Sun Jat-sen
Z Wikipedii
| Sun Jat-sen | ||
|
||
| Funkcja | Pierwszy prezydent Republiki Chińskiej | |
| Okres urzędowania | od 1 stycznia 1912 – 1 kwietnia 1912 | |
| Poprzednik | - | |
| Następca | Yüan Shih-k'ai | |
| Data urodzenia | 12 listopada 1866 | |
| Miejsce urodzenia | Xiangsham | |
| Data śmierci | 12 marca 1925 | |
| Miejsce śmierci | Pekin | |
| Sun Jat-sen | |
| Chińskie nazwisko i imię | |
| Hanyu Pinyin | Sūn Zhōngshān |
| Wade-Giles | Sun Chung-shan |
| Spolszczenia | Sun Jat-sen |
| Zn. tradycyjne | 孫中山 |
| Zn. uproszczone | 孙中山 |
Sun Jat-sen (ur. 12 listopada 1866, Xiangsham; zm. 12 marca 1925, Pekin) - chiński polityk, przywódca i twórca Kuomintangu. Uznawany za twórcę nowoczesnych i demokratycznych Chin. Odegrał znacząca rolę w obaleniu rządów mandżurskiej dynastii Qing. Pierwszy i tymczasowy prezydent Republiki Chińskiej, w późniejszym okresie pozostawał de facto głową państwa.
Spis treści |
[edytuj] Wczesny okres życia
Sun urodził się w rodzinie biednych rolników w wiosce Cuiheng w powiecie Xiangsham (obecna prowincja Guangdong). W 1879 r. brat Sun Jat-sena - Sun Mei, który wcześniej wyemigrował na Hawaje, w poszukiwaniu pracy, ściągnął go tam. Po przybyciu na Hawaje Sun uczęszczał do brytyjskiej szkoły misyjnej przez trzy lata, następnie przez kolejny rok był studentem amerykańskiego college'u Oahu. W tym okresie właśnie po raz pierwszy zetknął się z zachodnią kulturą. Jego brat nie podzielał zamiłowania Suna do chrześcijaństwa, który z tego m.in. powodu postanowił wrócić do ojczyzny. W 1883 r. udał się do Hongkongu w celu kontynuowania nauki.
W 1885 r. rozpoczął edukację w Centralnej Szkole Rządowej (później znanej jako College Królowej), w tym też roku poślubił Lu Mu-chen, która została wybrana przez jego rodziców. Ze związku tego miał trójkę dzieci: syna i dwie córki. W 1884 albo w 1885 r. został ochrzczony przez amerykańskiego misjonarza. Po odbyciu kolejnej podróży na Hawaje, w 1885 r. wstąpił do szkoły medycznej w Kantonie. Później przeniósł się do college'u medycznego w Hongkongu, który ukończył w 1892 r.
Sun, mimo tego, że nie odebrał żadnego przygotowania, które mogłoby być mu pomocne w rozpoczęciu kariery politycznej, zaczął się interesować sprawami wewnętrznymi kraju, który pod koniec XIX w. coraz bardziej pogrążał się w nieładzie i bezradności wobec obcych mocarstw, które miały praktycznie wolną rękę w Chinach. W 1894 r. rezygnuje z praktyki lekarskiej, prowadzonej w Kantonie i przybywa na północ kraju. Wtedy też wystosował oficjalny list do Li Hung-changa - gubernatora prowincji Hebei, w którym przekazał mu swoje pomysły na wzmocnienie kraju. Odpowiedź jaką otrzymał, był dalece niesatysfakcjonująca, bo sprowadzała się w gruncie rzeczy do mglistego poparcia dla propozycji powołania stowarzyszenia, zrzeszającego rolników. W październiku 1894 r. Sun po raz kolejny wyruszył na Hawaje i powołał tam Związek Odrodzenia Chin (Hsing-Chung hui). Organizacja ta stała się poprzednikiem tajnych grup rewolucyjnych, którymi później kierował Sun Jat-sen. Początkowo do Związku Odrodzenia Chin wstęp mieli tylko przedstawiciele niższych klas społecznych (chłopi, urzędnicy, artyści), którzy pochodzili głównie z rodzinnej prowincji Suna - Guangdong.
[edytuj] Działalność poza krajem
W 1895 r. Chiny odniosły upokarzającą porażkę w wojnie z Japonią, w wyniku której cesarstwo przeżywało poważny kryzys. Biorąc to za dobrą monetę Sun udał się do Hongkongu i przygotowywał tam spisek, mający na celu przygotowanie powstania w Kantonie. Jednakże plan ostatecznie nie powiódł się, a Sun musiał się udać na trwające 16 lat wygnanie.
W 1896 r. w niejasnych okolicznościach. Sun został pojmany i był przetrzymywany przez 13 dni przez chińskie poselstwo w Londynie. Prawdopodobnie Sun został rozpoznany przez swojego krajana z Kantonu (będącego w rzeczywistości cesarskim pracownikiem dyplomatycznym), którego odwiedzał pod przybranym nazwiskiem. Mimo to został rozpoznany i aresztowany. Cesarscy urzędnicy planowali wsadzić go na statek i odesłać do Chin. Jednak na przeszkodzie stanęło uzyskanie przez Sun Jat-sena poparcia brytyjskiego pracownika chińskiego poselstwa, za pomocą którego udało się mu porozumieć z byłym dziekanem uczelni medycznej w Hongkongu, James'em Cantliem. Następnie w jego sprawie interweniowało brytyjskie Ministerstwo Spraw zagranicznych, które wpłynęło na uwolnienie Suna. Cała sprawa stała się bardzo głośna i nadała karierze politycznej Sun Jat-sena wielkiego przyśpieszenia.
Po spędzeniu kilku miesięcy na poznawaniu zbiorów British Museum, Sun udał się przez Kanadę do Japonii, gdzie przybył w lipcu 1897 r. Spotkał się tam z Miyazakim Torazo - znanym awanturnikiem, który słyszał o londyńskim incydencie i zamierzał pomóc Sunowi w jego działalności politycznej. Miyazaki przedstawił swojego chińskiego protegowanego wielu wpływowym osobistościom, takim jak chociażby: Okuma Shigenobu, Soejima Taneomi i Inukai Tsuyoshi. Od niektórych z nich Sun miał otrzymywać w przyszłości wsparcie zarówno polityczne jak i finansowe.
W czasie zamieszek w Chinach w 1900 r. Sun brał udział w tajnym porozumieniu z Henrym Blake'em – brytyjskim gubernatorem Hongkongu i ważną chińską osobistością tej kolonii - Ho Kaiem. Jego celem było przekonanie Li Hung-changa do ogłoszenia niepodległości od mandżurskiej dynastii Qing. Na zaproszenie sztabu Li, Sun wybrał się do Hongkongu, jednak obawiając się podstępu, nie zszedł na ląd. W jego imieniu na rozmowy udali się Miyazaki i dwóch innych Japończyków. Spotkanie nie przyniosło żadnych rezultatów.
Wcześniej Sun Jat-sen wyrobił sobie kontakty lokalnymi organizacjami przestępczymi i tajnymi stowarzyszeniami w Guangdong. Siły te wszczęły walkę w Hui-chou w październiku 1900 r. Była to jedna 10 kampanii, których wywołanie przypisywał sobie Sun. Powstanie to jednak zostało stłumione po zaledwie 12 dniach walki.
[edytuj] Założenie Ligi Związkowej
Rok 1903 okazał się być punktem zwrotnym w życiu Sun Jat-sena. Od tego bowiem momentu do jego zwolenników zaczęli przystępować członkowie lepiej wykształconych i bardziej zamożnych warstw społeczeństwa. Na tą zmianę złożyły się głównie dwa czynniki: pierwszym był stopniowy upadek dynastii Qing, a drugim działalność propagandowa prowadzona z chińskich ośrodków emigracyjnych w Japonii. Sun Jat-sen stał się szczególnie popularny wśród chińskich studentów studiujących zagranicą. W 1904 r. udało się mu założyć kilka komórek konspiracyjnych w Europie, a w 1905 r. został przywódcą koalicji rewolucyjnej - Ligi Związkowej (T'ung-meng hui), założonej w Tokio. Przez następne trzy lata Liga prowadziła aktywną działalność propagandową, głównie poprzez swój "Dziennik Związkowy" (Min pao).
W tym czasie zaczęły się też piętrzyć przed Sunem pierwsze trudności. Przede wszystkim Liga pozostawał organizacją o dosyć luźnej strukturze organizacyjnej, a poszczególni jej członkowie dysponowali w swojej działalności duża swobodą. Co gorsze wszystkie spiski i powstania organizowane przez Suna kończyły się porażką. Członkowie Ligi zaczęli coraz bardziej powątpiewać w możliwość odniesienia sukcesu, oprócz tego zaczęły maleć zewnętrzne wpływy finansowe. W wyniku nacisków wywieranych przez dynastię Qing, inne państwa zaczęły unikać kontaktów z Sun Jat-senem. W 1907 r. rząd Japonii wręczył mu pewną sumę pieniędzy i poprosił o opuszczenie kraju. Rok później, w Indochinach Francuskich, gdzie jego organizacja zawiązała kilka spisków, zakazano mu całkowicie wjazdu. Honkkong, tak jak i kilka innych terytoriów pozostawał poza jego zasięgiem.
W tych niesprzyjających okolicznościach Sun Jat-sen spędził lata 1910-1911 na podróżach po Europie i Stanach Zjednoczonych. Do Azji wrócił na krótko w czerwcu 1910 r., na zachód wyruszył znowu w grudniu, gdzie spotkał się z kilkoma czołowymi rewolucjonistami. Na spotkaniach tych ustalono między innymi, że należy podjąć ostateczną próbę opanowania Kantonu. Tym razem udało się zebrać pewne fundusze w Stanach Zjednoczonych i w Kanadzie. "Powstanie 27 kwietnia" w Kantonie (znane też jako "rewolucja 29 marca", z powodu daty w chińskim kalendarzu), zakończyło się też jak poprzednie ruchy klęską. W tym momencie sukces rewolucji wydawał się bardziej odległy niż kiedykolwiek.
Pomoc przyszła jednak z najbardziej nieoczekiwanej strony. Mianowicie od strony samej dynastii Qing. Dwór cesarski od 1901 r. zaczął przeprowadzać szereg reform. Unowocześniono m.in. armię, zniesiono tradycyjne egzaminy urzędnicze do służby cywilnej, zreorganizowano strukturę administracji, wprowadzono nowoczesne szkolnictwo. Jednakże bardziej wykształcone klasy społeczne były coraz bardziej niezadowlone z tempa przemian, a dwór coraz bardziej tracił kontrolę nad sytuacją.
[edytuj] Rewolucja 1911 r.
W 1911 r. rząd cesarski zadecydował, że należy znacjonalizować kolej towarową. Decyzja ta wywołała gniew lokalnych przedsiębiorców. Przejawem tego niezadowolenia były walki, które wybuchły w prowincji Syczuan. Armia cesarska nie zdołała zapobiec rozrostowi ruchu powstańczego, co podkopało autorytet dworu. W październiku tego samego roku w prowincji Wuhan wybuchło kolejne powstanie, mimo początkowego braku koordynacji, rebeliantom udało się obalić lokalnego gubernatora. Ten sukces stał się prawdziwą iskrą zapalną, od której zajęły się inne części kraju, które odłączały się kolejno od cesarstwa.
Sun Jat-sen dowiedział się o rozruchach w Wuhan podczas swojego pobytu w Denver w USA. W grudniu przyjechał do Szanghaju i został wybrany na tymczasowego prezydenta na spotkaniu w Nankinie. Następnie porozumiał się z bardzo wpływowym cesarskim ministrem - Yüan Shih-k'aiem co do obalenia dynastii Qing i podziału władzy. 12 lutego 1912 r. cesarz abdykował. Następnego dnia Sun zrezygnował z zajmowanego stanowiska, a jego następcą został Yuan Shikai.
[edytuj] Późniejszy okres
We wrześniu 1912 r. Yüan mianował Suna dyrektorem generalnym ds. rozwoju kolei. Porozumienie pomiędzy tymi dwoma ambitnymi przywódcami mogłoby trwać dalej. Stało się jednak inaczej. Mianowicie z polecenia Yüana zamordowany został Sung Chiao-jen, który zreorganizował luźne organizacje antycesarskie w Kuomintang. Wydarzenie to doprowadziło do wybuchu walki o władzę pomiędzy Sunem i Yüanem. Ostatecznie wygrał Yüan, a Sun musiał ratować się ucieczką do Japonii. Podczas tego pobytu szukał wsparcia japońskiego w zamian za udzielane obietnice przyznania szerokich koncesji w Chinach. W tym czasie opuściło go wielu dawnych towarzyszy, z których większość odmawiała złożenia przed nim przysięgi na wierność. Krytykowano go także za poślubienie osobistej sekretarki - Soong Ch'ing-ling, bez wzięcia rozwodu z pierwszą żoną.
W 1916 r. doszło upadku reżimu Yüana. W następnym roku Sun przybył z Szanghaju do Guangdongu, w celu zorganizowania ruchu przeciwko premierowi - Tuan Ch'i-juiowi. Sun został w lipcu wybrany generalissimusem separatystycznego rządu, jednakże w połowie 1918 r. musiał zrezygnować z powodu utraty poparcia lokalnego watażki - Lu Jung-t'inga.
Wcześniej Lu zgodził się na objęcie przez Suna kontroli nad 20 batalionami gwardii, jeżeli siły te pozostaną poza Guangdongiem. Sun zaakceptował ten warunek i mianował Ch'en Chiung-minga na dowódcę swoich oddziałów w Fukien. Po przekonaniu Ch'ena do walki z Lu, Sunowi udało się wrócić na swoje dawne stanowisko na 16 miesięcy. Jednakże po zwróceniu się Ch'ena przeciwko niemu, znowu musiał opuścić Szanghaj. Udało się mu jednak przekonać wojska z prowincji Junnan i Kuangsi do przejścia na jego stronę i z ich pomocą odzyskać Kanton. W 1923 r. Sun sam mianował się generalissimusem nowych władz.
W międzyczasie Sun po bezskutecznych próbach uzyskania pomocy zarówno od mocarstw zachodnich jak i od Japonii zwrócił się ku ZSRR. Sowiecki dyplomata - Adolf Joffe, odwiedził go w Szanghaju w 1922 i w 1923 r. Podczas ostatniego z tych spotkań ustalono, że system komunistyczny nie jest odpowiedni dla Chin, ponadto ZSRR zrzekł się jakichkolwiek roszczeń w stosunku do Mongolii Zewnętrznej. Oprócz tego chińscy komuniści zdecydowali się na współpracę z Kuomintangiem po namowach dyplomatów radzieckich.
W październiku 1923 r. Michaił Borodin - przedstawiciel Kominternu, przyjechał do Szanghaju i zdobył zaufanie Sun Jat-sena. Na początku 1924 r. Sunowi udało się zreorganizować i scalić Kuomintang hierarchiczną strukturę, wzorowaną na partii bolszewickiej. Z mocy jego polecenia delegaci Kuomintangu wybrali do jego władz trzech przedstawicieli komunistów do Komitetu Wykonawczego i zgodzili się na powołanie akademii wojskowej (na czele której stanął Czang Kaj-szek).
Mimo że działania te wzmocniły Kuomintang, w praktyce cały czas istniała znacząca wewnętrzna opozycja wobec władzy Suna. W marcu 1925 r. Sun Jat-sen umarł na raka wątroby w Pekinie. Jego trumna została przeniesiona w 1929 r. do mauzoleum w Nankinie.
[edytuj] Spuścizna
Doktryna polityczna Sun Jat-sena zawiera się w sformułowanych przez niego "Trzech Zasadach": nacjonalizmie, demokracji (albo "ludowładztwie") i dobrobycie. Sun w dziedzinie ekonomii był gorącym zwolennikiem modernizacji i uprzemysłowienia kraju.
Dzięki swojej charyzmie i zdolności do znajdowania kompromisów jest uznawany za wielką osobistość, zarówno przez rządzących w Chinach kontynentalnych komunistów jak i następców Czang Kaj-szeka na Tajwanie.
