Narodowa Demokracja
Z Wikipedii
Narodowa Demokracja lub ruch narodowy (popularna nazwa endecja od skrótu ND). Polski ruch polityczny o ideologii nacjonalistycznej, powstały pod koniec XIX wieku. Głównym ideologiem i współzałożycielem Narodowej Demokracji był Roman Dmowski[1].
Spis treści |
[edytuj] Historia
Za początek ruchu narodowego uważa się powstanie w 1887 roku dwóch tajnych organizacji: Ligi Polskiej, założonej w Genewie przez weterana powstania styczniowego Zygmunta Miłkowskiego i Związku Młodzieży Polskiej "Zet" założonego w Krakowie, przez Zygmunta Balickiego. W 1888 Zet włączono do Ligi.
W 1893 radykalni działacze Ligi Roman Dmowski, Jan Ludwik Popławski i Zygmunt Balicki przejęli władzę w organizacji przez zamach, i zmienili nazwę na Liga Narodowa i sformułowali program polityczny oparty na zasadach pragmatyzmu, efektywnej organizacji pracy politycznej i ideologi nacjonalizmu. [2]Głównym organem prasowym ruchu był założony przez Dmowskiego w 1895 "Przegląd Wszechpolski", wydawany we Lwowie, od 1901 w Krakowie i kolportowany na terenie wszystkich zaborów.
W 1897 działacze Ligi Narodowej utworzyli Stronnictwo Demokratyczno-Narodowe, które działało na terenie wszystkich zaborów, początkowo jako tajna organizacja, później jako jawnie działająca partia polityczna. W zaborze rosyjskim Stronnictwo wzięło udział w wyborach do Dumy, posłowie SDN, m. in. Roman Dmowski i Władysław Grabski utworzyli w niej Koło Polskie. Zgodnie z programem Narodowi Demokraci zwalczali zaciekle lewicę zarówno rewolucyjną SDKPiL jak niepodległościową PPS Piłsudskiego.[3]
W trakcie I wojny światowej polski ruch narodowy opowiedział się po stronie państw ententy, najpierw Rosji, tworząc Legion Puławski a później, po klęskach armii rosyjskiej Komitet Narodowy Polski (1917-1919) w Paryżu i Błękitną Armię gen. Hallera. Dzięki zabiegom dyplomatycznym Dmowskiego na konferencji w Wersalu, Polska odzyskała Pomorze i w dużej mierze również Wielkopolskę i część Górnego Śląska gdzie dominujący ruch narodowy odegrał kluczową rolę w powstaniach przeciw Niemcom.
Po odzyskaniu niepodległości ruch narodowy zorganizował się w partię polityczną pod nazwą Związku Ludowo-Narodowego (przekształcony w 1928 w Stronnictwo Narodowe). W piewszych latach powojennych Narodowa Demokracja była dominującą polską siłą polityczną brała udział w rządach ale nie udało jej się zdobyć większości w Sejmie i pełni władzy. Przegrana kandydata endecji w wyborach prezydenckich w grudniu 1922 wywołała w jej kręgach gwałtowną reakcję. Wybrany głosami lewicy, ludowców i mniejszości prezydent Gabriel Narutowicz stał się obiektem napastliwej kampanii endeckiej której kulminacją było zamordowanie prezydenta przez sympatyka (wcześniej działacza) ruchu narodowego Eligiusza Niewiadomskiego. Pogrzeb straconego zabójcy na Powązkach przerodził się w masową manifestację poparcia dla uznawanego w niektórych kręgach Narodowej Demokracji za bohatera.
Od przewrotu majowego endecja była systematycznie zwalczana przez sanację. W odpowiedzi na to powstała 1926 pozaparlamentarna opozycyjna organizacja - Obóz Wielkiej Polski na czele z Romanem Dmowskim i składający się głównie z nacjonalistycznie nastawionej młodzieży. Głównym celem OWP była pozaparlamentarna walka o władzę z sanacją a jednym z głównych haseł walka z mniejszością żydowską w Polsce [4]. OWP stał się organizacją masową skupiającą ok. 250 tysięcy członków. Narodowa Demokracja obejmowała w tamtym okresie partie polityczne, związki zawodowe, stowarzyszenia młodzieżowe, kobiece i sportowe. Władza sanacyjna, widząc realne zagrożenie, w 1933 zdelegalizowała organizację, a jej działaczy poddała represjom.
OWP kontynuował częściowo działalność w Sekcji Młodych Stronnictwa Narodowego, a następnie w Obozie Narodowo-Radykalnym (również zdelegalizowanym po kilku miesiącach działalności). W ONR wyraźna była fascynacja antysemityzmem i faszyzmem. Najbardziej radykalny charakter przybrała totalitarna ONR-Falanga Bolesława Piaseckiego[5]
Podczas II wojny światowej narodowcy zostali poddani szczególnym prześladowaniom ze strony nazistów niemieckich i ukraińskich oraz komunistów sowieckich. Ruch narodowy zorganizował własne odziały partyzanckie - Narodową Organizację Wojskową, Narodowe Siły Zbrojne i Narodowe Zjednoczenie Wojskowe.
Rozbity przez okupantów ruch narodowy zaprzestał po wojnie działalności w Polsce. Na emigracji działało Stronnictwo Narodowe, wydające w Londynie czasopismo Myśl Polska.
Bolesław Piasecki nawiązał współpracę z włądzami komunistycznymi i założył 1947 wraz z grupą byłych działaczy ONR prorządowe, katolickie Stowarzyszenie "Pax". W latach osiemdziesiątych działacze ruchu narodowego Maciej Giertych (w Polsce) i Jędrzej Giertych (w Londynie), nawiązując do tradycji politycznej wczesnej Narodowej Demokracji zwalczali opozycję demokratyczną, którą uznawali za lewicową i udzielili poparcia dla Stanu wojennego i Wojciecha Jaruzelskiego i ZSRR, uznając i ich za gwaranta stabilności i bezpieczeństwa Polski. [6]
Współcześnie jedyną znaczącą partią polityczną odwołującą się do idei narodowej jest Liga Polskich Rodzin, mniej znaczącą jest Narodowe Odrodzenie Polski. Oprócz tego istnieją jeszcze organizacje np. organizacja tradycjonalistów endeckich Obóz Wielkiej Polski, Stronnictwo Narodowe czy narodowo-radykalny Obóz Narodowo-Radykalny (ONR).
[edytuj] Główne założenia ideowe i programowe
Program Narodowej Demokracji sformułowany został na przełomie XIX i XX wieku i ogłoszony w publikacjach Romana Dmowskiego, przede wszystkim pracy "Myśli nowoczesnego Polaka" (1902) i Zygmunta Balickiego "Egoizm narodowy wobec etyki" (1902), według którego wartości etyczne jednostki muszą się podporządkować interesom narodu.
Osią przewodnią ideologii Narodowej Demokracji jest sformułowany przez Dmowskiego nacjonalizm.[7] Pod wpływem darwinizmu społecznego Dmowski sformułował tezę o permanentnej walce o przetrwanie między narodami, postrzeganej jako pozytywna, kształtująca świadomość narodową, hartująca i wzmacniająca. Przez pryzmat tak sformułowanego konfliktu Dmowski postrzegał narody sąsiednie jako mniejsze lub większe zagrożenie dla Polaków. Za największe uznał zagrożenie ze strony Niemiec, natomiast Rosjan, ze względów geopolitycznych, uznał za sprzymierzeńców w walce z Niemcami i propagował lojalizm wobec władz rosyjskich. Program ten zdobył szerokie uznanie i poparcie we wszystkich zaborach.
W założeniach programowych Narodowej Demokracji było zaprzestanie walki zbrojnej o niepodległość, poszanowanie prawa, i wykorzystanie istniejących prawnych możliwości w państwach zaborczych do zbudowania sprawnej, powszechnej organizacji skupiającej Polaków, rozbudzenie i umocnienie wśród nich świadomości narodowej. Według Dmowskiego najwyższym dobrem jest dobro narodu polskiego, rozumianego jako wspólnota etniczna, niezależnego od podziałów zaborczych lub klasowych. Najważniejszym przeciwnikiem ideologicznym jest lewica i socjalizm, rozbijające jedność narodu. Zwalczając socjalistów narodowi demokraci zyskali szerokie poparcie wśród klas średnich.
W okresie budowania niepodległości Narodowa Demokracja była zdecydowanym przeciwnikiem idei jagiellońskiej i federalizmu, preferując polskie państwo narodowe. Mniejszości narodowe we wschodnich częściach kraju uznawano za materiał podatny na polonizację.
Jednym z elementów ideologii endecji był antysemityzm. [8] Dmowski uważał Żydów za wroga wewnętrznego - zagrożenie dla Polaków, element obcy, którego prawa należy ograniczać i - w miarę możliwości - usunąć z Polski. [9] Antysemityzm Narodowej Demokracji bazował głównie na kwestiach ekonomicznych.[10] [11] Zagrożenie dla Polaków endecy widzieli w dużym udziale Żydów w handlu, rzemiośle i w warstwach wykształconych (adwokaci, lekarze). [12] Jednym z najczęściej powtarzanych haseł endecji było nawoływanie do bojkotu sklepów żydowskich.
Od końca lat dwudziestych retoryka i propaganda antysemicka stanowiła stały składnik programu Narodowej Demokracji; nasiliła się szczególnie w latach trzydziestych, kiedy to zradykalizowana młodzież narodowa organizowała akcje mające na celu ograniczenie praw Żydów w życiu społecznym (np. na wyższych uczelniach, zob. numerus clausus), demonstracje, ekscesy antyżydowskie. Ten ostatni rodzaj akcji nie znajdował poparcia wśród sporej części starszych działaczy endecji [13]. W zwalczaniu Żydów niektórzy narodowcy posuwali się też do rasizmu, tropiąc i piętnując Polaków pochodzenia żydowskiego. Proceder ten uprawiany był przede wszystkim przez działaczy RN-R Falanga, którzy kontestowali dotychczasową formułę i tradycję endecji, odcinając się od niej [14] . Celem ataków byli m. in. wykładowcy uniwersyteccy żydowskiego pochodzenia (np. Szymon Askenazy) oraz literaci i dziennikarze, w tym Antoni Słonimski i Julian Tuwim lub Bolesław Leśmian[15].
[edytuj] Ważniejsze organizacje narodowe przed II wojną światową
- Liga Polska 1887-1893
- Liga Narodowa 1893-1928
- Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne 1897-1919
- Związek Ludowo-Narodowy 1919-1928
- Obóz Wielkiej Polski 1926-1933
- Stronnictwo Narodowe 1928-1947/działalność na emigracji
młodzieżowe
- Związek Akademicki Młodzież Wszechpolska 1922-1946
- Ruch Młodych skupiony w OWP 1927-1933
- Młodzież Wielkiej Polski 1932-1946
- Obóz Narodowo-Radykalny 1934
- Ruch Narodowo-Radykalny Falanga 1935-1939
[edytuj] Organizacje konspiracyjne i zbrojne powołane w latach 1939-1947
- Narodowa Organizacja Wojskowa 1939-1942 (część scalona z AK, cześć utworzyła NSZ )
- Związek Jaszczurczy 1939-1942
- Narodowo-Ludowa Organizacja Wojskowa 1939-1942
- Konfederacja Narodu 1940-1943
- Narodowe Siły Zbrojne 1942-1947
- Narodowe Zjednoczenie Wojskowe 1944-1947
[edytuj] Postacie związane z Narodową Demokracją
- Roman Dmowski
- Jędrzej Giertych
- Jan Ludwik Popławski
- Stanisław Chełchowski
- Zygmunt Balicki
- Józef Psarski
- Leopold Bieńkowski
- Marian Seyda
- Ignacy Chrzanowski
- Władysław Konopczyński
- Stanisław Kozicki
- Leon Mirecki
- Adam Doboszyński
- Roman Rybarski
- Zygmunt Wasilewski
- Władysław Grabski
- Stanisław Grabski
- Jan Mosdorf
- Henryk Rossman
- Feliks Koneczny
- Józef Haller
- Tadeusz Rozwadowski
- Maurycy Zamoyski
- Józef Świeżyński
- Stanisław Haller
- Józef Dowbór-Muśnicki
- Eligiusz Niewiadomski
- Wojciech Korfanty
- Eustachy Sapieha
- Stanisław Stroński
- Marian Januszajtis- sympatyk, próbował przejąć władzę w 1919
Przypisy
- ↑ Jednym z najważniejszych przedmiotów pracy pisarskiej Dmowskiego było - formowanie ideologii narodowej. Pod tym względem klasycznym jego dziełem są "Myśli nowoczesnego Polaka", które na zawsze pozostaną podstawową książką, formułującą doktrynę polskiego nacjonalizmu." - Jędrzej Giertych w artykule ROMAN DMOWSKI - PISARZ POLITYCZNY, 1939. lub "Na samo czoło tych artykułów wybijają się będące pierwszym w literaturze europejskiej programem nacjonalizmu Myśli nowoczesnego Polaka, drukowane w przeważnej części w roczniku 1902 - IGNACY CHRZANOWSKI I WŁADYSŁAW KONOPCZYŃSKI w biogramie Dmowskiego na [1]. lub Roman Dmowski - "czołowy ideolog polskiego nacjonalizmu" - ENCYKLOPEDIA PWN
- ↑ "Without abandoning the dream of independence, the National Democrats focused on pragmatic but effectively organized political action, and developed a nationalist ideology that owed much to the new ideas of Social Darwinism." - Jerzy Lukowski, Hubert Zawadzki, A Concise History of Poland, Cambridge University Press, 2001, str. 173
- ↑ "The gulf between the militant PPS and pragmatic ND widened as a result, and then degenerated into mutual hatred." - Lukowski, J., Zawadzki, H., A Concise History of Poland, str. 176
- ↑ Zob. R. Rybarski, Państwo monopoliczne, red. N. Wójtowicz, Krzeszowice 2007.
- ↑ The appeal of fascism and of anti-Semitism was most pronounced among young radical NDs, who in 1934 formed the 'National Radical Camp' (ONR), from which emerged the distinctly totalitarian ONR-Falanga under Bolesław Piasecki - Lukowski, J., Zawadzki, H., A Concise History of Poland, str. 217-218
- ↑ "Po 13 grudnia narodowi demokraci rozpoznawali się przez stosunek do stanu wojennego. Kto go popierał, dawał dowód myślenia geopolitycznego. Ta postawa nas łączyła. Było to jeszcze, zanim " "Żołnierz wolności" zaczął drukować fragmenty broszury mojego ojca Jędrzeja Giertycha zawierającej poparcie dla stanu wojennego. Była to cicha, niedysponująca swoją trybuną siła wspierająca Pana Generała w tej trudnej chwili." "Obserwujemy proces przechodzenia z opierania się o Wschód do opierania się o Zachód. Politycznie nie wolno nam rezygnować z oparcia o Rosję. Zachód o polski Gdańsk bić się nie będzie. Natomiast Związek Radziecki nas militarnie ochrania, jest też wypróbowanym partnerem gospodarczym. [Zwraca się do gen. Jaruzelskiego]: Potrzebny nam u steru ktoś, kto zapewni trwałość sojuszu ze wschodnim sąsiadem. Rolą prezydenta będzie pilnować, by nie przejść z deszczu pod rynnę, byśmy nie stracili tych pozytywów, które daje nam oparcie o Związek Radziecki. Tylko Pan, Panie Przewodniczący, może nam to zagwarantować". - wypowiedzi Macieja Giertycha na posiedzeniu Rady Konsultacyjnej przy gen. Jaruzelskim, 17 lipca 1989. Jak Giertych wspierał stan wojenny i ZSRR, Gazeta Wyborcza, 21/1 2005. [2]
- ↑ Jednym z najważniejszych przedmiotów pracy pisarskiej Dmowskiego było - formowanie ideologii narodowej. Pod tym względem klasycznym jego dziełem są "Myśli nowoczesnego Polaka", które na zawsze pozostaną podstawową książką, formułującą doktrynę polskiego nacjonalizmu." - Jędrzej Giertych w artykule ROMAN DMOWSKI - PISARZ POLITYCZNY, 1939. lub "Na samo czoło tych artykułów wybijają się będące pierwszym w literaturze europejskiej programem nacjonalizmu Myśli nowoczesnego Polaka, drukowane w przeważnej części w roczniku 1902 - IGNACY CHRZANOWSKI I WŁADYSŁAW KONOPCZYŃSKI w biogramie Dmowskiego na [3]. lub Roman Dmowski - "czołowy ideolog polskiego nacjonalizmu" - ENCYKLOPEDIA PWN
- ↑ Hardly surprisingly, anti/Semitism became a key element in the ND ideology." - Lukowski, J., Zawadzki, H., A Concise History of Poland, str. 174-175
- ↑ The Jews were depicted not just as a prominently visible alien religious-cultural entity, but also as an economic and elemental threat, all the more menacing through the Polish intellectual life, to the creation of a strong integrated and ethnically based Polish nation." - Lukowski, J., Zawadzki, H., A Concise History of Poland, str. 174-175
- ↑ W ogóle należałoby podkreślić, że pierwiastek rasistowski, nawet wśród oenerowców i innych krajowych szowinistów, wytępował słabo; raczej tak, jak w faszyźmie włoskim, a nie niemieckim." - Jaruzelski J., Stanisław Cat-Mackiewicz, 1896-1966, Wilno-Londyn-Warszawa, Warszawa 1987, str. 63.
- ↑ Narodowi demokraci zdecydowanie odrzucali rasizm, zwłaszcza teorię wyższości rasy nordyckiej." - Kotowski A., Narodowa Demokracja wobec nazizmu i Trzeciej Rzeszy, Toruń 2006, str. 146-147.
- ↑ Żydzi byli oskarżani o małą aktywnosć zawodową Polaków i o słaby stan polskiej przedsiębiorczości - tu przede wszystkim wskazywano na rzekome opanowanie handlu przez Żydów i ich spekulacyjną w nim rolę, oraz o posiadanie wielkich majątków." - Tyszkiewicz A., Obóz Wielkiej Polski w Małopolsce 1926-1933, Kraków 2004, str. 371.
- ↑ Zob. Roman Rybarski, Państwo monopoliczne, Wstęp i opracowanie Norbert Wójtowicz, Krzeszowice 2007, ISBN 978-83-60048-67-2
- ↑ „Nie tylko zresztą PAX, ale i jego najdawniejszy antenat – czyli Ruch Narodowo-Radykalny „Falanga” (zwany potocznie ONR-Falanga, albo – od inicjałów wodza – „bepistami”), to jabłko, które padło daleko od narodowej jabłoni. Już cały ONR był przecież formalną „frondą” czy też „secesją” narodowych radykałów od obozu narodowego. Jeśli jednak ten jego odłam, który przyjęło się nazywać ONR-ABC, zachował mimo wszystko wspólny trzon zasad z głównym nurtem ruchu narodowego (a w czasie okupacji niemieckiej połączył się nawet z częścią Stronnictwa Narodowego, co dało przecież także początek formacji NSZ), to odłam falangistowski można bez przesady nazwać nie tylko organizacyjną „schizmą”, ale również ideologiczną (totalistyczną) „herezją” w łonie nacjonalizmu polskiego.” - Jacek Bartyzel "Redaktorowi Engelgardowi odpowiedź w sporze o PAX", portal Konserwatyzm.pl, [4] - dostęp 11.III.2008.
- ↑ „Bolesław Leśmian, który był wybitnym polskim poetą, w stu procentach zasymilowanym, którego z żydostwem nie łączyło nic prócz nazwiska - bo nazywał się z domu Lesman, a Leśmian jest jego nazwiskiem literackim - został przez Dworaka zaatakowany za to, że niszczy język polski. A niszczy dlatego, że nikt, kto jest obcy rasowo, nie może dobrze operować "naszym polskim językiem". Czyli o tym, że ktoś dobrze lub źle operuje językiem, decydują względy rasowe.” - Michał Głowiński w wywiadzie ”Polskie gadanie”, Gazeta Wyborcza, 2005-05-23 [5]
