Jan III Sobieski

Z Wikipedii

Jan III Sobieski 1629-1696
Władca Polski
Władca od 1674 do 1696 poprzednik Michał Korybut Wiśniowiecki następca August II Mocny
urodzony 17 sierpnia 1629 w Olesku zmarły 17 czerwca 1696 w Wilanowie wybrany królem 19 maja 1674 w Woli k. Warszawy koronowany 2 lutego 1676 w Krakowie pochowany w Katedrze śś. Stanisława i Wacława na Wawelu
Ojciec Jakub Sobieski Matka Zofia Teofila Sobieska

Jan III Sobieski herbu Janina (ur. 17 sierpnia 1629 w Olesku, 72 km od Lwowa, zm. 17 czerwca 1696 w Wilanowie) – król Polski od 1674, hetman wielki koronny od 1668, hetman polny koronny od 1666, marszałek wielki koronny od 1665, chorąży wielki koronny od 1656.

Przez Turków bywał zwany Lwem Lechistanu, a przez chrześcijan Obrońcą Wiary.

Spis treści 1 Przodkowie 2 Młodość 3 Kariera 3.1 Powstanie Chmielnickiego 3.2 Wojna polsko-rosyjska i potop szwedzki 3.3 Zbliżenie do dworu i polityka profrancuska 3.4 Wojna polsko-turecka 4 Władca 5 Mecenat 6 Rodzina 7 Choroby, śmierć i następstwo 8 Bitwy stoczone przez Polaków pod dowództwem Jana Sobieskiego 9 Genealogia 10 Przypisy 11 Zobacz też 12 Linki zewnętrzne

[edytuj] Przodkowie

Jan Sobieski pochodził ze znanego rodu Sobieskich z Sobieszyna. Jego ojciec, Jakub Sobieski, pod koniec życia był kasztelanem krakowskim. Po matce, Zofii Teofili z Daniłowiczów, Jan był spokrewniony z potężnym rodem Żółkiewskich. Był prawnukiem hetmana wielkiego koronnego Stanisława Żółkiewskiego.

[edytuj] Młodość

Dzieciństwo spędził w rezydencji pradziada w Żółkwi, która później, w dorosłym życiu była jego ulubioną. Otrzymał staranne wykształcenie, w latach 1640-1643 uczęszczał do Kolegium Nowodworskiego w Krakowie, w latach 1643-1646 studiował na Wydziale Filozoficznym Akademii Krakowskiej. Po studiach, wraz z bratem Markiem, przebywał dwa lata za granicą, zwiedzając kraje Europy Zachodniej. Zwiedził Lipsk, Antwerpię, Brukselę, Paryż, Londyn, Lejdę i Hagę. Poznał wielu wybitnych dowódców i przywódców politycznych m.in. Wielkiego Kondeusza, króla Karola II Stuarta, Wilhelma II Orańskiego. W Paryżu zapisał się do Czerwonej Kompanii gwardii królewskiej. Nauczył się wtedy języków: łacińskiego, francuskiego, niemieckiego i włoskiego.

[edytuj] Kariera

[edytuj] Powstanie Chmielnickiego

Do kraju bracia (Jan i Marek) wrócili w 1648, na wieść o wybuchu powstania Chmielnickiego. Obaj zaciągnęli się do wojska i jako rotmistrze, na czele własnych chorągwi husarskiej i kozackiej przeszli chrzest bojowy w bitwie pod Zborowem. Jan Sobieski przejął po ojcu starostwo jaworowskie w 1648.

Brał udział w randze pułkownika w bitwie pod Beresteczkiem w 1651, gdzie został ciężko raniony w głowę. Wówczas został też ranny w pojedynku z Michałem Kazimierzem Pacem. W 1653 walczył z Tatarami pod Żwańcem, w randze pułkownika chorągwi kozackiej, gdzie też brał potem udział w rokowaniach i był zakładnikiem strony polskiej. Od 29 marca do 21 maja 1654 przebywał z poselstwem polskim w Stambule, gdzie poznał język turecki i tatarski.^[1]

[edytuj] Wojna polsko-rosyjska i potop szwedzki

W czasie wojny z Rosją, walczył w bitwie pod Ochmatowem 1655 z połączoną armią rosyjsko-kozacką.

Na początku "potopu szwedzkiego" wraz z wieloma innymi oddziałami poddał się pod Ujściem pod protekcję króla szwedzkiego Karola X Gustawa. 16 października 1655 jako pułkownik wojska kwarcianego pod wodzą Aleksandra Koniecpolskiego złożył przysięgę wierności królowi szwedzkiemu. Wcielony do armii szwedzkiej maszerował z nią do Prus, potem pod Gołąb i Jarosław. Uczestniczył ponadto w buntowaniu armii i przeciąganiu jej na stronę Szwedów. 24 marca 1656 opuścił szeregi szwedzkie i pod Łańcutem zgłosił się pod komendę Stefana Czarnieckiego. W odpowiedzi Karol X Gustaw rozkazał powiesić na szubienicy portrety Sobieskiego i innych dowódców wojsk kwarcianych, którzy powrócili do prawowitego władcy.

Walczył odtąd pod komendą Jerzego Lubomirskiego w Wielkopolsce i Prusach Królewskich. 19 kwietnia wraz z Dymitrem Wiśniowieckim atakował szańce Torunia. W końcu maja 1656 stanął u boku króla polskiego Jana II Kazimierza w obozie pod Warszawą. 26 maja król awansował go na chorążego wielkiego koronnego. Wsławił się w 3-dniowej bitwie pod Warszawą, dowodząc skutecznie dwutysięcznym korpusem tatarskim. W 1657 walczył przeciwko wojskom siedmiogrodzkim Jerzego II Rakoczego. W październiku 1658 oblegał wraz z Aleksandrem Koniecpolskim pruski Sztum i Toruń, tytułując się wówczas pułkownikiem królewskim. W 1659 po raz pierwszy posłował na sejm, został wybrany do komisji do spraw ugody hadziackiej. Wziął też udział w ostatniej kampanii antyszwedzkiej. 19 marca 1660 został starostą stryjskim i dowódcą regimentu piechoty wojsk cudzoziemskiego autoramentu. Własnym sumptem wystawił chorągiew pancerną i szwadron dragonii. 16 września 1660 odznaczył się w bitwie z wojskami rosyjskimi pod Lubarem, 7 października pod Słobodyszczem. Był jednym z czterech komisarzy królewskich, którzy po zwycięstwie nad Jerzym Chmielnickim, podpisali 17 października w Cudnowie układy z kozakami.

W 1663 wziął udział w wyprawie na Rosję. Po drodze stłumił bunt wojska Stefana Czarnieckiego pod Lwowem. Brał udział w bitwie pod Ramnem, wraz z kozakami hetmana Pawła Tetery. W czasie tej wyprawy należał do bliskich doradców króla Jana II Kazimierza. Osłaniając odwrót wojsk polskich pobił Rosjan i kozaków w bitwie pod Sośnicą i Kopyśnikami.

[edytuj] Zbliżenie do dworu i polityka profrancuska

W 1655 Jan Sobieski pokochał Marię Kazimierę d'Arquien de la Grange, dwórkę królowej Ludwiki Marii Gonzagi. Związkowi temu patronowała zresztą sama królowa, próbująca przeciągnąć na stronę swojego stronnictwa profrancuskiego obiecującego chorążego wielkiego koronnego. Na sejmie 1661 Sobieski podpisał list magnatów polskich do Wielkiego Kondeusza, zgłaszających gotowość poparcia kandydatury francuskiej do tronu polskiego. W odpowiedzi dostał 4800 liwrów, w 1662 już 8000, w 1665 12 000, a w czasie elekcji Michała Korybuta Wiśniowieckiego już 20 000. W 1662 został posłem z województwa ruskiego, brał udział w przeprowadzeniu dworskiego projektu reformy armii.

Jako członek stronnictwa profrancuskiego, w czasie rokoszu Lubomirskiego Sobieski stanął po stronie króla Jana Kazimierza, gdzie dowodził rozbitymi oddziałami jazdy w bitwie pod Mątwami. Jesienią 1664 był posłem królewskim na sejmik na Rusi. Został też wybrany posłem na sejm, jednak z instrukcją nakazującą popieranie Lubomirskiego przeciwko królowi. W sądzie sejmowym nad Lubomirskim nie chciał wziąć udziału i długo się ociągał z przyjęciem ofiarowanej mu 17 stycznia 1665 laski marszałka wielkiego koronnego.

14 maja wziął tajny a 5 lipca oficjalny ślub z Marysieńką. Pod jej wpływem 18 maja przyjął laskę marszałkowską, 5 czerwca podpisał deklarację o popieraniu kandydata francuskiego do polskiego tronu. W czerwcu własnym sumptem wystawił wojsko przeciwko rokoszanom Lubomirskiego. Na początku maja 1666 został hetmanem polnym koronnym. 13 lipca 1666 został zaskoczony przez wojska rokoszan pod Mątwami i poniósł klęskę, tracąc 1500 żołnierzy. 21 lipca podpisał ugodę w Łęgonicach. W dniach 4-16 października 1667 pobił pod Podhajcami pięciokrotnie liczniejszych Kozaków i Tatarów pod wodzą hetmana Piotra Doroszenki. 5 lutego 1668 został hetmanem wielkim koronnym. Po sejmie abdykacyjnym (27 sierpnia-16 września1668) Sobieski stanął wraz z prymasem Mikołajem Prażmowskim na czele stronnictwa profrancuskiego.

15 maja 1669 zawarł układ z prymasem Prażmowskim, kanclerzem wielkim litewskim Krzysztofem Zygmuntem Pacem i podskarbim wielkim koronnym Janem Andrzejem Morsztynem, o popieraniu kandydatury Wielkiego Kondeusza do korony polskiej. Później popierał kandydaturę palatyna neuburskiego Filipa Wilhelma.

Po wyborze króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego 19 czerwca 1669, przeszedł do opozycyjnego stronnictwa tzw. malkontentów. Sobieski zawiązał spisek detronizacyjny i doprowadził pierwszy raz w historii I Rzeczypospolitej do zerwania sejmu koronacyjnego (1 października-12 listopada 1669). Król Francji Ludwik XIV powierzył Sobieskiemu misję popierania do korony polskiej kandydatury księcia Karola de Longueville. Stał się wówczas głównym wrogiem frakcji dworskiej. Gdy ta zawiązała przeciw niemu konfederację w Gołębiu, Sobieski odpowiedział konfederacją w Szczebrzeszynie.

[edytuj] Wojna polsko-turecka

Walki polityczne odbiły się na przebiegu wojen. W 1671 Sobieski odparł duży najazd Tatarów, ale wobec buntu hetmana wielkiego litewskiego, przywódcy stronnictwa dworskiego, Michała Kazimierza Paca, nie mógł dokończyć walk. Sobieski ostrzegał króla o złym stanie twierdzy w Kamieńcu, ale ten nie uczynił nic, by to zmienić. 26 sierpnia 1672 po tureckim ataku twierdza padła i Podole przeszło na 27 lat pod jarzmo tureckie. Jesienią 1672 przeprowadził jedną z najbardziej imponujących operacji wojskowych w historii, znaną jako wyprawa Sobieskiego na czambuły tatarskie. Dysponując zaledwie 3000 jazdy pobił kilkudziesięciotysięczne wojska tatarskie, uwalniając 44 000 ludzi z jasyru. 11 listopada 1673 odniósł świetne zwycięstwo nad Turkami pod Chocimiem. Ocaleć miało zaledwie 4000 z 30 000 żołnierzy wroga. Triumf ten przyniósł mu sławę w świecie i koronę Rzeczypospolitej.

Gdy 10 listopada 1673 zmarł król Michał Korybut Wiśniowiecki, szlachta na sejmie elekcyjnym, jedynie przy sprzeciwie części posłów litewskich, wybrała 19 maja 1674 na jego następcę Jana III Sobieskiego. Znaczną rolę w elekcji odegrała Marysieńka, żona Sobieskiego.

[edytuj] Władca

Za najpilniejsze zadanie dla Rzeczypospolitej król Jan III Sobieski uznał zawarcie pokoju z Turcją, odzyskanie ważnego strategicznie Kamieńca Podolskiego i przerwanie nieustannego pasma wojen na południowych granicach państwa. W tym celu jesienią 1674 Rzeczpospolita wznowiła działania wojenne na froncie tureckim. Zdobyte zostało niemal całe Podole Kamieniec – zablokowany. Na więcej Sobieskiego nie było stać, gdyż hetman wielki litewski Michał Kazimierz Pac znów zabrał wojska litewskie i wrócił na Litwę. Uważa się, że uczynił on to w interesie Brandenburgii; po pokonaniu Turków Sobieski zamierzał bowiem odebrać Prusy Książęce. Plany te zresztą spełzły na niczym, głównie dlatego, że Brandenburgia sprzymierzyła się z Francją.

W 1675 Sobieski odparł Tatarów spod Lwowa. W 1676 Tatarzy potężna armia turecka znów przekroczyła Dniestr, ale nie potrafiła zdobyć Żurawna. Po rozejmie Kamieniec Podolski pozostał przy Turcji, lecz zwróciła ona Białą Cerkiew, zrezygnowała z haraczu, oddała brańców i zobowiązała się do poskromienia tatarskich i kozackich wypadów. Przez kolejnych 7 lat Polska nie prowadziła wojen. W kraju narastała opozycja przeciwko królowi, opłacana złotem przez Austrię i Brandenburgię. W Małopolsce uknuto nawet spisek detronizacyjny, by obalić Jana III Sobieskiego, a tron przekazać niemieckiemu księciu Karolowi Lotaryńskiemu, ożenionemu z wdową po królu Michale Korybucie Wiśniowieckim.

Kierując się swym wielkim doświadczeniem wojennym, Sobieski zreformował wojska Rzeczypospolitej, zmieniając ich organizację i wyposażenie. Z oddziałów piechoty ostatecznie znikła pika, natomiast wszyscy muszkieterzy zostali wyposażeni w berdysze. Zwiększyło się znaczenie artylerii i dragonii, w ataku ciężkozbrojna husaria pozostawała główną siłą przełamującą.

W marcu 1683 Rzeczpospolita, wobec zerwania przymierza przez Francję, zawarła sojusz z cesarzem Leopoldem I przeciwko Turcji, będącej sojuszniczką Francji. Turcy szykowali się wtedy do wielkiej wyprawy wojennej i Sobieski obawiał się, że uderzą z terenu Podola na Rzeczpospolitą, na Lwów i Kraków. Fortyfikował więc te miasta i zarządził zaciąg do wojska. Turcja uderzyła jednakże na Austrię i po trzech miesiącach armia wielkiego wezyra Kara Mustafy obległa Wiedeń. Nie czekając na posiłki litewskie, Sobieski z wojskiem koronnym pomaszerował w błyskawicznym tempie (400 km w 8 dni) na odsiecz stolicy austriackiej. Pod jego dowództwem, w dniu 12 września 1683 rozegrała się wielka bitwa pod Wiedniem, która zakończyła się pogromem Turków. Zginęło ich 15 000, a chrześcijan zaledwie 3000. Papież Innocenty XI ustanowił z tej okazji na dzień 12 września święto imienia Maryi, które obchodzone jest po dzisiejszy dzień. 9 października, w marszu przez Węgry za cofającymi się Turkami, Sobieski odniósł jeszcze jedno znaczące zwycięstwo pod Parkanami, gdzie padło 9000 wrogów, a w grudniu wraz z całym swym wojskiem wrócił do Krakowa.

W 1684 Rzeczpospolita weszła w skład Świętej Ligi zawiązanej przez Austrię, Wenecję i papieski Rzym przeciwko Turcji. Wojna z Turcją trwała więc dalej i w następnych latach Polacy podjęli kilka wypraw na Podole, Mołdawię i Wołoszczyznę, jednakże bez istotnych sukcesów militarnych. Przyczyniły się do tego intrygi nowej opozycji – Sapiehów, układających się z elektorem brandenburskim, Fryderykiem III. Sobieski traktował ich tak jak Paców łagodnie, gdyż nie chciał nowych wojen domowych. Koncentrując się na wojnach z Turcją, Sobieski nie potrafił już zreformować ustroju państwa, zdobyć terenów nadbałtyckich, ani zabezpieczyć tronu dla swego najstarszego syna Jakuba. Jedynie, zabiegając o poparcie Rosji w wojnie z Turkami, zawarł w 1686 w Moskwie pokój Grzymułtowskiego, w którym potwierdzone zostały warunki rozejmu z Andruszowa sprzed 20 lat.

W latach 90. Sobieski zlecił budowę potężnych, nowoczesnych umocnień na granicy z Portą – Okopów Św. Trójcy i Szańców Panny Maryi. W 1691 powziął wyprawę do Mołdawii, ale skończyła się ona niepowodzeniem. Sobieski zaczął chorować i dowództwo zaczął powierzać swoim zastępcom.

[edytuj] Mecenat

Sobieski zasłynął jako mecenas kultury. Roztoczył opiekę nad zdolnymi architektami (Tylmanem z Gameren, Andreasem Schlüterem, Augustynem Loccim, Danielem Schultzem, Jerzym Eleuterem Szymonowiczem-Siemiginowskim), humanistami (Wespazjanem Kochowskim, Joachimem Pastoriusem, Wojciechem Stanisławem Chrościńskim, Janem Schultzem-Szuleckim), matematykami i astronomami (Janem Heweliuszem, Adamem Kochańskim). Wielu z nich indygenował i nobilitował.

Zgromadził dużą bibliotekę. Wybudował pałac w Wilanowie, ufundował kościół kapucynów (jako votum za wiktorię wiedeńską, gdzie spoczywa jego serce) i kościół św. Kazimierza (sakramentek) na Nowym Mieście w Warszawie (kolejne votum) oraz Kaplicę Królewską w Gdańsku. Przebudował również jedną z kamienic na lwowskim rynku.

Był honorowym członkiem pierwszego na świecie towarzystwa geograficznego Accademia cosmografica degli argonauti, założonego przez weneckiego franciszkanina Vincenza Marię Coronelliego.

[edytuj] Rodzina

Od 1665 był żonaty z Marią Kazimierą d'Arquien, zwaną Marysieńką, córką francuskiego markiza Henryka d'Arquien, wdową po wojewodzie sandomierskim, Janie Sobiepanie Zamoyskim.

Dzieci:

• synowie:
  • Jakub Ludwik, ożeniony z Jadwigą Neuburską, siostrą żony cesarza Leopolda I. Jakub Sobieski po śmierci ojca pretendował do tronu polskiego (1667-1737)
  • Aleksander Benedykt (1677-1714)
  • Konstanty Władysław, ożeniony z Marią Józefą Wessel (Dwórką) (1680-1726)
  • Jan (1683-1685)
• córki:
  • NN (1669-1669)
  • NN (1669-1669)
  • Teresa Teofila (1670-1670)
  • Barbelune (1672-1677)
  • NN (1673-1674)
  • La Mannone (1674-1675)
  • Teresa Kunegunda, wyszła za elektora bawarskiego Maksymiliana Emanuela (1676-1730)
  • NN (1678-1678)
  • NN (1691-1692)
  • NN (1694-1694)

wnukowie:

• Maria Klementyna, żona Jakuba Stuarta, pretendenta do tronów Szkocji i Anglii z ramienia jakobitów.
• Karol VII Bawarski, cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego 1742-1745.
• Klemens August Wittelsbach, książę elektor, arcybiskup Kolonii 1723-1761, wielki mistrz zakonu krzyżackiego 1732-1761.

prawnukowie:

• Karol Edward Ludwik Jan Kazimierz Stuart ang. "Bonnie Prince Charlie", książę szkocki, jakobicki pretendent do tronu brytyjskiego.
• Henryk Benedykt Stuart, książę szkocki, kardynał.

[edytuj] Choroby, śmierć i następstwo

Mimo, iż władca wiele swojego czasu spędził na polach bitewnych, co sugerować mogłoby dobry stan zdrowia, był w rzeczywistości schorowany: cierpiał na otyłość i podagrę. Za pośrednictwem Marysieńki zaraził się także chorobą weneryczną^{[potrzebne źródło]}.

Śmierć króla Jana III Sobieskiego zastała w Wilanowie 17 czerwca 1696. Przyczyną był atak serca, po długotrwałej chorobie. Jego żona Maria Kazimiera zmarła w 1716 r. w Blois, we Francji. Oboje są pochowani na Wawelu w Krakowie. Serce króla spoczywa w kaplicy królewskiej (bł. Anioła z Akry) w kościele kapucynów w Warszawie. Tron po Janie III Sobieskim przypadł Augustowi II Mocnemu, z saskiej dynastii Wettinów.

[edytuj] Bitwy stoczone przez Polaków pod dowództwem Jana Sobieskiego

Podhajce (1667) Bracław (1671) Mohylów (1671) Kalnik (1671) Krasnobród (1672) Niemirów (1672) Komarno (1672)

Kałusz (1672) Chocim (1673) Bar (1674) Lwów (1675) Trembowla (1675) Wojniłów (1675) Żurawno (1676)

Wiedeń (1683) Parkany (1683) Jazłowiec (1684) Żwaniec (1684) Jassy (1686) Suczawa (1691)

[edytuj] Genealogia

Marek Sobieski ur. 1549/50 zm. 1605

Jadwiga Snopkowska ur. 1556/59 zm. 1588/89

Jan Daniłowicz ur. 1570 zm. 1628

Zofia Żółkiewska ur. ok. 1590 zm. 1634

Jakub Sobieski ur. 1580 zm. 12 VI 1646

Zofia Teofila Daniłowicz ur. 1607 zm. 1661

		Maria Kazimiera d'Arquien ur. 28 VI 1641 zm. 17 I 1716 OO   5 VII 1665 (ślub tajny 14 V 1665)		Jan III Sobieski ur. 17 VIII 1629 zm. 17 VI 1696
Jakub Ludwik Sobieski  ur. 2 XI 1667  zm. 19 XII 1737		NN  ur. 9 V 1669  zm. 9 V 1669		NN  ur. 9 V 1669  zm. 9 V 1669		Teresa Teofila Sobieska  ur. V 1670  zm. V 1670		Barbelune Sobieska  ur. 15 X 1672  zm. 1677
La Mannone Sobieska  ur. 1674  zm. 1675		Teresa Kunegunda Sobieska  ur. 4 III 1676  zm. 10 III 1730		Aleksander Benedykt Sobieski  ur. 6/9 IX 1677  zm. 16/19 XI 1714		Konstanty Władysław Sobieski  ur. 1 V 1680  zm. 28 II 1726		NN

Przypisy

[edytuj] Zobacz też

• Tarcza Sobieskiego
• Pałac Sobieskich

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Wyprawa Sobieskiego na czambuły
• Wojciech Fijałkowski – Jan III Sobieski i jego mecenat kulturalny. E – Book
• Świadectwo Skarby Jana III Sobieskiego
• http://zszelistrzewo.interkar.pl/sobieski/zyciorys3.htm
• Bibliografia Jana III Sobieskiego
• Obraz z około 1680 roku przedstawiający Jana III Sobieskiego, autor nieznany
• Akt elekcji Jana Sobieskiego na króla polskiego z dnia 22 V 1674 roku
• Tłok pieczęci urzędowej Jana III Sobieskiego używany w latach 1676-1690
• Opis działań wojennych sporządzony przez Jana III Sobieskiego w 1684 i 1687 roku
• Wizerunek Jana III Sobieskiego umieszczony na przywileju nadającym prawa miejskie Szczuczynowi z 9 XI 1692 roku
• Wpis w księdze metrykalnej dotyczący zwycięstwa Jana III Sobieskiego pod Wiedniem z dnia 30 IX 1682 roku
• Listy przedsejmowe króla Jana III Sobieskiego skierowane do Marcina Zamoyskiego, kasztelana lwowskiego, z 7 VII 1678 roku