:n
• "today": cicam, tari-màá
• "recently": bèrè
• "soon": sugo
• "tomorrow": jìlí-kà:rì
• "day after tomorrow": miàlgà

[edytuj] Modals

Among the most important modals are:

• Before the verb: mɨ́ "(say) that", gàná "then"
• After the verb: wó "not", (ʔà)le "maybe", ɓə́l "again", ʔá or gà "already", à interrogative, wá exclamatory, ta "now", cám "again, anew".

[edytuj] Conjunctions

Syntactically, these can be divided into five types:

• only {main clause - conjunction - subordinate clause}: mɨ́ "(say) that", ɓə "because"
• either {main clause - conjunction - subordinate clause} or {conjunction - subordinate clause - main clause}: ɟò "if", dànngà (possibly from Baguirmian) "when"
• circumposed: either {conjunction - main clause - conjunction - subordinate clause} or {conjunction - subordinate clause - conjunction - main clause}: ɟò... gàná "if"
• coordinate clause - conjunction - coordinate clause: ní "then afterwards", ku "then", kó "nonetheless", á or ná "and", ɓe: "or", ʔàmá (from Arabic or Baguirmian) "but".
• circumposed: conjunction - coordinate clause - conjunction - coordinate clause: ku... ku "then", jàn... jàn "both... and".

[edytuj] Sample sentences

• mùáŋ lá tií: kìrì jé? "What do the people of Gori do?" (lit. "people Gori progressive-plural do-plural-transitive what?")
• mùáŋ lá tií: pál. "The people of Gori fish." (lit. "people Gori progressive-plural fish.")
• màr-ce ɓɨ́lá mɨ́ "bɨ̀là, ʔò teé: ɗɨ̀grɨ̀r". "The farmer said 'No way! You're tricking me.'" (lit. "man+who-cultivate say that no-way you progressive trick-me".)
• ɟá ná wùsù na pè:rí ní ʔárí ʔò ná kìnì jé? "If/When I take out the snake, what will you give me?" (lit. "I(masc.) will take+out-transitive for-you(sg.) snake then first you give-me-transitive what?")
• jà kàskàr mà mùáŋ lá sə̀ɲə́ be. "It's with swords that the people of Gori fight." (lit. "with swords emphatic(inan.) people Gori fight-participative battle.")

Przypisy

[edytuj] Bibliografia

• Roger Blench. Archaeology, Language, and the African Past. Altamira Press forthcoming.
• Pascal Boyeldieu. 1977. "Eléments pour une phonologie du laal de Gori (Moyen-Chari), Etudes phonologiques tchadiennes, Paris, SELAF (Bibliothèque, 63–64), p. 186–198.
• Pascal Boyeldieu. 1982. Deux études laal (Moyen-Chari, Tchad), in Verbindung mit SELAF, Paris. Berlin: Reimer. Marburger Studien zur Afrika- und Asienkunde: Ser. A, Afrika; Bd. 29. ISBN 3-496-00557-2.
• Pascal Boyeldieu. 1982. "Quelques questions portant sur la classification du laal (Tchad)". in JUNGRAITHMAYR, H., The Chad languages in the Hamitosemitic-Nigritic Border Area (Papers of the Marburg Symposium, 1979). Berlin : Reimer, p. 80–93. Coll. Marburger Studien zur Afrika- und Asienkunde, Serie A : Afrika.
• Pascal Boyeldieu. 1987. "Détermination directe/indirecte en laal". in BOYELDIEU, P., La maison du chef et la tête du cabri : des degrés de la détermination nominale dans les langues d'Afrique centrale. Paris : Geuthner, p. 77–87. ISBN 2-7053-0339-1
• David Faris, 19 September 1994. "In-House Summary: Laal/Gori language". SIL/Czad Survey Team. (Unpublished.)

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Laal at LLACAN
• Szablon:Ethnologue
• The Genographic Project: Zalloua's notes including two recordings of the Laal recordings online

[[Category:Endangered languages of Africa]] [[Category:Languages of Chad]] [[Category:Unclassified languages of Africa]] [[ar:لغة لال]] [[br:Laaleg]] [[de:Laal]] [[fi:Laal]] [[sv:Laal]] [[Kategoria:WP?]]