Historia Białegostoku
Z Wikipedii
Historia Białegostoku
Spis treści |
[edytuj] Początki osadnictwa
Odkrycia archeologiczne świadczą o tym, że pierwsi ludzie osiedlali się na terenach obecnego Białegostoku już w epoce kamiennej. Groby pradawnych osadników znaleziono m.in. w dzielnicy Pieczurki, Dojlidy i w paru innych punktach miasta. We wczesnej epoce żelaza zamieszkiwali tu Prusowie, Sudawowie i ludność kultury zarubienieckiej, po której pozostały imponujących rozmiarów kurhany – prawdopodobnie grobowce wodzów, w okolicy obecnej wsi Rostołty. Od tej pory Białostocczyzna cały czas znajduje się na styku kultur. Szlak handlowy łączący Bałtyk z Morzem Czarnym sprzyjał mieszaniu się nurtów osadniczych jaćwiesko-rusko-polskich.
[edytuj] Średniowiecze
W okresie wczesnofeudalnym obszar ten pozostawał bez przynależności do państw ościennych. Rywalizacja zakonu krzyżackiego, Litwy, książąt mazowieckich i ruskich zakończyła się tym, iż w XIV w. tereny obecnego miasta znalazły się w granicach Litwy.
Po przejściu Litwy na katolicyzm (1385 unia w Krewie) zaczęli się pojawiać na Białostocczyźnie misjonarze, najczęściej sprowadzani z Niemiec. Pierwsza pisana wzmianka o Białymstoku pochodzi z 1426 r. W dokumencie tym wielki książę litewski Witold nadaje wieś Bielszczany Stok Maciejowi z Tykocina.
W połowie XV w. tereny, na których leży Białystok, przeszły we władanie bojara żmudzkiego Jakuba Raczki Tabutowicza, herbu Łabędź, potomka bojara Klausucia (kolonizatora puszcz). Rodzina jego wybudowała pierwsze dwory w Dojlidach i Białymstoku.
[edytuj] Nowożytność
W 1547 dobra przechodzą w ręce Wiesiołowskich, którzy budują murowany kościół i pałac wg projektu Joba (Hioba) Bretfusa. Po bezdzietnej śmierci Krzysztofa Wiesiołowskiego ziemie te przechodzą na rzecz państwa.
Na mocy postanowień Unii Lubelskiej, w 1569 r. Białystok wraz z całym Podlasiem został przyłączony do Korony Polskiej.
W XVII w., w zamian za zasługi wojenne, Białystok został przyznany wraz ze starostwem Tykocin hetmanowi polnemu Stefanowi Czarnieckiemu (jego pomnik po dziś dzień stoi w Tykocinie). On z kolei przekazał te ziemie swojej córce Katarzynie Aleksandrze, żonie Jana Klemensa Branickiego (był on dziadkiem swojego słynnego imiennika, hetmana wielkiego koronnego).
Kiedy Białystok uzyskał prawa miejskie dokładnie nie wiadomo, ale na pewno przed rokiem 1692, o czym świadczy zapis poczyniony przez miejskiego proboszcza: Rok 1692. Miasto Białystok. Za przywilejami na wolność do lat pewnych danych, rok pierwszy teraz się buduje. Prawo było magdeburskie, w herbie zaś widniał jeleń z rozłożystymi rogami.
Miasto jednak nadal bardziej przypominało wieś. Prawdziwa budowa miasta nastąpiła dopiero za panowania Jana Klemensa Branickiego. Był on hetmanem wielkim koronnym, kasztelanem krakowskim, pierwszym świeckim senatorem Rzeczypospolitej i wreszcie kontrkandydatem Stanisława Augusta Poniatowskiego do tronu.
Wraz z żoną, Izabelą Poniatowską, przebudowali pałac i otoczyli ogrodami. Rozwinęli handel i instytucje miejskie. Wybudowali ratusz, pocztę, domy zajezdne, teatr, szpital na 24 łóżka, przytułek (obecnie kino "Ton"), dla sprzętu przeciwpożarowego oraz wybudowano tzw. cekhauz (obecnie archiwum miejskie). Za ich czasów powstały w Białymstoku Wojskowa Szkoła Inżynierii i Budownictwa, Szkoła Akuszerii (położnictwa), szkółka parafialna, a w końcu XVIII tzw. Szkoła Podwydziałowa, podległa bezpośrednio Uniwersytetowi Wileńskiemu. Po śmierci hetmana powstała jeszcze jedna charakterystyczna budowla Białegostoku – "Loża Masońska". Inicjatorem jej budowy był drugi mąż Izabeli, Andrzej Mokronowski, jeden z założycieli wolnomularstwa w Polsce
Kres rozwojowi przyniósł III rozbiór Polski, pomimo że Białystok dostał status siedziby władz departamentu białostockiego wchodzącego w skład prowincji Prus Nowowschodnich. Prusacy nie dbali o rozwój miasta, ani o jego estetykę. Liczba mieszkańców wprawdzie szybko rosła, lecz – jak to wynika z zachowanych inwentarzy – substancji mieszkaniowej nie przybywało. Prowadziło to do dewastacji budynków.
[edytuj] Wiek XIX i XX do 1939 roku
Sytuacja nie poprawiła się również po 1807 r., gdy Białystok znalazł się w granicach Imperium Rosyjskiego.
Obwód otrzymał prawa guberni. Z reprezentacyjnej rezydencji Białystok przeobraził się w prowincjonalną mieścinę.
W latach dwudziestych XIX w. w białostockim gimnazjum działało stowarzyszenie "promienistych" utrzymujące kontakty z wileńskimi filaretami i filomatami.
W czasie powstania listopadowego (1830) w Białymstoku ogłoszono stan wojenny, a miasto stało się główną kwaterą naczelnego dowódcy wojsk rosyjskich feldmarszałka Iwana Dybicza. Po upadku powstania listopadowego w Polsce, nastąpiła rusyfikacja szkolnictwa w prowincjach zabranych. Gimnazjum białostockie przekształcono w szkołę rosyjską, a teatr zamknięto. W 1839 w cesarstwie rosyjskim zlikwidowano unię a unitom przyłączenie się do cerkwi prawosławnej (nie dotyczyło to Kongresówki).
W 1834 r. w ramach represji popowstaniowych wprowadzono granicę celną pomiędzy Kongresówką a Rosją. Ten tragiczny dla Polski okres dla Białegostoku stał się okresem odrodzenia miasta. Ponieważ dla rozwijającego się przemysłu włókienniczego Rosja była głównym rynkiem zbytu. Zagrożeni bankructwem fabrykanci z Łodzi zaczęli przenosić swoje fabryki, ale ponieważ transport był wtedy bardzo drogi, ulokowali je tuż za granicą czyli w Białymstoku i okolicach. Białystok zyskał w tym czasie przydomek "Manchesteru północy". W 1851 Rosjanie znieśli granicę celną z Kongresówką. W 1859 r. urodził się Ludwik Zamenhof, twórca języka esperanto. Stworzenie uniwersalnego języka było oczywistym pomysłem w ówczesnym Białymstoku, gdzie zamieszkiwali w II poł. XIX w. głównie Żydzi, a także Polacy, Rosjanie i Niemcy, oraz w mniejszej liczbie Białorusini, Tatarzy i Litwini.
W 1862 r. powstała linia kolejowa Warszawa-Petersburg a do fabryk zaczęto wprowadzać maszyny parowe, które wymagały dostaw węgla. Spowodowało to koncentrację przemysłu w Białymstoku.
Kolejny stan wojenny nastał w guberni wraz z wybuchem powstania styczniowego w 1863 r. Mieszkańcy Białegostoku wspierali działające w pobliżu oddziały powstańcze W. Cichorskiego pseudonim "Zameczek", W. Wróblewskiego i R. Rogozińskiego.
Białystok końca wieku XIX był miastem proletariackim. Niezadowoleni z warunków pracy robotnicy podejmowali strajki. Pierwszy miał miejsce w 1895, a pierwszy pochód pierwszomajowy miał miejsce w 1903 r. Rewolucja 1905 miała bardzo krwawy przebieg – manifestacje zostały stłumione przez wojsko i policję.
W 1906 władze rosyjskie przeprowadziły pogrom Żydów. Brały w nim udział policja i wojsko.
W 1915 r. Białystok zajęły wojska niemieckie i pozostały w nim do końca wojny.
Białystok pozostał stolicą województwa, ale jego znaczenie zmalało. W czasie I wojny światowej władze carskie, w miarę zbliżania się frontu, ewakuowały fabryki w głąb Rosji. Niemcy, gdy stało się jasne, że przegrywają wojnę, wywieźli resztki maszyn. Dodatkowo po wojnie Białystok przestał być miastem granicznym a przemysł został odcięty od rosyjskich rynków zbytu.
19 lutego 1919 roku wojska niemieckie opuściły Białystok i przekazały go władzy polskiej.
W dniu 28 lipca 1920 roku miasto zostało zajęte przez bolszewików, którzy powołali w gmachu pałacu Branickich Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski na czele z Julianem Marchlewskim. Miał to być rząd Polskiej Republiki Rad, który przejmie władzę po zajęciu Warszawy. W ramach ostatniej fazy Bitwy Warszawskiej 22 sierpnia 1920 roku 1 i 5 pułk piechoty legionów odcięły w Białymstoku drogę wycofującym się oddziałom 3., 15. i 16. armii sowieckiej. W czasie bitwy oddziały polskie rozbiły większość cofających się wojsk i wzięły do niewoli 7200 jeńców.
Lata 1918-39 r. to czas prześladowań prawosławnych mieszkańców miasta. W okresie międzywojennym w Białymstoku zburzono, będącą w fazie końcowej budowy, cerkiew przy ulicy Sienkiewicza (materiały budowlane ze zburzonej cerkwi zostały wykorzystane do budowy kościoła św. Rocha), oraz cerkiew garnizonową w koszarach 10 pułku ułanów przekształcono w kościół pw. św. Stanisława. Cerkiew garnizonową w koszarach 42 pułku piechoty przy ul. Traugutta (z 1884) przekształcono w Kościół Najświętszego Serca Jezusowego. Cerkiew przy ul. Bema została zburzona. Cerkiew dojlidzką Narodzenia Najświętszej Marii Panny wraz z całym majątkiem nieruchomym przejął Kościół Katolicki -wkrótce cerkiew została zburzona. W 1919 r. Cerkiew świętych Cyryla i Metodego w Starosielcach wraz z domem parafialnym została odebrana przez kościół rzymskokatolicki.
[edytuj] Historia Żydów w Białymstoku
Pierwsze wzmianki o licznej społeczności żydowskiej na terenie dzisiejszego Białegostoku pochodzą z 1658 r. Podlegali oni wówczas kahałowi w Tykocinie. Dopiero w 1745 r. powstała odrębna gmina białostocka.
Następował stały wzrost procentowy ludności żydowskiej w stosunku do ogółu mieszkańców. W 1856 r. na 13 748 mieszkańców miasta 9 547 było Żydami. Kapitał żydowski konsekwentnie wypierał niemiecki, tak że w 1860 r. z 44 fabryk tekstylnych już 19 należało do Żydów. Od końca XVIII wieku silne były wpływy Haskali, w 1880 powstała pierwsza organizacja syjonistyczna. Białystok stał się także ważnym ośrodkiem Bundu.
W 1913 w mieście żyło 61 500 Żydów, w 1921 – 39 602, a we wrześniu 1939 około 80 tysięcy. Przed wojną w Białymstoku było ponad 100 żydowskich synagog, bóżnic i domów modlitwy.
W sierpniu 1941 r. Niemcy utworzyli getto dla 50 000 Żydów. 16 sierpnia 1943 r. wybuchło powstanie w getcie białostockim pod przywództwem Mordechaja Tenenbauma. 300 powstańców przez kilka dni broniło się przed czołgami i samolotami niemieckimi. Po stłumieniu powstania Niemcy wywieźli ocalałe 40 000 osób do obozów zagłady w Treblince i na Majdanku.
[edytuj] Okres II wojny światowej
II wojna światowa zaczęła się dużym ruchem wojsk i nielicznymi bombardowaniami. Między 6 a 11 września miasto opuściły władze cywilne. 15 września w obliczu oskrzydlenia wycofały się wojska polskie. Miasto zajęły wojska brygady fortecznej "Lötzen", pod dowództwem gen. Offenbachera. Dwa dni później dołączyły do nich oddziały radzieckie. Po uroczystej wspólnej defiladzie i raucie w hotelu "Ritz" Niemcy przekazali władzę Rosjanom i wycofali się.
28 października 1939 przyłączono Białystok do Białoruskiej Republiki Ludowej i nadano status stolicy obwodu. Sowieccy okupanci w okresie swojego 19-miesięcznego pobytu w Białymstoku prowadzili szeroko zakrojone akcje represyjne przeciwko ludności, a szczególnie przeciwko jej polskojęzycznej części, doprowadzając do masowej emigracji Polaków z miasta.
22 czerwca 1941 Niemcy zerwały pakt i zaatakowały ZSRR. 27 czerwca bataliony Einsatzgruppen i Wehrmachtu wkroczyły do Białegostoku. Tego samego dnia spacyfikowały one żydowską dzielnicę Chanajki, mordując kilka tysięcy mieszkańców, paląc ok. 2000 ludzi żywcem w Głównej Synagodze. Pomnik tego wydarzenia – kopuła spalonej synagogi – znajduje się dziś przy ulicy Legionowej. Na przełomie lipca i sierpnia utworzono getto dla ocalałych Żydów.
Pomimo represji ze strony obu okupantów w mieście istniał silny ruch niepodległościowy, kierowany przez Armię Krajową, która przeprowadziła wiele udanych akcji dywersyjnych.
W lutym 1943 nastąpił pierwszy etap likwidacji getta. Do stawienia oporu hitlerowcom dał znak Icchok Malmed – oblał kwasem solnym policjanta, który brał udział w przesiedlaniu Żydów. 16 sierpnia 1943 roku w getcie białostockim wybuchło powstanie.
W 1944 r., w wyniku wyburzeń ze strony wojsk niemieckich oraz nalotów lotnictwa sowieckiego centrum miasta zostało prawie całkowicie zniszczone. Po ciężkich walkach 27 lipca 1944 roku oddziały sowieckie wdarły się do centrum miasta wypierając oddziały niemieckie na linię rzeki Białej i Starosielc. 29 lipca wojska niemieckie ostatecznie opuściły granice miasta przekraczając rzekę Narew.
[edytuj] Okres PRL
Pomimo końca wojny, w czasie drugiej okupacji sowieckiej, terror wymierzony przeciw polskiej inteligencji oraz chłopom jeszcze się nasilił. Jeszcze w latach pięćdziesiątych odbywały się procesy, egzekucje, "zsyłki". Regularne oddziały NKWD paliły i grabiły białostockie wsie i miasta. Szczególnie widoczne było to w Białymstoku, który był traktowany przez wojska sowieckie na równi z miastami niemieckimi: wywożono maszyny i urządzenia przemysłowe oraz rabowano mieszkańców. W aktach odwetu oddziały AK i NSZ spaliły parę wsi i zamordowały ich mieszkańców – głównie ludność białoruską.
Granice polityczne podzieliły archidiecezję wileńską. Duchowieństwo i profesorowie seminarium w dużej części znaleźli się w Białymstoku. 8 maja 1945 r. zainaugurowali pracę w nowym miejscu. Wydział Teologiczny z Seminarium Duchownym był pierwszą wyższą uczelnią Białegostoku.
Odbudowano pałac Branickich, a także ratusz i rynek, tworząc fałszywą starówkę, postawiono też kilka "nowoczesnych" budynków, które obecnie szpecą centrum. Zmieniono praktycznie wszystkie ulice, ale dzięki temu, że budowano je od podstaw, powstała sieć wodociągowa, elektryczna i telefoniczna.
W 1954 wybudowano "Dom Partii" (obecnie uniwersytet). W rok później, otwarto przy ulicy Lipowej pierwszy w Polsce sklep samoobsługowy (obecnie sklep sportowy).
Włókiennicze tradycje kontynuował kombinat w Fastach, fabryki im. Sierżana i "Biruna". Przemysł spożywczy reprezentowały dwie chłodnie, gorzelnie "Polmosu" (produkujące żubrówkę) i PMB. Drzewny fabryka sklejek i fabryka mebli. Ponadto do ważniejszych zakładów należały: fabryka przyrządów i uchwytów, a później fabryka dywanów i "Biazet", który jako pierwszy w "bloku wschodnim" produkował kolorowe telewizory.
Od 1950 r. działają Akademia Medyczna i Wyższa Szkoła Inżynierska, która obecnie zmieniła nazwę na Politechnika Białostocka, od 1974 filie Akademii Muzycznej i PWST, od 1997 Uniwersytet w Białymstoku (powstały z filii Uniwersytetu Warszawskiego).
W 1955 swą działalność rozpoczęła rozgłośnia Polskiego Radia, a w 1997 rozpoczął nadawanie samodzielnych programów ośrodek Telewizji Polskiej.
Rok 1956 to czas protestów robotniczych i wieców na dziedzińcu pałacu Branickich, w których uczestniczyły kilkutysięczne tłumy.
Niewątpliwie jednym z najważniejszych wydarzeń lat siedemdziesiątych były centralne dożynki odbywające się w 1973 r. z udziałem najwyższych władz. Specjalnie na ten cel wybudowano tzw. "Tereny Wystawowe" przy ul. Kawaleryjskiej (obecnie bazar), oraz zmodernizowano szosę do Warszawy.
W tym okresie nasilił się w Białymstoku ruch artystyczny: "Kasa Chorych" jako jedyny zespół w historii Polski przez kilka tygodni zajmowała pierwsze miejsca na listach przebojów w USA, a Janusz Laskowski napisał "Siedem dziewcząt z Albatrosa" i "Kolorowe jarmarki" – piosenki, które śpiewała cała Polska. Nie można też zapominać o Edwardzie Redlińskim i jego "Konopielce".
Po załamaniu gospodarki pod koniec rządów Gierka, region jest promowany pod nazwą (stosowaną już wcześniej) Zielone Płuca Polski.
[edytuj] Ostatnie lata
Początki "Solidarności" nierozerwalnie kojarzą się z postacią ks. Jerzego Popiełuszki, pochodził on z Suchowoli pod Białymstokiem.
Jednym z ważniejszych wydarzeń lat 90. była wizyta Ojca św. Jana Pawła II w dniu 5 czerwca 1991 r. W czasie jej trwania ogłoszono decyzję o utworzeniu diecezji białostockiej. Dla prawosławnej części mieszkańców Białegostoku nie mniej ważnym wydarzeniem była wizyta Bartolomeusa I – patriarchy Konstantynopola w październiku 1998 r.
Ponadto przełom lat 80. i 90. to piłkarski klub "Jagiellonia" w pierwszej lidze i ogólnopolska kariera muzyki chodnikowej, przechrzczonej potem na disco polo. Z Białegostoku pochodzi także Kayah, Izabella Scorupco i Krzysztof Kononowicz.
Koniec XX w. to także czas handlu ze wschodem. Praktycznie nie ma tu firmy, która nie jest zależna od tego rynku. Duża liczba mieszkańców miasta zarabia uprawiając tzw. import prywatny, wielu zaopatruje się u gości zza wschodniej granicy, wiążąc dzięki temu koniec z końcem.
Obecnie panuje tu wysokie bezrobocie (chociaż województwo podlaskie ma jeden z najniższych wskaźników w kraju), a zarobki należą do najniższych w kraju. Dlatego Białystok dla wielu młodych stanowi "trampolinę" – przyjeżdżają tu z okolicznych wsi, aby po kilku latach "zaczepić się" w Warszawie, a potem wyemigrować do USA, Anglii, Belgii i Niemiec.
