Ziemia obiecana (powieść)

Z Wikipedii

Ziemia obiecana
Autor	Władysław Reymont
Kraj wydania	Imperium Rosyjskie (Polska w zaborze)
Język	polski
Data pierwszego wydania	1897-98 (czasopismo) 1899 (druk zwarty)
Wydawca	Kurier Codzienny (1897-98)
Tematyka	życie mieszkańców Łodzi
Typ utworu	powieść

Pomnik Władysława Reymonta na ulicy Piotrkowskiej w Łodzi

Ziemia obiecana – powieść Władysława Reymonta, po Chłopach najczęściej tłumaczona na języki obce i filmowana. Ziemia obiecana była drukowana w łódzkim Kurierze Codziennym w latach 1897-1898. Drukiem ukazała się w 1899 r. w Warszawie.

[edytuj] Geneza

Przędzalnia Karola Scheiblera

Ulica Piotrkowska

Park Helenów

Celem Reymonta było przedstawienie różnych warstw społecznych oraz zbiorowości ludzkich, co autor starał się już zrobić wcześniej, pisząc Fermenty. Obydwie powieści wiąże ze sobą także antyurbanizm. Do napisania Ziemi obiecanej skłoniła Reymonta sama Łódź, która w czasach współczesnych autorowi, dynamicznie się rozwijała. Pisarz mógł więc w niej zaobserwować zmiany zachodzące w społeczeństwie. Dzieło miało zapewnić Reymontowi "właściwe miejsce w literaturze", m. in. poprzez rywalizację z Wincentym Kosiakiewiczem (autorem innej powieści o Łodzi - Bawełny). Wpływ na podjęcie decyzji o rozpoczęciu pisania Ziemi obiecanej miały również inspiracje ideowe środowiska endeckiego. Materiały do powieści Reymont zaczął zbierać w 1896 r., podczas pobytu w Łodzi.

[edytuj] Tytuł

Autor, tytułem powieści, nawiązał do tradycji biblijnej. Ziemia Obiecana, czyli Kanaan, była miejscem obiecanym Żydom przez Boga, do którego wędrowali oni pod wodzą Mojżesza. W przypadku dzieła Reymonta Ziemią Obiecaną jest Łódź, do której przybywało się w nadziei na zbicie fortuny. W rzeczywistości dla wielu mieszkańców cel ten był niemożliwy do zrealizowania. Miasto okazywało się dla nich molochem, w którym trudno było przetrwać. Tytuł Ziemia obiecana jest więc ironiczny. Stał się on publicystycznym określeniem Łodzi, z czasem pozbawionym pejoratywnego odcienia.

[edytuj] Czas i miejsce akcji

Akcja Ziemi obiecanej toczy się w latach osiemdziesiątych XIX wieku w Łodzi. W rozdziale drugim (tom II) Blumenfeld informuje Grosglika o śmierci pisarza Wiktora Hugo. Miała ona miejsce w roku 1885. Łódź w tym okresie dynamicznie się rozwijała. W ciągu kilkudziesięciu lat z małej rolniczej osady (799 mieszkańców w roku 1815) zmieniła się w duże fabryczne miasto (232 tys. mieszkańców w roku 1886). Przybywano do niego w nadziei na znalezienie pracy, zrobienia kariery i zbicia fortuny. Łódź końca XIX wieku to miasto wielokulturowe, zamieszkiwane przez m. in. Polaków, Żydów, Niemców, Rosjan i Czechów. Akcja powieści rozgrywa się m. in. na ulicach Drewnowskiej, Piotrkowskiej i Spacerowej; w pałacach Bucholca, Endelmana, Kesslera, Mendelsohnów, Müllera; w domach Baumów, Grünspanów, Müllerów, Trawińskich, w mieszkaniach Horna, Jaskólskich, Malinowskich, Wilczka, Wysockich, trójki przyjaciół (Bauma, Borowieckiego i Welta); fabrykach Borowieckiego, Bucholca, Kesslera, Mendelsohnów; kantorze Grosglika, kawiarniach hoteli Grand oraz Victoria; teatrze; w lasku Milscha, parku Helenów. Na początku tomu II akcja przenosi się do wsi Kurów, w której znajduje się dworek Borowieckich, oraz do pobliskiego miasteczka. Akcja w rozdziale XX (tom II) rozgrywa się w Berlinie.

[edytuj] Tematyka

Tematem powieści jest mechanizm "robienia pieniędzy" przez jej trzech bohaterów, z których jeden jest Polakiem (Karol Borowiecki), drugi Niemcem (Max Baum), a trzeci Żydem (Moryc Welt). Różnice pochodzenia i obyczajów nie dzielą ich, wręcz przeciwnie - wykorzystują je dla skutecznego działania i wygrywania z konkurencją. Razem zakładają fabrykę, łączy ich wspólny interes, wspólne poczucie, że należą do grupy Lodzermenschów. Ten szczególny konglomerat polsko-niemiecko-żydowski ówczesnej Łodzi jest ogromnie interesujący i uderza barwnością, różnorodnością obyczajową, rozmaitością typów i postaw. Na przykładzie dziejów bohaterów, Reymont pokazał bezkompromisowość gry wolnorynkowej oraz psychologiczne podłoże i wyzysk kapitalistyczny wobec tych jednostek ludzkich, które zachowały skrupuły i odruchy sumienia oraz ich osamotnienie w społeczeństwie tego miasta. Mimo zawartej krytyki społecznej Ziemia obiecana nie jest (lub jest nie tylko) manifestem politycznym. Plastyczny i naturalistyczny obraz Łodzi i jej mieszkańców jest przykładem antyurbanizmu Reymonta, jego umiłowania przyrody oraz przeciwstawiania "naturalnego" środowiska chłopskiego i wiejskiego (jego obyczajów, systemu wartości) "patologicznemu" środowisku miejskiemu.

[edytuj] Bohaterowie

Rzeczywistym bohaterem tego studium jest drapieżne miasto kapitalistyczne, jakim wtedy stawała się Łódź. Autor porównał ją do monstrum, niszczącego zwykłych ludzi, a z drugiej strony wykrzywiającego psychicznie właścicieli wielkich fortun.

Uwaga! W dalszej części artykułu znajdują się szczegóły fabuły lub zakończenia utworu.

[edytuj] Fabrykanci i ich rodziny

Albert Grosman - Żyd, prowadzi fabrykę razem z teściem Grünspanem. Uchodzi za człowieka prawego i uczciwego. Ulega jednak naciskom ze strony rodziny i podpala własną, wysoko zaasekurowaną fabrykę. To typowe zachowanie fabrykantów Ziemi obiecanej, które miało na celu wyłudzenie odszkodowań.
Baum - Niemiec, ojciec Maksa, właściciel starej i nierentownej fabryki. W Łodzi prowadzi interes od pięćdziesięciu lat. Jest osobą uczciwą, która nie potrafi przystosować się do zmieniającej się rzeczywistości. Konkurenci uważają go za dziwaka. Mimo własnych kłopotów finansowych, pożycza pieniądze innym, także Kazimierzowi Trawińskiemu. Razem z rodziną opiekuje się Józiem Jaskólskim.
Baumowa - Niemka, matka Maksa. Jej śmierć wstrząsa mężem i synem.
Bernard Endelman - Żyd, brat fabrykanta Endelmana. Młody chłopak, uczestnik spotkań towarzyskich u Róży Mendelsohn. Przechodzi na protestantyzm.
Berta - Niemka, siostra Maksa, żona Franca.
Bucholcowa - Niemka, żona Hermana Bucholca.
Endelman - Żyd, fabrykant, brat Bernarda.
Endelmanowa - Żydówka, żona Endelmana. Miłośniczka sztuki. Posiada własną galerię, kolekcjonuje obrazy. Organizuje wystawne przyjęcia dla łódzkiej elity. Angażuje się w działalność filantropijną. Razem z Niną Trawińską zbiera pieniądze na zorganizowanie dzieciom robotników kolonii.
Fela - młoda panna, przyjaciółka Róży Mendelsohn i uczestniczka spotkań towarzyskich przez nią organizowanych.
Franc - mąż Berty. Maks zarzuca mu prowadzenie życia na koszt rodziny Baumów.
Grünspan - Żyd, ojciec Meli, prowadzi firmę "Grünspan et Landsberg" razem z zięciem Albertem Grosmanem. Znajduje Meli kandydata na męża - Leopolda Landau - którego córka nie akceptuje. Fabrykant nie zgadza się na związek Meli z Mieczysławem Wysockim. Ostatecznie wydaje ją za Moryca Welta, dobijając targu odnośnie wysokości posagu. Małżeństwo córki traktuje jak dobry interes. Grünspan stara się kupić ziemię pod kolejne zakłady od Stacha Wilczka, co ostatecznie czyni, płacąc mu 40 tys. rubli. Dom fabrykanta znajduje się przy ulicy Drewnowskiej.
Herman Bucholc - Niemiec, właściciel największej fortuny w Łodzi, "król bawełny". Fabrykant bezwzględnie traktujący pracowników, a w szczególności służącego Augusta. Używa wobec nich pogardliwego określenia "Kundel". Szanuje Karola - dyrektora drukarni w swoich zakładach. Reumatyzm leczy z pomocą doktora Hamersteina, zażywając m. in. arszenik. Dla zabicia czasu przechadza się po oddziałach fabryki. Podczas jednego z takich spacerów słabnie i umiera w samotności, wydając przeraźliwy krzyk. Jego śmierć wywołuje poruszenie w Łodzi. Na pogrzebie Hermana zbiera się całe miasto. W marszu ulicą Piotrkowską uczestniczą przedstawiciele wszystkich fabryk i profesji.
Knaabe - panna o wątpliwej urodzie, ale z dużym posagiem. O jej względy rywalizują Murray i Stach Wilczek.
Leopold Landau - syn właściciela firmy "Wolfisz et Landau" z Sosnowca. Kandydat Grünspana na męża Meli. Przyszła żona jest Leopoldowi obojętna, dla niego najważniejszy jest posag. Dziewczyna go nie akceptuje.
Lucy
Mada Müller
Maks Baum
Melania (Mela) Grünspan
Mery Grosglik
Müller
Müllerowa
Oskar baron Meyer
Regina Grosman
Regina Mendelsohn
Robert Kessler
Róża Mendelsohn
Stanisław Mendelsohn
Szaja Mendelsohn
Toni
Wilhelm (Will) Müller
Zuker

[edytuj] Mieszczaństwo

Adam Mailnowski
Blumenfeld
Bum-Bum
Dawid Halpern
Grosglik
Hamerstein
Horn
Kaczyńscy
Kama
Karczmarek (Karczmarski)
Klein
Knoll
Kozłowski
Kugelman
Leon Cohn
Malinowski
Moryc Welt
Murray
Myszkowski
Palman
Rychter
Sierpiński
Stach Wilczek
Stefania
Szteiman
Szulc
Szwarc
Tuszyński

[edytuj] Arystokracja

Adam Borowiecki
Anka
Antoś Jaskólski
Boleś Jaskólski
Hela Jaskólska
Ignaś Jaskólski
Jaskólska
Jaskólski
Józio Jaskólski
Karol Borowiecki
Kazimierz Trawiński
Kazio Jaskólski
Kurowski
Mieczysław Wysocki
Nina Trawińska
Starża Starzewski
Zajączkowski
Wysocka

[edytuj] Robotnicy, chłopi

Malinowska
Michalkowa
Socha
Sochowa
Zośka Malinowska

[edytuj] Pozostali

August
Emma Likiertowa
Feluś Fiszbin
Frau Augusta
ksiądz Liberał
ksiądz Szymon
Mateusz
Störch
Weinberg

[edytuj] Zwierzęta

papuga Bucholca
bonończyk Picolo
pies Cezar

Według Anny Rynkowskiej wybrane sylwetki bohaterów były wzorowane na postaciach rzeczywistych. Herman Bucholc miał być Karolem Scheiblerem, Szaja Mendelsohn Izraelem Poznańskim, Knoll Edwardem Herbstem, a Oskar baron Meyer Juliuszem Heinzelem.

[edytuj] Odbiór powieści

Reymont pisał Ziemię obiecaną w odcinkach, co umożliwiło mu poznawanie na bieżąco reakcji czytelników. Powieść spotkała się z dużym zainteresowaniem odbiorców łódzkiego Kuriera Codziennego, których na czas publikacji utworu przybyło. Pisarz otrzymywał listy z opiniami na temat książki. Czytelnicy zarzucali Reymontowi brak wystarczającej znajomości stosunków społecznych panujących w Łodzi, a także zbytnie portretowanie wybranych, prawdziwych osobistości. Autor odpierał te ataki, zapewniając, że jego bohaterowie są fikcyjni, a Ziemia obiecana nie jest kopią łódzkiego życia. Przedstawicielom lewicy brakowało szerszego poruszenia kwestii robotniczej na kartach książki. Roman Dmowski był niezadowolony z przedstawienia m. in. Stacha Wilczka (Polaka), który w jego opinii zachowywał się jak Żyd lub Niemiec. Barbara Kocówna, wysunęła tezę, że autor przeniósł na karty Ziemi obiecanej salony warszawskie, a nie łódzkie, ponieważ te znał słabo.

[edytuj] Konwencje literackie

[edytuj] Adaptacje filmowe

Ziemia obiecana została dwukrotnie sfilmowana. W 1927 r. powstała ekranizacja w reżyserii Aleksandra Hertza zobacz: Ziemia obiecana (film 1927). Drugą próbę ekranizacji podjął w 1974 r. reżyser Andrzej Wajda zobacz: Ziemia obiecana (film 1974). Film ten był nominowany do Oscara w kategorii filmu obcojęzycznego w r. 1976. W obydwu adaptacjach można zaobserwować odstępstwa od oryginalnego tekstu Władysława Reymonta.