Zapożyczenia językowe
Z Wikipedii
Zapożyczenia językowe inaczej pożyczki, wyrazy obce to zjawisko przechodzenia pewnych cech jednego języka do innego. Pojęcia tego używa się w odróżnieniu od słownictwa rodzimego. To wszystkie obce w strukturze danego języka wyrazy, zwroty, typy derywatów, formy fleksyjne, konstrukcje składniowe, związki frazeologiczne. Artykuł traktuje o zapożyczeniach w języku polskim.
[edytuj] Klasyfikacja
Klasyfikacja zapożyczeń jest oparta na różnych kryteriach: przedmiotu zapożyczenia, pochodzenia, stopnia przyswojenia, drogi dostania się do języka i funkcji. Wyróżnia się także specjalną grupę: internacjonalizmy.
[edytuj] Kryterium przedmiotu zapożyczenia
Bierze pod uwagę co zostało zapożyczone z języka obcego:
[edytuj] Zapożyczenia właściwe
Zapożyczone zostają słowa wraz ze swoimi znaczeniami z języka żywego. W przeciwieństwie do zapożyczeń sztucznych, które pochodzą z języka martwego, np. greki, łaciny. Najczęściej pierwotne formy ulegają spolszczeniu. Przykłady:
- burmistrz - niem. Burgmeister - przejęcie słowa i znaczenia (przewodniczący miasta), spolszczenie pisowni.;
- mecz - ang. match - przejęcie słowa i znaczenia (starcie sportowe), spolszczenie pisowni.
Inne przykłady: atłas (tur.), atrament (łac.), biennale (wł.), baca (węg.), bestseller (ang.), bryndza (rum.), brydż (ang), butik (fr.), czerep (białor.), czyhać (czes.), dumping (ang.), embargo (hiszp.), hultaj (ukr.), juhas (węg.), kalafior (wł.), kołchoz (ros.), kolumna (łac.), kombi (niem.), komputer (ang.), loggia (wł.), serial (ang.), torba (tur.), watra (rum.), wagon (ang.), werbunek (niem.), wiedźma (ukr.), zsyłka (ros.), żakard (fr.), żulik (ros.) itd.
[edytuj] Strukturalne - "kalki"
Wierne odwzorowania obcych konstrukcji językowych, tłumaczenia ich na język polski. Wyróżniamy dwa typy kalk:
[edytuj] Słowotwórcze
Odwzorowania pojedynczych obcych słów. Np. przedstawienie to kalka niem. Vorstellung (vor-przed; stellung-stawianie), rozpracować - od ros. razrabotac', przysłówek od łac. adverbium, brakoróbstwo od ros. brakodielstwo, nastolatek od ang. teenager, rzeczoznawca od niem. Sachverständiger, światopogląd od niem. Weltanschauung, zaimek od łac. pronomen, itd.
[edytuj] Frazeologiczne
Odwzorowania obcych zwrotów. Np. wziąć się za coś od ros. wzjat'sja za czto nibut', punkt widzenia od fr. point de vue, nie ma sprawy od ang no matter, otwarty na coś od fr. ouvert sur..., szukać za czymś od niem. nach etwas suchen, rozumieć pod czymś od. niem. unter etwas verstehen, rzecz w tym od ros. dieło w tom, wydawać się być jakimś od ang. seem to be, polityczna poprawność od ang. political correctness, itd.
[edytuj] Semantyczne (znaczeniowe)
Do istniejącej już w systemie leksykalnym konstrukcji zapożyczane jest nowe znaczenie. Zwane są także pożyczkami ukrytymi. Przykłady:
- wyraz mysz oznaczał tylko gatunek zwierzęcia, a pod wpływem angielskiego mouse zaczął oznaczać także "mysz komputerową";
- dokładnie - dawniej używane tylko jako przysłówek wraz z czasownikiem, dzisiaj jest też wykrzyknikiem oznaczającym: oczywiście!, pewnie, że tak!; (zobacz: Kryterium funkcji->Zap. urozmaicające);
- projektem określamy teraz, pod wpływem ang. project, przedsięwzięcie czy zamierzenie;
- "adresować problem" (address a problem) w znaczeniu "zrobić coś w związku z problemem". Nie licząc informatyków takie użycie słowa "adresować" w języku polskim jest praktycznie niespotykane i może być niezrozumiałe.
- definiować: trudno mi zdefiniować swoje uczucia - definiować w znaczeniu "nazywać, określać" jest tłumaczeniem ang. to define;
- obraz: obraz amerykańskiego reżysera" - obraz w znaczeniu "film" jest odwzorowaniem ang. picture;
- produkcja: produkcja nominowana do "Oskara" - produkcja w znaczeniu "film" jest odwzorowaniem ang production;
[edytuj] Zapożyczenia sztuczne
Tworzone z obcych cząstek składowych.
[edytuj] Grupa, w której cząstki pochodzą z jednego języka.
Np. telefon - gr. tele-daleko i gr.phone czyli dźwięk;
[edytuj] Hybrydy - grupa, w której cząstki pochodzą z różnych języków
Np. ciucholand - pol. ciuch i ang. land (przykład z cząstką polską); telewizja - gr. tele i łac. visio (widzenie);
[edytuj] Zapożyczenia fonetyczne
Przejmowanie fonetyki obcych języków. Przykłady:
- pol. wiesiele pod wpływem języka czeskiego przybrało postać wesele;
[edytuj] Zapożyczenia gramatyczne
Słabiej są zbadane wpływy gramatyki jednego języka na drugi, choć wiele wskazuje na to, że i one odgrywają znaczącą rolę.
[edytuj] Kryterium pochodzenia
Mówi o tym skąd pochodzą pożyczki. Ten podział mówi o kontaktach z innymi nacjami:
- anglicyzm - język angielski,
- arabizm - język arabski,
- bohemizm - język czeski,
- galicyzm - język francuski,
- germanizm - język niemiecki,
- hebraizm - język hebrajski,
- hellenizm - greka,
- hungaryzm - język węgierski,
- italianizm - język włoski,
- japonizm - język japoński,
- jidyszyzm - jidysz,
- latynizm/makaronizm - łacina,
- lituanizm - język litewski,
- polonizm - język polski,
- rusycyzm - język rosyjski,
- rutenizm - języki ruskie, języki wschodniosłowiańskie (np. język białoruski, język ukraiński),
- sinicyzm - języki chińskie
- slawizm - języki słowiańskie,
[edytuj] Kryterium stopnia przyswojenia
Mówi o tym, w jak dużym stopniu słownictwo obce zadomowiło się w naszym systemie leksykalnym.
[edytuj] Cytaty
Wyrazy i zwroty przeniesione z innego języka w niezmienionej postaci graficznej i fonetycznej. Przykłady: fr. à propos, ang. bye bye, wł. allegro, łac. incognito itd.
[edytuj] Wyrazy częściowo przyswojone
Odczuwane jako obce ze względu np. na wymowę, pisownię, nieodmienność, ale mocno tkwiące w naszym systemie leksykalnym. Przykłady: sinus (wymowa), apartheid (pisownia), dżudo (brak odmiany);
Inne: bantu, bikini, guru, kakao, konfetti, martini, sake, sari, sati, tabu itd.
[edytuj] Wyrazy całkowicie przyswojone
Odczuwane jako rodzime ze względu na spolszczoną formę i odmienność. Są to np. burmistrz, brokuły, chleb, cegła, fontanna, szkoła itd.
[edytuj] Kryterium drogi dostania się do języka
Określa rodzaj drogi jaką zapożyczenia dostały się do naszego języka:
[edytuj] Zapożyczenia pośrednie
Dostały się z jakiegoś języka poprzez inny. Wpłynęło to na formę słowa. Przykłady:
- łac. castellum -> czes. kostel -> do pol. kościół;
- łac. paganus -> czes. pohan -> pol. poganin;
[edytuj] Zapożyczenia bezpośrednie
Dostały się do naszego języka bez pośrednika. Przykład: niem. Bürgermeister -> pol. burmistrz itd.
[edytuj] Internacjonalizmy
Specjalna grupa wyrazów międzynarodowych. Posługuje się nimi wiele nacji. Słowa takie mają identyczne znaczenie w wielu językach. Różnią się tylko formą. Przykład:
- pol. totalitaryzm;
- ang. totalitarism;
- fr. le totalitarisme;
- wł. il totalitarismo
- niem. der Totalitarismus;
- ros. Тоталитаризм;
- fin. totalitarismi
- czes. totalita;
- tur. totalitarizm.
[edytuj] Ocena celowości zapożyczeń
[edytuj] Kryterium funkcjonalne
Zapożyczeń używamy w celu wzbogacenia języka o nowe nieistniejące konstrukcje oraz urozmaicenia go nowymi wariantami konstrukcji już istniejących. Przy ich stosowaniu należy pamiętać o tym czy odbiorcy języka mają szansę je zrozumieć.
[edytuj] Zapożyczenia wzbogacające język
Bardzo ważna grupa. To wszystkie wyrazy, na które nie było odpowiedników w słownictwie rodzimym. Przykłady: mysz (zap. semantyczne), joystick (ang.), telefon (zap. sztuczne z gr.tele (daleko) + gr.phone (dźwięk)), telewidz (hybryda gr. tele (daleko) + pol.widz), cheesburger (ang.), nastolatek (ang.), laser (ang.), puzle itd.;
[edytuj] Zapożyczenia urozmaicające
Nowe warianty już istniejących słów. Ta grupa jest nośnikiem niebezpieczeństw naruszenia czystości języka. Należy kierować się dużą rozwagą stosując znajdujące się w niej wyrazy. Przede wszystkim nie nadużywać ich. Grupa ta obejmuje przede wszystkim wyrazy z języka angielskiego. Przykłady: dokładnie (zap. semantyczne z ang. exactly), sorry, OK, super itd. O takim typie zapożyczeń wypowiada się prof. Jan Miodek w wywiadzie dla "Słowa polskiego":
- Nie ma słów niepotrzebnych językowi. W tym sensie jestem i za "wow", i za "super", i za "ekstra", czy za "odjazdem", "odlotem", "cool" i "jazzy". Całe zło zaczyna się w momencie, gdy ktoś, uczepiwszy się takiego modnego słowa, rezygnuje z całego wachlarza konstrukcji wariantywnych.
- (Jestem za "ekstraodlotem" - wywiad z prof. Janem Miodkiem. Słowo Polskie; Gazeta Wrocławska. Anna Fluder (Radio RAM) i Jacek Antczak. Sobota, 24 lutego. Wrocław, 2007.)
[edytuj] Bibliografia
- Jestem za "ekstraodlotem" - wywiad z prof. Janem Miodkiem. Słowo Polskie; Gazeta Wrocławska. Anna Fluder (Radio RAM) i Jacek Antczak. Sobota, 24 lutego. Wrocław, 2007.; (Klasyfikacja->Kryterium funkcjonalne);
- Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN, pod redakcją Andrzeja Markowskiego, hasło: Zapożyczenia;
- L. Kosmal, Nauka o języku (rozdz. 7, str. 79-83, rozdz. 8, str. 110 - 113);
- W. Kochański, O dobrej i złej polszczyźnie (str. 271 - 295);
- E. Kacperski: Zapożyczenia (artykuł); [1]
