Szeklerzy
Z Wikipedii
| Székelyek | |
 |
|
| Nazwa polska | Szeklerzy |
| Populacja | 650 tys. |
| Rejon | Okręg Harghita, Okręg Covasna, Okręg Mureş (Rumunia) |
| Język | węgierski |
| Religia | katolicka ewangelicka |
| Grupa | ugrofińska |
 |
|
Szeklerzy, Seklerzy (węg. Székely [l.poj.], Székelyek [l.mn.], łac. siculitas) - grupa etniczna zamieszkująca wschodnią część Siedmiogrodu (nazywaną także Szeklem bądź Szeklerszczyzną - węg. Székelyföld lub Székely) w dzisiejszej Rumunii. W 2002 mieszkało tam około 650 tys. Szeklerów wraz z około 100 tys. Rumunów i innych narodowości. Jednakże współcześnie Szeklerzy w spisach powszechnych deklarują narodowość węgierską (w latach 90. pochodzenie szeklerskie zadeklarowało jedynie ok. tysiąc osób) co świadczy o zakończonym procesie konwersji będącej rezultatem madziaryzacji z jednej strony, a koniecznością obrony tożsamości (w opozycji do Rumunów i rumunizacji) z drugiej. Podobna sytuacja ma miejsce w Mołdawii, gdzie madziarojęzyczna i katolicka mniejszość czyli Czangowie, również coraz częściej deklarują przynależność do narodu węgierskiego.
Spis treści |
[edytuj] Etymologia nazwy
Nazwa ludu Szeklerów, Székely, wywodzona bywa od węg. szegély "granica" i starowęg. szegel "strażnik granic", co byłoby zgodne z funkcją spełnianą w przeszłości przez społeczność szeklerską. Inna, mniej popularna teoria, wyprowadza pochodzenie od węgierskiego słowa szekér "wóz, powóz", nawiązując w ten sposób do tradycji plemion koczowniczych (również węgierskich).
[edytuj] Pochodzenie i kultura
Szeklerzy są węgierskojęzyczni, obecnie mają węgierską świadomość narodową, a wielu badaczy uważa ich również za odłam Węgrów, jednak ich pochodzenie nie jest jeszcze całkowicie zbadane. Niewielkie grupy uczonych reprezentują pogląd, iż są oni pochodzenia huńskiego, awarskiego, gepidzkiego, kabarskiego lub wołoskiego. Istnieje też teza identyfikująca ich ze wzmiankowanymi na początku XI wieku "Czarnymi Węgrami" oraz z potomkami zmadziaryzowanych w XII wieku Pieczyngów lub Połowców. Jako dowód innego niż madziarskie pochodzenia Szeklerów przytacza się charakterystyczne dla Szeklerów słupowe nagrobki (węg. kopjafá) i bramy szeklerskie. Przytaczana w tym miejscu bywa również występująca początkowo dwujęzyczność ugrofińsko-turecka, choć w roku 950 cesarz bizantyjski Konstantyn VII nazywa samych Węgrów mylnie turkami. Węgierski jako język wiodący ugruntował się wśród Szeklerów ostatecznie w średniowieczu (ok. X w.). Bywa, że jako domniemane dowody odrębności przytaczane są pismo rowasz (węg. rovásírás) i legendy o huńskim pochodzeniu, jednak oba te argumenty są błędne, gdyż tego pisma Węgrzy używali powszechnie w czasach przedchrześcijańskich, zaś jedynie Szeklerzy używali go dłużej, po części aż do ok. 1850 r. Również wspólne są legendy o pochodzeniu huńskim (podanie o Czabie, synu Attyli - węg. Csaba i legenda o Hunorze i Magorze), pochodzące prawdopodobnie z V w., kiedy to Magyaren ściśle związani byli ze zlepkiem plemion Hunów, zwanym państwem Onogurów.
Szeklerzy stanowili wspólnotę plemienną określaną w średniowieczu jako: Zekel, Zakuli (Simon Kézai), Sicli, Siculi (Anonim), i Székeý (Ibn Dasta).
[edytuj] Historia
[edytuj] Od zarania do rozpadu Austro-Węgier
Nie jest znana dokładna data przybycia Szeklerów na tereny naddunajskie. Ze źródeł pisanych (anonimowej kroniki Gesta Hungarorum z XII/XIII w. oraz z Gesta Hunnorum et Hungarorum Simona Kézai'a z XIII w.) wynika, że w X wieku plemiona szeklerskie zamieszkiwały dolinę Panonii. Szeklerzy pozostawali w awangardzie plemion madziarskich, biorąc udział w różnych operacjach wojskowych.
Po raz pierwszy opisano Szeklerów w kronice Węgier w 1116r. jako szczep niezwykle waleczny i wierny. Wtedy to wraz z Pieczyngami brali udział w bitwie nad rzeką Olšavą, prowadzoną pomiędzy węgierskim królem Stefanem II, a czeskim Władysławem I. W 1146 oddział szeklerski, wchodzący w skład armii króla Gejzy II, brał udział w bitwie pod Litawą (węg. Lajta), przeciw austriackiemu margrabiemu, Henrykowi II Jasormigottowi. W oddziałach, wspierających w latach 1210-1213 bułgarskiego cara Boriła, również wspominana jest obecność Szeklerów (wraz z Wołochami, Sasami i Pieczyngami). W 1217-1221 r. brali udział w V wyprawie krzyżowej do Palestyny.
Począwszy od Beli III (1172–1196), królowie węgierscy osadzali Szeklerów na terenach przygranicznych - pierwotnie przy zachodniej i północnej, a od XIII w. w południowo-wschodniej i wschodniej części Siedmiogrodu. Ich zadaniem, prócz kolonizacji, była obrona granic Królestwa Węgierskiego. Szeklerzy uzyskali wiele przywilejów królewskich, w tym zwolnienie od wszystkich obciążeń feudalnych, prócz służby wojskowej. Ich ziemie zorganizowane były w marchię wojskową, co pozostawiło ślady aż po wiek XIX. Szeklerzy byli jedną z nacji siedmiogrodzkich (Sasi (Niemcy), Madziarzy (Węgrzy) i Szeklerzy), których przywileje zostały potwierdzone aktem Unii Trzech Narodów (Unio Trium Nationum) w 1437 roku. Każdy z tych narodów był reprezentowany na sejmach siedmiogrodzkich. Dzięki niezależności Szeklerzy przez długi czas nie stracili poczucia odrębności etnicznej.
W 1514 na czele buntów chłopskich stanął Szekler, Jerzy Doża, wciągnięty w szeregi ubogiej szlachty za swe zasługi w wojnach z Turkami. Domagał się uwolnienia od wszelkich ciężarów feudalnych, sekularyzacji dóbr kościelnych i reformy całego kościoła oraz pełnej wolności dla chłopów. Zamordowali oni również księcia siedmiogrodzkiego Andrzeja Batorego (bratanka króla polskiego Stefana Batorego).
Za panowania austriackich Habsburgów w 1763 r. wybuchło powstanie szeklerskie, spowodowane nadmiernymi obciążeniami feudalnymi, nałożonymi przez rządców austriackich.
Szeklerzy brali również udział w powstaniu Lajosa Kossutha (w czasie Wiosny Ludów 1848-49).
[edytuj] Po rozpadzie Austro-Węgier
W 1920 r. na mocy ustaleń z Trianon, Siedmiogród wraz z terenami zamieszkiwanymi przez większość Szeklerów, przypadł Rumunii.
Postulat powrotu Szeklerszczyzny do Węgier był głównym żądaniem węgierskich nacjonalistów w całym okresie międzywojennym, stanowiąc poważne obciążenie stosunków bilateralnych między Węgrami i Rumunią.
Podczas II wojny światowej, 30 sierpnia 1940 Szeklerszczyzna powróciła na cztery lata do Węgier. W 1944 Armia Czerwona i wraz z nią rumuńscy komuniści zdobyli Szeklerszczyznę, przywracając stan sprzed 30 sierpnia 1940.
Po II wojnie światowej, w pierwszych latach władzy komunistycznej powołano Węgierski Obwód Autonomiczny ze stolicą w Târgu Mureş, obejmujący regiony Maros, Csík, Udvarhely i Háromszék. Jednak już w 1960 r. obwód zmniejszono do rejonu Muresz, a autonomię istotnie ograniczono.
15 marca 2006 r. w miejscowości Odorheiu Secuiesc (Székelyudvarhely) zgromadzenie Szeklerów opowiedziało się jednogłośnie za autonomią dla zamieszkiwanego przez siebie terytorium. Oświadczenie odnosi się do Deklaracji Wiedeńskiej przyjętej w 1993 r., głoszącej, że każdy naród ma prawo do samorządu. Dokument zgodny jest również z Traktatem Paryskim z 1919 r., w którym Rumunia zagwarantowała prawo do autonomii dla tej grupy etnicznej.
Szeklerzy zwrócili się też do Unii Europejskiej, by włączyła kwestię autonomii Wschodniego Siedmiogrodu do kryteriów, które państwo rumuńskie będzie musiało spełnić przed przystąpieniem do jej struktur.
[edytuj] Religia
Szeklerzy w części są wyznania rzymskokatolickiego (regiony Csík, Gyergyó, Kászon oraz północne części Udvarhely i Kézdiszék), w części - ewangelickiego, głównie kalwińskiego (regiony Marosszék, Orbaíszék, części Aranyosszék, Udvarhelyszék, Háromszék) i unitariańskiego (regiony Udvarhely, Sepsi, Aranyosszék).
[edytuj] Wybrana bibliografia
- Jean Nouzille, Transylwania - obszar kontaktów i konfliktów, Bydgoszcz 1997
- Ł. Galusek, A. Dumitru, T. Poller, Transylwania - twierdza rumuńskich Karpat, ISBN 83-913283-7-6
- Balázs Orbán, A Székelyföld leírása ("Opisanie Szeklerszczyzny")
