Wikipedia:Tłumaczenie miesiąca/Mur berliński

Z Wikipedii

Tłumaczenie z języka niemieckiego

Aktualnie tłumaczony artykuł Lista tłumaczy Propozycje tłumaczeń Archiwum cs • de • en • es • fr • hu • nl • pt • ro • ru

Ten artykuł jest obecnie tłumaczeniem miesiąca z języka niemieckiego. Podstawę stanowi de:Berliner Mauer Z Twoją pomocą może się stać artykułem na medal!. Oddaj swój głos na kolejną propozycję artykułu do tłumaczenia

---

UWAGA! W celu nadania kontekstu, lub zaznaczenia fragmentu wątpliwego merytorycznie, tekst w języku xxx zaznaczamy kolorem zielonym : <font color="green">tu zaznaczona treść</font>

Mur berliński, zwany w języku propagandy-eufemistycznej NRD również wałem antyfaszystowskim „antifaschistischer Schutzwall“, był częścią granicy między RFN a NRD zwanej też granicą wewnątrzniemiecką i od 13 sierpnia 1961 do 9 listopada 1989 oddzielał Berlin Zachodni od Berlina Wschodniego i kilku dalszych miejscowości na obszarze NRD. Był jednym z najbardziej znanych symboli zimnej wojny i podziału Niemiec. Podczas próby przedostania się przez strzeżone urządzenia graniczne do Berlina Zachodniego wielu ludzi zostało zabitych. Dokładna liczba ofiar jest sporna i niepewna, różne źródła podają od 86 do 238 śmiertelnych przypadków.

Spis treści 1 Historia 1.1 Geneza 1.2 Budowa muru 1.3 Reakcje w Niemczech Zachodnich 1.4 Reakcje aliantów 1.5 Podzielony kraj 1.6 Upadek muru 1.7 Wydarzenia po upadku muru 2 Struktura urządzeń granicznych 2.1 Rozbudowa instalacji granicznych 2.2 Personel i wyposażenie służb ochrony granicy 2.3 Granica wodna 2.4 Przejścia graniczne 3 Ofiary i strażnicy muru 3.1 Ofiary muru 3.2 Procesy strażników 4 Pamięć 4.1 Mauermuseum obok Checkpointu Charlie 4.2 Gedenkstättenensemble Berliner Mauer in der Bernauer Straße 4.3 Ścieżka pamięci Muru berlińskiego 5 Der Mauerstreifen heute 5.1 Nutzung 5.2 Berliner Mauerweg 5.3 Pozostałości muru po jego zburzeniu 6 Galeria 7 Pozostałe 8 Źródła 9 Bibliografia 10 Linki zewnętrzne

[edytuj] Historia

[edytuj] Geneza

Po zakończeniu II wojny światowej w 1945 roku Niemcy, na mocy postanowień konferencji jałtańskiej zostały podzielone na 4 strefy okupacyjne, administrowane i kontrolowane przez USA, Związek Radziecki, Wielką Brytanię i Francję. Podobnie Berlin podzielono na 4 sektory. Równocześnie rozpoczęła się zimna wojna pomiędzy Wschodem a Zachodem. Berlin stał się głównym miejscem rozgrywek pomiędzy organizacjami szpiegowskimi obu bloków politycznych. W roku 1948 doszło do pierwszego poważniejszego kryzysu w zimnej wojnie (1 kryzys berliński), przyczyną była blokada Berlina poprzez ZSRR. 23 maja 1949 roku powstała z połączenia trzech zachodnich stref okupacyjnych Niemiecka Republika Federalna a 7 października tego samego roku Niemiecka Republika Demokratyczna. Formalnie Berlin miał status miasta zdemilitaryzowanego, składającego się z czterech sektorów (amerykańskiego, brytyjskiego, francuskiego i radzieckiego) i był niezależny od obu państw niemieckich, co w praktyce nie miało jednak większego znaczenia - Berlin Zachodni miał w przybliżeniu status kraju związkowego Niemiec (posiadał na przykład swoich przedstawicieli w Bundestagu). Berlin Wschodni został ogłoszony nielegalnie, gdyż wbrew umowom pomiędzy państwami alianckimi, "Stolicą NRD".

Już w lecie 1945 zostały wyznaczone linie demarkacyjne między strefami okupacyjnymi. Przy części postawiono również szlabany i biało-żółte pale, na drzewach pojawiły się kolorowe znaczniki. Do przekroczenia granic strefy potrzebne było odtąd zezwolenie, tylko dla dojeżdżających do pracy i rolników wprowadzono mały ruch graniczny. Z rozkazu Sowieckiej Administracji Wojskowej w Niemczech (SMAD) utworzono w sowieckiej strefy okupacyjnej (Sowjetische Besatzungszone in Deutschland, SBZ) policję graniczną, która rozpoczęła swą służbę 1 grudnia 1946 roku oraz wydano rozporządzenie w sprawie używania broni palnej. Aby móc podróżować pomiędzy strefą wschodnia i zachodnią trzeba było złożyć podanie o paszport wewnątrzstrefowy (Interzonenpass). Pierwsze urządzenia graniczne zostały zbudowane po stronie wschodniej: na obszarach leśnych drut kolczasty, na transgranicznych ulicach i drogach - bariery.

Od powstania NRD rosnąca liczba jej obywateli emigrowała do RFN. W 1952 granica wewnątrzniemiecka została przez NRD zabezpieczona z użyciem płotów, strażników i urządzeń alarmowych. Utworzono pięciokilometrową strefę ochronną, w której mogły się tylko poruszać osoby posiadające specjalne zezwolenie, najczęściej otrzymywali je mieszkańcy terenów przygranicznych. Oprócz tego istniał jeszcze 500 metrów szeroki pas ochronny, do którego przylegał bezpośrednio 10-metrowy pas kontrolny.

Otwarta pozostała granica sektorów pomiędzy Berlinem Zachodnim i Berlinem Wschodnim, luka, której nie sposób było kontrolować. W latach 1949 -1961 ok. 2,6 mln ludzi opuściło NRD, z tego w samych dwóch pierwszych tygodniach sierpnia 1961 wyemigrowało 47 433 osób. Również dla wielu Polaków i Czechów Berlin Zachodni stanowił bramę na Zachód. Ponieważ w wielu wypadkach byli to młodzi, wykształceni ludzie, emigracja ta zagrażała podstawom ekonomicznym i integralności NRD. Ponadto ok. 50 000 obywateli Berlina Wschodniego pracowało jako tzw. ludzie regularnie przekraczający granicę (Grenzgänger) w Berlinie Zachodnim, mieszkali i żyli oni jednak na korzystnych finansowo warunkach w Berlinie Wschodnim lub jego okolicy. 4 sierpnia 1961 rozporządzenie wschodnioberlińskiego magistratu zobowiązało tych ludzi do zarejestrowania się i płacenia czynszów za mieszkania w markach zachodnioniemieckich. Ulice i komunikacja prowadzące z Berlina Wschodniego do Zachodniego były dokładnie kontrolowane już przed budową muru. Kontrole te miały na celu wykrywania osób podejrzewanych o chęć ucieczki z NRD czy też o przemyt. Poza tym wielu mieszkańców Berlina Zachodniego oraz tamże pracujących mieszkańców Berlina Wschodniego kupowało na czarnym rynku po korzystnym kursie (wówczas 1:4) marki wschodnie, by za nie kupować artykuły spożywcze lub nieliczne produkty konsumpcyjne o wysokiej jakości. Osłabiało to dodatkowo gospodarkę planową na wschodniej stronie. Zamknięcie granic przy pomocy muru miało dodatkowo posłużyć władcom Bloku Wschodniego do zatamowania tzw. wyboru przy pomocy nóg („Abstimmung mit den Füßen“), tzn. ucieczki z "Państwa chłopów i robotników".

Rosnący dystans między Wschodem a Zachodem widać bało na płaszczyźnie politycznej, np. w ramach zimnej wojny zaczęto grozić podjęciem zbrojnych kroków, doszło do permanentnej wojny dyplomatycznej, a Zachód nałożył na państwa bloku wschodniego embargo technologiczne „COCOM“. Granica oddzielała już nie tylko dwie części Niemiec, lecz także stanowiła część granicy między RWPG a EWG, między NATO a Układem Warszawskim, a więc między dwoma różnymi polityczno-ideologicznymi, gospodarczymi i kulturalnymi obozami, w czasie zimnej wojny oficjalnie wrogo nastawionymi do siebie.

[edytuj] Budowa muru

Plan budowy muru w Berlinie był tajemnicą państwową rządu NRD. Robotnicy budowali mur na polecenie kierownictwa SED pod nadzorem policji Volkspolizei i żołnierzy Narodowej Armii Ludowej – wbrew zapewnieniom przewodniczącego Rady Państwa NRD, Waltera Ulbrichta, który na konferencji prasowej 15 czerwca 1961 w Berlinie Wschodnim na pytanie zachodnioniemieckiej dziennikarki Annamarie Doherr odparł:

Rozumiem Pani pytanie w ten sposób, że w Niemczech Zachodnich są ludzie, którzy chcieliby, aby robotnicy budowlani stolicy zbudowali mur. Nic nie jest wiadomo, aby był taki zamiar, ponieważ robotnicy budowlani naszej stolicy zajmują się głównie budownictwem mieszkań i ich siła robocza zostaje w pełni wykorzystana w tym właśnie celu. Nikt nie ma zamiaru budować muru!

Ulbricht był tym samym pierwszą osobą, która użyła pojęcia mur w tym kontekście – na dwa miesiące przed jego powstaniem.

Co prawda Alianci wiedzieli o planowanych "drastycznych środkach" oddzielenia Berlina Zachodniego, jednak byli kompletnie zaskoczeni jego terminem i rozmiarami. Ponieważ nie zablokowano im dostępu do Berlina Zachodniego, nie doszło do ataku militarnego. Również Bundesnachrichtendienst otrzymała podobne informacje w już połowie lipca. Po wizycie Ulbrichta u Breżniewa, podczas spotkania krajów Układu Warszawskiego w Moskwie od 3 do 5 sierpnia, BND napisał 9 sierpnia:

Przedłożone doniesienia wskazują, iż reżim Pankowski^[1] stara się w Moskwie o zezwolenie na wprowadzenie w życie radykalnych środków. Głównie chodziłby o zablokowanie dostępu do granic miedzy sektorami oraz o przerwanie linii metra i kolejki miejskiej w mieście. […] Czas okaże czy i jak daleko uda się Ulbrichtowi […] przeforsować w Moskwie swoje żądania.

W opublikowanym oświadczeniu państw biorących udział w konferencji Układu Warszawskiego zaproponowano, "by ukrócić działalność wywrotową przeciwko krajom obozu socjalistycznego na granicy Berlina Zachodniego, zapewnić skuteczną i kontrolę Berlina Zachodniego i jego granic" „an der Westberliner Grenze der Wühltätigkeit gegen die Länder des sozialistischen Lagers den Weg zu verlegen und um das Gebiet Westberlins eine verlässliche Bewachung und wirksame Kontrolle zu gewährleisten.“ 11 sierpnia Izba Ludowa NRD przyjęła wyniki moskiewskich rozmów i udzieliła Radzie Ministrów upoważnień do użycia wszelkich niezbędnych środków. 12 sierpnia rząd uchwalił wykorzystanie „uzbrojonych organów“ do zajęcia granicy z Berlinem Zachodnim i zbudowania umocnień. W sobotę, 12 sierpnia, do BND nadeszły z Berlina Wschodniego następujące informacje: "11 sierpnia 1961 r. w komitecie centralnym partii odbyło się zebranie sekretarzy wydawnictw partyjnych i innych funkcjonariuszy partyjnych, na którym oświadczono między innymi, że rosnąca liczba uciekinierów zmusza do rozdzielenia kordonem wschodniego sektora Berlina i części zachodniej w ciągu najbliższych dni - nie podano dokładnego dnia operacji - a nie jak wcześniej planowano dopiero za dwa tygodnie." „Am 11. August 1961 hat eine Konferenz der Parteisekretäre der parteigebundenen Verlage und anderer Parteifunktionäre beim ZK der SED stattgefunden. Hier wurde u. a. erklärt: […] Die Lage des ständig steigenden Flüchtlingsstroms mache es erforderlich, die Abriegelung des Ostsektors von Berlin und der SBZ in den nächsten Tagen – ein genauer Tag wurde nicht angegeben – durchzuführen und nicht, wie eigentlich geplant, erst in 14 Tagen.“

W nocy z 12 na 13 sierpnia 1961 wojsko, 5.000 funkcjonariuszy Deutschen Grenzpolizei (Vorläufer der Grenztruppen), 5.000 funkcjonariuszy Schutz- und Kasernierten Volkspolizei oraz 4.500 funkcjonariuszy Betriebskampfgruppen rozpoczęło blokadę ulic i torów kolejowych prowadzących do Berlina Zachodniego. Radzieckie oddziały utrzymywały stan gotowości do walki i były obecne na alianckich przejściach granicznych. Wszystkie jeszcze istniejące połączenia komunikacyjne między obiema częściami Berlina zostały przerwane. To dotyczyło wszakże już tylko metra i kolejki miejskiej. Wyjątkowo nadal funkcjonowały zachodnioberlińskie linie metra i kolejki na trasach biegnących tunelami przez obszar Berlina Wschodniego. Od godzin wieczornych 13 sierpnia, pociągi te przejeżdzały nie zatrzymując się na dotychczasowych stacjach, które odtąd zyskały miano przystanków - widm. Jedynie pociągi kursujące przez dworzec Friedrichstrasse zatrzymywały się na zorganizowanym tam przejściu granicznym. Die Züge fuhren ab 13. August abends ohne reguläre Stopps auf den nun zu so genannten Geisterbahnhöfen gewordenen Stationen durch. Nur die den Bahnhof Friedrichstraße berührenden Linien hatten einen Halt zum Erreichen der dort eingerichten Grenzübergangsstelle.

Erich Honecker jako ówczesny sekretarz Komitetu Centralnego ds. bezpieczeństwa był odpowiedzialny politycznie w imieniu kierownictwa SED za planowanie i realizację budowy muru. Do września 1961 tylko ze służb zabezpieczających budowę do Berlina Zachodniego zdezerterowało 85 osób, poza tym podjęto 216 udanych prób ucieczki obejmujących 400 ludzi. Niezapomniane pozostały opublikowane obrazy ludzi spuszczanych na prześcieradłach z przygranicznych domów i przeskakującego kolczaste zasieki młodego policjanta Conrada Schumanna na Bernauer Straße.

[edytuj] Reakcje w Niemczech Zachodnich

Kanclerz Konrad Adenauer jeszcze tego samego dnia zaapelował przez radio o spokój i rozsądek i wspomniał o bliżej nieokreślonych reakcjach, które miałyby nastąpić ze strony aliantów. Odwiedził Berlin Zachodni dopiero po dwóch tygodniach od wybudowania muru. Tylko rządzący burmistrz Willy Brandt protestował energicznie, choć bezsilnie przeciwko oddzieleniu Berlina Zachodniego murem i prawdopodobnie ostatecznemu podziałowi miasta. Zachodnie kraje związkowe jeszcze w tym samym roku utworzyły Zentrale Erfassungsstelle der Landesjustizverwaltungen w Salzgitter, aby dokumentować naruszenia praw człowieka na obszarze NRD i przynajmniej w ten symboliczny sposób sprzeciwić się reżimowi. 16 sierpnia 1961 odbyła się demonstracja protestu Willy Brandta i 300.000 zachodnich berlińczyków przed Rathaus Schöneberg.

[edytuj] Reakcje aliantów

Reakcje zachodnich aliantów na budowę muru nastąpiły dość późno: 20 godzin minęło, zanim na granicy pojawiły się wojskowe patrole. Dopiero po 40 godzinach wysłano oficjalny sprzeciw do radzieckiego komendanta Berlina. Protesty dyplomatyczne aliantów – w celu dopełnienia wymogów formalnych – nadeszły do Moskwy po 72 godzinach. Rozpowszechniały się cały czas plotki, że Sowieci zagwarantowali zachodnim aliantom nienaruszalność ich praw w Berlinie Zachodnim. Faktycznie, z uwagi na doświadczenia z blokady Berlina, status Berlina Zachodniego wydawał się w oczach zachodnich aliantów stale zagrożony. Budowa muru była zamanifestowaniem status quo, dosłownie jego scementowaniem. Związek Radziecki widocznie porzucił sformułowane 1958 w Ultimatum Chruszczowa żądanie dot. zdemilitaryzowanego, „wolnego“ miasta Berlin Zachodni.

Międzynarodowe reakcje 1961:

• Niezbyt ładne rozwiązanie, ale tysiąc razy lepsze od wojny. John F. Kennedy, prezydent Stanów Zjednoczonych.
• Wschodni Niemcy zatrzymują gęstą rzekę uciekinierów i okopują się za jeszcze szczelniejszą Żelazną Kurtyną. Samo w sobie to nie łamie prawa. Harold Macmillan, brytyjski premier

Mimo to amerykański prezydent John F. Kennedy popierał „wolne miasto“ Berlin. Wysłał dodatkowy oddział w sile 1.500 ludzi trasą tranzytową do Berlina Zachodniego i powołał do czynnej służby generała Luciusa Claya. 19 sierpnia 1961 odbyło się spotkanie Claya z wiceprezydentem USA Lyndonem Johnsonem w Berlinie Zachodnim. Szczególnie przywódca NRD Walter Ulbricht wyrażał chęć zagarnięcia uprawnień do kontroli nad alianckimi oficerami i pracownikami dla służb policyjnych NRD, która spotkała się z ostrą ripostą Amerykanów. W końcu nawet główny dowodzący Grupy Radzieckich Armii w Niemczech musiał łagodzić apetyty enerdowskich funkcjonariuszy.

Groźnie wyglądająca konfrontacja amerykańskich i radzieckich oddziałów miała miejsce 27 października 1961 przy Checkpoint Charlie na Friedrichstraße, kiedy dziesięć czołgów stanęło na linii granicznej naprzeciw siebie. Następnego dnia obie grupy zostały odwołane. Obie strony nie chciały z powodu Berlina doprowadzić do eskalacji zimnej wojny lub zgoła ryzykować wojny atomowej.

[edytuj] Podzielony kraj

Zachodni Berlińczycy już od 1 czerwca 1952 nie mogli swobodnie podróżować do NRD. W wyniku długich negocjacji 1963 zawarto porozumienie umożliwiające kilkuset tysiącom zachodnich berlińczyków odwiedzanie krewnych we wschodniej części miasta pod koniec roku.

Z zapoczątkowaną w latach 70. przez Willy Brandta i Ericha Honeckera polityką zbliżenia między NRD a RFN granica wewnątrzniemiecka stała się bardziej przepuszczalna. Niemcy Wschodnie zezwoliły na ułatwienia w podróży, szczególnie „nieprodukcyjnym“ grupom ludności jak renciści, a przybysze z obszarów nadgranicznych Niemiec Zachodnich mogli składać krótkie wizyty. Powiększenie zakresu swobody podróżowania NRD uzależniała od uznania jej statusu jako suwerennego państwa i żądała dodatkowo wydania obywateli, którzy nie chcieli wracać do NRD. Ze względu na postanowienia konstytucji władze RFN odmawiały spełnienia tych żądań.

Propaganda Niemieckiej Republiki Demokratycznej uważała również mur za całkowite zabezpieczenie granic od strony RFN, za antyfaszystowski wał ochronny, który powinien chronić NRD przed „emigracją, infiltracją, szpiegostwem, sabotażem, przemytem, wyprzedawaniem i agresją z Zachodu“. W rzeczywistości kierowano się założeniami obronnymi przeważnie przeciw własnym obywatelom.

[edytuj] Upadek muru

Mur Berliński padł w nocy z czwartku, 9 listopada, na piątek, 10 listopada 1989, po przeszło 28 latach istnienia. Do otwarcia muru doprowadziły demonstracje w okresie Wendezeit (t.j. w przełomowym okresie friedliche Revolution w NRD, jesienią 1989) i żądania - w ówczesnej NRD - wolności podróżowania (otwarcia granic), jak również nieustanna tak zwana "Republikflucht" - ucieczka sporej części ludności Niemieckiej Republiki Demokratycznej do RFN poprzez inne kraje: częściowo przez ambasady w różnych wschodnioeuropejskich stolicach (między innymi w Pradze i Warszawie), częściowo przez Węgry poprzez otwartą od 11 września granicę z Austrią, a od początku listopada bezpośrednio przez Czechosłowację.

Po tym jak ogłoszony 6 listopada projekt nowego prawa o podróżowaniu spotkał się z surową krytyką, a czechosłowackie władze coraz ostrzej protestowały na drodze dyplomatycznej przeciw wyjazdom obywateli NRD przez ich kraj, Biuro Polityczne Niemieckiej Socjalistycznej Partii Jedności (SED) 7 listopada postanowiło (beschloss) preferować Regulację o stałych wyjazdach (eine Regelung für die ständige Ausreise vorzuziehen).

Ein daraufhin erarbeiteter Entwurf, der zusätzlich einen Passus zu Besuchsreisen enthielt, wurde am 9. November vom Politbüro bestätigt und in Richtung Ministerrat weitergeleitet. Im weiteren Geschäftsgang wurde zu dem Beschlussentwurf eine Vorlage an den Ministerrat erstellt, die zwar noch am selben Tag bis 18 Uhr im Umlaufverfahren gebilligt, aber erst am 10. November um 4 Uhr morgens als Übergangsregelung über die staatliche Nachrichtenagentur ADN veröffentlicht werden sollte.

Allerdings legte das Justizministerium am 9. November Einspruch ein. Parallel zum Umlaufverfahren wurde die Ministerratsvorlage am Nachmittag des 9. November im Zentralkomitee (ZK) behandelt und leicht abgeändert. Die handschriftlich entsprechend abgeänderte Ministerratsvorlage übergab Egon Krenz an das SED-Politbüro-Mitglied Günter Schabowski, der bei den vorangegangenen Beratungen in Politbüro und ZK nicht anwesend gewesen war, bevor dieser zu der angesetzten Pressekonferenz über die Ergebnisse der ZK-Tagung ging.

Diese Pressekonferenz mit Günter Schabowski im Presseamt/Internationalen Pressezentrum in der Ost-Berliner Mohrenstraße 38 (jetzt Teil des Bundesjustizministeriums), die über das Fernsehen live übertragen und von vielen gesehen wurde, wurde zum Auslöser für die Maueröffnung. Um 18.53 Uhr stellte der Korrespondent der italienischen Agentur Ansa, Riccardo Ehrman, eine Frage zum Reisegesetz. Die Frage lautete laut Protokoll der Pressekonferenz: „Sie haben von Fehlern gesprochen. Glauben Sie nicht, dass es war ein großer Fehler, diesen Reisegesetzentwurf, das Sie haben jetzt vorgestellt vor wenigen Tagen?“. Auf diese Frage antwortete Schabowski sehr umständlich und ausschweifend. Schließlich sagte er: „Und deshalb haben wir uns dazu entschlossen, heute eine Regelung zu treffen, die es jedem Bürger der DDR möglich macht, über Grenzübergangspunkte der DDR auszureisen.“ Auf die Zwischenfrage eines Journalisten: „Ab wann tritt das in Kraft? Ab Sofort?“ antwortete Schabowski dann um 18.57 Uhr mit dem Verlesen des ihm von Krenz zuvor übergebenen Papiers:

Privatreisen nach dem Ausland können ohne Vorliegen von Voraussetzungen – Reiseanlässe und Verwandtschaftsverhältnisse – beantragt werden. Die Genehmigungen werden kurzfristig erteilt. Die zuständigen Abteilungen Pass- und Meldewesen der VPKÄ – der Volkspolizeikreisämter – in der DDR sind angewiesen, Visa zur ständigen Ausreise unverzüglich zu erteilen, ohne dass dabei noch geltende Voraussetzungen für eine ständige Ausreise vorliegen müssen. Ständige Ausreisen können über alle Grenzübergangsstellen der DDR zur BRD erfolgen …| Schabowski liest sehr schnell von dem ihm übergebenen Beschlussentwurf für den Ministerrat ab

Auf die erneute Zwischenfrage: „Wann tritt das in Kraft?“ antwortete Schabowski:

Das tritt nach meiner Kenntnis ... ist das sofort, unverzüglich.

Nach zweimaliger Zwischenfrage eines Journalisten: „Gilt das auch für Berlin-West?“ findet Schabowski schließlich den entsprechenden Passus der Vorlage:

Die ständige Ausreise kann über alle Grenzübergangsstellen der DDR zur BRD bzw. zu Berlin-West erfolgen.

(Pressekonferenz und Zitate nach ^[2], auch ^[3]), enthalten auch das Faksimile der Reiseregelung

Aufgrund der von westdeutschen und West-Berliner Rundfunk- und Fernsehsendern sogleich verbreiteten Version, die Mauer sei „offen“, zogen mehrere Tausend Ostberliner zu den Grenzübergängen und verlangten die sofortige Öffnung. Zu diesem Zeitpunkt waren weder die Grenztruppen noch die für die eigentliche Abfertigung zuständigen Passkontrolleinheiten (PKE) des Ministeriums für Staatssicherheit darüber informiert.

Bez konkretnych rozkazów czy instrukcji i pod naciskiem mas, krótko po godzinie 23:00 najpierw przejście graniczne Bornholmer Straße w Berlinie, później dalsze na obszarze miasta (im Berliner Stadtgebiet), jak również na wewnątrzniemieckiej granicy (an der innerdeutschen Grenze), zostały otwarte. Już późnym wieczorem wielu śledziło w telewizji otwieranie przejść granicznych i częściowo jeszcze wtedy udawali się w drogę. Największy napór (napływ tłumu) nastąpił przed południem 10 listopada 1989, ponieważ otwarcie granic o północy niejednokrotnie zostało „przespane“.

Obywatele NRD zostali entuzjastycznie przyjęci przez zachodnich Berlińczyków. Większość piwiarni w pobliżu muru spontanicznie zafundowała darmowe piwo i na Kurfürstendamm utworzyło się zbiegowisko z trąbiącym Autokorso (paradą samochodów) i zupełnie obcymi ludźmi, którzy leżeli sobie w objęciach. W euforii tej nocy również wielu zachodnich Berlińczyków wdrapało się na mur. Gdy informacja o otwarciu muru stała się znana, Bundestag w Bonn przerwał wieczorem swoje bieżące posiedzenie budżetowe. Prawie wszyscy posłowie (deputowani) odśpiewali spontanicznie hymn narodowy.

Upadek muru był wyróżniającym się wydarzeniem w historii świata i został uczczony miedzy innymi koncertem Leonarda Bernsteina w Boże Narodzenie 1989 r. [Bernstein dyrygował wówczas w berlińskim Schauspielhaus (obecnie Konzerthaus), a wykonano 9. symfonię Beethovena (Odę do radości przekształcając w Odę do wolności)].

[edytuj] Wydarzenia po upadku muru

Po 9 listopada muru strzeżono zrazu z tą samą intensywnością; w okresie tym nie pozwalano na niekontrolowane przekraczanie granicy przez wyłomy w murze. W NRD przypuszczano wówczas najwyraźniej, że stworzona przez reżim granica istnieć będzie jeszcze przez czas nieokreślony. W pierwszych tygodniach po upadku muru oddziały straży granicznej próbowały nawet reperować wyłomy.

Ale już podczas weekendu po 9 listopada rząd NRD całkiem nieoczekiwanie oznajmił, że zostaną otwarte nowe przejścia graniczne lub rozbudowane stare – w grupie tej znalazło się kilka przejść mających szczególne znaczenie symboliczne, jak choćby przy Potsdamer Platz, Glienicker Brücke i Bernauer Straße. To właśnie na tych przejściach zbierały się tłumy, czekając na otwarcie, wiwatując w chwili, gdy usuwano kolejna betonową płytę. Zdjęcie oraz relacje telewizyjne dokumentujące te wydarzenia przedstawia się niekiedy mylnie jako „demontaż muru”, mimo że tak naprawdę chodziło tu tylko o otwieranie nowych przejść granicznych.

Obywatele RFN oraz mieszkańcy Berlina Zachodniego po raz pierwszy mogli wjechać na terytorium NRD w ruchu bezwizowym 24 grudnia 1989 roku o północy; do tej chwili obowiązywały dawne przepisy, a zatem obowiązek wizowy oraz konieczność dokonania minimalnej wymiany walutowej. W okresie 9 listopada-23 grudnia obywatele NRD cieszyli się zatem w pewien sposób „większą swobodą podróży” niż obywatele RFN.

Die Bewachung der Mauer wurde jedoch mit der Zeit immer lockerer, das unkontrollierte Überschreiten der Grenze durch die immer größer werdenden Löcher wurde zunehmend toleriert. Parallel dazu änderte sich die Praxis an den Übergängen hin zu nur noch stichprobenhafter Kontrolle des Verkehrsstroms. Der Prozess verstärkte sich besonders nach der Wahl zur Volkskammer am 18. März 1990. Bis zum 30. Juni 1990 wurden kontinuierlich weitere neue Grenzübergänge geöffnet, der bekannteste darunter am Brandenburger Tor bereits am 22. Dezember 1989. Am 1. Juli 1990, dem Tag des Inkrafttretens der Währungsunion, wurden die Bewachung der Mauer und sämtliche Grenzkontrollen eingestellt. Bereits am 13. Juni 1990 hatte in der Bernauer Straße der offizielle Abriss begonnen. Inoffiziell begann der Mauerabriss an der Bornholmer Straße wegen Bauarbeiten an der Eisenbahn. Daran beteiligt waren insgesamt 300 DDR-Grenzsoldaten sowie – nach dem 3. Oktober 1990 – 600 Pioniere der Bundeswehr. Diese waren mit 175 Lastwagen, 65 Kränen, 55 Baggern und 13 Bulldozern ausgerüstet. Der Abriss der innerstädtischen Mauer endete offiziell am 30. November 1990. Übrig blieben sechs Abschnitte, die als Mahnmal erhalten wurden. Der Rest der Mauer, insbesondere an der Berlin-brandenburgischen Grenze, verschwand bis November 1991. Einige der Mauersegmente finden sich heute an verschiedenen Orten der Welt. So sicherte sich der US-Geheimdienst CIA für seinen Neubau in Langley, Virginia, einige künstlerisch verzierte Mauersegmente. Ein weiteres Teilstück der Mauer kann im Haus der Geschichte in Bonn besichtigt werden. Ferner steht ein Segment in der Königinstraße am Englischen Garten in München.

[edytuj] Struktura urządzeń granicznych

Die Berliner Mauer wurde ergänzt durch ausgedehnte Befestigungen der Grenze zur Bundesrepublik und – in geringerem Umfang – anderer Westgrenzen der Staaten des Warschauer Paktes, wodurch der so genannte Eiserne Vorhang materielle Gestalt annahm. Wie die restliche innerdeutsche Grenze wurde auch die Berliner Mauer über weite Strecken mit umfangreichen Systemen von Stacheldrahthindernissen, Gräben, Panzerhindernissen, Kontrollwegen und Postentürmen versehen. Allein etwa 1.000 Diensthunde waren in Hundelaufanlagen bis Anfang der 80er Jahre eingesetzt. Dieses System wurde über Jahrzehnte ständig ausgebaut. Dazu gehörte, dass nahe an der Mauer stehende Häuser, deren Bewohner zwangsweise umgesiedelt wurden, gesprengt wurden. Noch am 28. Januar 1985 wurde an der Bernauer Straße sogar die Versöhnungskirche gesprengt. Das führte dazu, dass sich letztlich eine breite, nachts taghell beleuchtete Schneise durch die einst dicht bebaute Stadt zog. Die Anlagen der Berliner Mauer bestanden nach Angaben des Ministeriums für Staatssicherheit im Frühjahr 1989 aus:

• 41,91 km muru 75 o wysokości 3,60 m
• 58,95 km muru zbudowanego z płyt, wysokość 3,40 m
• 68,42 km rozciąganych metalowych płotów o wysokości 2,90 m („blokada pierwszoliniowa“)
• 161 km Lichttrasse
• 113,85 km płotów sygnalizacyjnych
• 186 wieże obserwacyjne
• 31 punktów odwodzenia.

Von der 156,4 km langen Grenze zu Westberlin lagen 43,7 km in Ost-Berlin und 112,7 km im Bezirk Potsdam. 63,8 km des Grenzverlaufs lagen in bebautem, 32 km in bewaldetem und 22,65 km in offenem Gelände, 37,95 km der Grenze lag in oder an Flüssen und Seen. Für die ostdeutschen Grenzsoldaten galt der Schießbefehl, der von ihnen verlangte, einen Fluchtversuch mit allen Mitteln, auch auf Kosten des Lebens des Flüchtlings, zu verhindern. Auch an der Berliner Mauer wurde dieser Schießbefehl häufig ausgeführt. Gemessen an der Grenzlänge zur Bundesrepublik starben in Berlin überdurchschnittlich viele Flüchtlinge. Vor hohen Feiertagen oder Staatsbesuchen wurde dieser Schießbefehl auch zeitweilig ausgesetzt, um eine negative Westpresse zu vermeiden. Von West-Berlin wurde die Grenze von der West-Berliner Polizei und Alliierten Militärstreifen beobachtet und auffällige Aktivitäten wurden dokumentiert, auch um Schleusungen von Ost-Spionen über die Grenze möglichst zu verhindern. Wie sich jedoch später herausstellte, gab es dennoch versteckte Mauerdurchgänge, die auch genutzt wurden.

[edytuj] Rozbudowa instalacji granicznych

In ihrem Endausbaustadium, an manchen Stellen erst in den späten 80er Jahren, bestanden die Grenzanlagen beginnend aus Richtung DDR aus:

• Hinterlandbetonmauer oder Streckmetallzaun etwa 2 bis 3 m hoch
• am Boden Signalanlagen, die bei Berührung Alarm auslösten
• Kontaktzaun aus Streckmetall übermannshoch, mit Stachel- und Signaldraht bespannt
• Bis zur Grenzöffnung im Jahre 1989 gab es außerdem streckenweise Hundelaufanlagen (scharfe Schäferhunde u. ä., an Führungsdraht eingehängt, frei laufend), Kraftfahrzeugsperrgräben und Panzersperren (Tschechenigel aus kreuzweise verschweißten Eisenbahnschienen), die dann als Gegengeschäft für bundesdeutsche Milliardenkredite abgebaut wurden
• Postenstraße/Kolonnenweg (nachts beleuchtet), zur Grenzpostenablösung und um Verstärkung heranholen zu können
• Postentürme (1989 insgesamt 302 Stück) mit Suchscheinwerfern, Sichtkontakt der Posten tagsüber, nachts zogen zusätzliche Grenzsoldaten auf
• Kontrollstreifen (KS), immer frisch geeggt, zur Spurenfeststellung, der auch von den Grenzsoldaten nicht grundlos betreten werden durfte
• (teilweise extra) übermannshoher Streckmetallzaun, nur schräg durchsehbar
• eigentliche Grenze Betonfertigteilmauer bzw. -wand nach West-Berlin, 3,75 m hoch, (teilweise mit Betonrolle, die beim Überklettern keinen Halt bieten sollte)
• davor noch einige Meter Hoheitsgebiet der DDR

Die Gesamtbreite dieser Grenzanlagen war abhängig von der Häuserbebauung im Grenzgebiet und betrug von etwa 30 Meter bis etwa 500 Meter (am Potsdamer Platz). Minenfelder und Selbstschussanlagen wurden an der Berliner Mauer nicht aufgebaut (dies war aber in der DDR nicht allgemein bekannt), jedoch an der innerdeutschen Grenze zur Bundesrepublik. Der Aufbau der grenztruppen-intern als Handlungsstreifen bezeichneten Grenze war natürlich den Bürgern in der DDR nicht genau bekannt, da es sich um ein Militärgeheimnis handelte. Die Grenzsoldaten waren also zum Stillschweigen verpflichtet. Jeder, der sich irgendwie auffällig für die Grenzanlagen interessierte, lief daher mindestens Gefahr, vorläufig festgenommen und zum nächsten Polizeirevier oder Grenzkommando zur Identitätsfeststellung gebracht zu werden. Eine Verurteilung zu einer Haftstrafe wegen Planung eines Fluchtversuchs konnte folgen. Das sogenannte Grenzgebiet begann auf DDR- und Ost-Berliner Seite schon vor der Hinterlandmauer oder je nach baulichen und verkehrlichen Notwendigkeiten direkt mit ihr und war Sperrgebiet. Es durfte nur mit einer Sondergenehmigung betreten werden, für die Bewohner eine starke Einschränkung der Lebensqualität. Alle Einblicksmöglichkeiten für Unbefugte wurden mit Sichtblenden verbaut.

[edytuj] Personel i wyposażenie służb ochrony granicy

Für den Schutz der Grenze zu West-Berlin war in der DDR das Grenzkommando Mitte der Grenztruppen der DDR zuständig, dem nach Angaben des Ministeriums für Staatssicherheit vom Frühjahr 1989 11.500 Soldaten und 500 Zivilbeschäftigte angehörten. Es bestand neben dem Stab in Berlin-Karlshorst aus 7 Grenzregimentern, die in Berlin-Treptow, Berlin-Pankow, Berlin-Rummelsburg, Hennigsdorf, Groß-Glienicke, Potsdam-Babelsberg und Kleinmachnow stationiert waren, sowie 2 Grenzausbildungsregimentern in Wilhelmshagen und Oranienburg. Jedes Grenzregiment besaß fünf direkt geführte Grenzkompanien, außerdem je eine Pionier-, Nachrichten-, Transportkompanie, Granatwerfer- und Artilleriebatterie, einen Aufklärungs- und einen Flammenwerferzug sowie eine Diensthundestaffel und unter Umständen eine Bootskompanie und Sicherungszüge bzw. -kompanien für die Grenzübergangsstellen. Das Grenzkommando Mitte verfügte über 567 Schützenpanzerwagen, 48 Granatwerfer, 48 Panzerabwehrkanonen und 114 Flammenwerfer sowie 156 gepanzerte Fahrzeuge bzw. schwere Pioniertechnik und 2.295 Kraftfahrzeuge. Zum Bestand gehörten außerdem 992 Hunde. An einem normalen Tag waren etwa 2.300 Soldaten direkt an der Grenze und im grenznahen Raum eingesetzt. Bei so genannter „verstärkter Grenzsicherung“, die beispielsweise 1988 wegen politischer Höhepunkte oder schlechter Witterungsbedingungen etwa 80 Tage galt, waren dies etwa 2.500 Grenzsoldaten, die in besonderen Situationen weiter aufgestockt werden konnten.

[edytuj] Granica wodna

Die äußere Stadtgrenze West-Berlins verlief an mehreren Stellen durch schiffbare Gewässer. Der Grenzverlauf war dort durch eine vom West-Berliner Senat errichtete Kette aus runden weißen Bojen mit der (an der Stadtgrenze nicht ganz zutreffenden) Aufschrift „Sektorengrenze“ gekennzeichnet. West-Berliner Fahrgastschiffe und Sportboote mussten darauf achten, sich auf der West-Berliner Seite der Bojenkette zu halten. Auf der DDR-Seite der Grenze wurden diese Gewässer gelegentlich von Booten der Grenztruppen der DDR patrouilliert. Die Grenzbefestigungen der DDR befanden sich jeweils auf dem DDR-seitigen Ufer, was teilweise große Umwege erzwang und die Ufer mehrerer Havelseen „vermauerte“. Der größte Umweg befand sich am Jungfernsee, wo die Mauer bis zu zwei Kilometer vom eigentlichen Grenzverlauf entfernt stand. An mehreren Stellen verlief der Grenzstreifen durch ehemalige Wassergrundstücke und machte sie so für die Bewohner unbrauchbar, so am Westufer des Groß-Glienicker Sees und am Südufer des Griebnitzsees. Bei den Gewässern an der innerstädtischen Grenze verlief diese überall direkt am westlichen oder östlichen Ufer, so dass dort keine Markierung des Grenzverlaufs im Wasser existierte. Die eigentliche Mauer stand auch hier jeweils am Ost-Berliner Ufer. Dennoch wurden die zu Ost-Berlin gehörenden Gewässer selbst ebenfalls überwacht. Auf Nebenkanälen und -flüssen wurde die Lage dadurch z. T. unübersichtlich. Manche Schwimmer und Boote aus West-Berlin gerieten versehentlich oder aus Leichtsinn auf Ost-Berliner Gebiet und wurden beschossen. Dabei gab es mehrere Tote. An einigen Stellen in der Spree gab es zusätzlich Unterwassersperren gegen Schwimmer. Für Flüchtlinge war es nicht klar zu erkennen, wann sie West-Berlin erreicht hatten, so dass für sie noch nach dem Überwinden der eigentlichen Mauer die Gefahr bestand, erschossen zu werden.

[edytuj] Przejścia graniczne

Hauptartikel: Berliner Grenzübergänge An der Berliner Mauer gab es 25 Grenzübergangsstellen (GÜSt), 13 Straßen-, 4 Eisenbahn- und 8 Wasserstraßengrenzübergangsstellen, was etwa 60% aller Grenzübergänge zwischen der DDR und der Bundesrepublik bzw. West-Berlin waren. Die Grenzübergangsstellen zwischen West-Berlin, Ost-Berlin und dem Gebiet der DDR waren auf DDR-Seite sehr stark ausgebaut. Es wurde mitunter sehr scharf bei der Ein- und Ausreise von den DDR-Grenzorganen und dem DDR-Zoll kontrolliert. Dennoch war die Abfertigung in der Regel korrekt. Auf West-Berliner Seite hatten die Polizei und der Zoll Posten. Dort gab es in der Regel keine Kontrollen im Personenverkehr. Nur an den Transitübergängen wurden die Reisenden statistisch erfasst (Befragung nach dem Ziel), gelegentlich bei entsprechendem Anlass zur Strafverfolgung auch kontrolliert (Ringfahndung). Der Güterverkehr unterlag im Auslandsverkehr der Zollabfertigung. Im Verkehr mit der Bundesrepublik wurden nur statistische Erhebungen gemacht. Am Checkpoint Bravo (Dreilinden) und Checkpoint Charlie (Friedrichstraße) hatten die Alliierten Besatzungsmächte Kontrollpunkte eingerichtet, die jedoch für den normalen Reise- und Besuchsverkehr ohne Bedeutung waren. Mit der Währungsunion am 1. Juli 1990 wurden alle Grenzübergänge aufgegeben. Einige Reste der Anlagen blieben als Mahnmal erhalten.

[edytuj] Ofiary i strażnicy muru

[edytuj] Ofiary muru

Über die Zahl der Mauertoten gibt es stark widersprüchliche Angaben. Sie ist bis heute nicht eindeutig gesichert, weil die Todesfälle an der Grenze von der DDR systematisch verschleiert wurden. Die Berliner Staatsanwaltschaft gab im Jahre 2000 die Zahl der nachweislich durch einen Gewaltakt an der Berliner Mauer umgekommenen Opfer mit 86 an. Wie schwierig genaue Aussagen auf diesem Gebiet sind, wird auch dadurch deutlich, dass die „Arbeitsgemeinschaft 13. August“ ihre Zahl der Mauertoten von 2000 bis 2004 von 238 auf 190 korrigiert hat. ^[4][5] Seit August 2005 arbeitet ein vom Verein Berliner Mauer und vom Zentrum für Zeithistorische Forschung Potsdam getragenes Forschungsprojekt mit dem Ziel, die genaue Zahl der Maueropfer zu ermitteln und die Geschichten der Opfer auch für die Öffentlichkeit zugänglich zu dokumentieren. In einer am 8. August 2006 veröffentlichen Zwischenbilanz^[6] wurde dargelegt, dass von 268 untersuchten Fällen bisher 125 Mauertote eindeutig belegt werden konnten, während 62 Fälle, die auf verschiedenen Opferlisten auftauchen, als Maueropfer eindeutig ausgeschlossen werden konnten. 81 Fälle müssten noch genauer untersucht werden. Die Hälfte der Todesopfer kamen in den ersten fünf Jahren nach Mauerbau ums Leben, etwa zwei Drittel bis 1969. Die überwiegende Zahl der Opfer waren männliche Jugendliche und Männer unter 30 Jahren.

Nach dieser Veröffentlichung kam es zu einer Kontroverse um die Zahl der Opfer und die Methoden der Erforschung der Geschehnisse an der Mauer. Die Arbeitsgemeinschaft 13. August, die inzwischen wieder von 262 Maueropfern ausgeht, warf dem Forschungsprojekt vor, die Zahl der Opfer aus politischen Gründen bewusst „kleinrechnen“ zu wollen. Der Arbeitsgemeinschaft, an deren Recherchen nach eigenem Bekunden keine Historiker beteiligt sind, wird hingegen vorgeworfen, auf ihren Listen viele Fälle aufzuführen, die ungeklärt seien, nicht nachweislich mit dem Grenzregime im Zusammenhang stünden oder inzwischen sogar widerlegt worden seien.^[7]

Das erste Todesopfer war Ida Siekmann, die am 22. August 1961 beim Sprung aus einem Fenster in der Bernauer Straße tödlich verunglückte. Die ersten tödlichen Schüsse fielen am 24. August 1961 auf den 24-jährigen Günter Litfin, der in der Nähe des Bahnhofs Friedrichstraße von Transportpolizisten bei einem Fluchtversuch erschossen wurde. Peter Fechter verblutete am 17. August 1962 im Todesstreifen. Im Jahre 1966 wurden zwei Kinder im Alter von 10 und 13 Jahren im Grenzstreifen durch insgesamt 40 Schüsse getötet. Das letzte Opfer von Todesschüssen an der Mauer war Chris Gueffroy am 6. Februar 1989. Der letzte tödliche Zwischenfall an der Grenze ereignete sich am 8. März 1989, als Winfried Freudenberg bei einem Fluchtversuch mit einem defekten Ballon in den Tod stürzte.

Einige Grenzsoldaten starben ebenfalls bei gewalttätigen Vorfällen an der Mauer. Der bekannteste Fall ist die Tötung des Soldaten Reinhold Huhn, der von einem Fluchthelfer erschossen wurde. Diese Vorfälle wurden von der DDR propagandistisch genutzt und als nachträgliche Begründung für den Mauerbau herangezogen.

Nach Schätzungen mussten sich rund 75.000 Menschen wegen so genannter Republikflucht vor DDR-Gerichten verantworten. Republikflucht wurde nach § 213 Strafgesetzbuch der DDR mit Freiheitsstrafen bis zu acht Jahren geahndet. Wer bewaffnet war, Grenzanlagen beschädigte oder als Armeeangehöriger oder Geheimnisträger bei einem Fluchtversuch gefasst wurde, kam selten mit weniger als fünf Jahren Gefängnis davon. Wer Hilfe zur Republikflucht leistete, konnte sogar mit lebenslangem Freiheitsentzug bestraft werden.

[edytuj] Procesy strażników

Procesy sądowe tzw. procesy strzelców przy murze berlińskim trwały aż do jesieni 2004 roku. Na ławie oskarżonych zasiedli m. in. przewodniczący Rady Państwa [Erich Honecker]], jego następca Egon Krenz, członkowie narodowej rady obrony Erich Mielke, WIli Stoph, Heinz Keßler, Fritz Streletz, Hans Albrecht - sekretarz SED w Suhl, oraz dowódca wojsk ochrony pogranicza w latach 1979-1990 generał Klaus-Dieter Baumgarten.

Oskarżeni strażnicy muru [pochodzili głównie z jednostek armii NRD lub wojsk ochrony pogranicza. W sumie 35 oskarżonych uniewinniono, a 44 skazano na karę ograniczenia wolności. 11 oskarzonym, w tym Albrechtowi, Streletzowi, Keßlerowi i Baumgartenowi wymierzono kary pozbawienia wolności od 4 i 6 miesięcy do 7 lat i 6 miesięcy. W sierpniu 2004 byli członkowie Biura Politycznego Hans-Joachim Böhme und Werner Lorenz zostali skazani przez sąd krajowy w Berlinie na kary ograniczenia wolności. Ostatni proces przeciwko wschodnioniemieckim strażnikom granicznym zakończył się wyrokiem skazującym w dniu 9 listopada 2004 r., dokładnie 15 lat po obaleniu muru.

[edytuj] Pamięć

Zum Gedenken an die Opfer der Berliner Mauer wurden sehr unterschiedliche Mahnmale errichtet. Neben kleineren Kreuzen oder anderen Zeichen des Gedenkens vor allem an erschossene Flüchtlinge, die häufig auf Privatinitiative zurückgehen und sich an verschiedenen Stellen des ehemaligen Grenzverlaufs befinden, gibt es eine Reihe größerer öffentlichkeitswirksamer Gedenkstätten.

Über die Art und Weise des Gedenkens gab es immer wieder öffentliche Auseinandersetzungen wie beispielsweise Ende der 1990er Jahre über die Gedenkstätte in der Bernauer Straße. Einen vorläufigen Höhepunkt erreichte die öffentliche Debatte beim Streit um das in der Nähe des Checkpoint Charlie errichteten und später geräumten so genannten Freiheitsmahnmals. Dem Vorwurf an den Berliner Senat, kein Gedenkkonzept zu besitzen, begegnete dieser mit der Einberufung einer Kommission, die im Frühjahr 2005 Grundzüge eines Gedenkkonzepts vorstellte. Am 20. Juni 2006 legte der Senat ein daraus entwickeltes integriertes „Gesamtkonzept zur Erinnerung an die Berliner Mauer“ vor, das unter anderem eine Erweiterung der Gedenkstätte an der Bernauer Straße vorsieht.

[edytuj] Mauermuseum obok Checkpointu Charlie

W 1963 r., otwarto pod kierownictwem historyka Rainera Hildebrandta Mauermuseum (Muzeum muru). Znajduje się ono obok dawnej granicy między częściami miasta. Obecnie jest ono prowadzone przez Towarzystwo pracy 13. sierpnia ^[8]. Należy do najczęściej odwiedzanych muzeów Berlina. Muzeum ukazuje sposoby zabezpieczenia granic w Berlinie oraz prowadzi dokumentacje dotyczącą udanych ucieczek przez granice, do umożliwienia których zostały użyte min. balony, auta, wyciągi krzesełkowe, a nawet miniaturowa łódź podwodna. Obecną kierowniczką muzeum jest wdowa po założycielu - Alexandra Hildebrandt.

[edytuj] Gedenkstättenensemble Berliner Mauer in der Bernauer Straße

Seit Ende der 90er Jahre besteht an der Bernauer Straße zwischen den ehemaligen Bezirken Wedding und Mitte ein Gedenkensemble zur Berliner Mauer. Es umfasst die Gedenkstätte Berliner Mauer, das Dokumentationszentrum Berliner Mauer sowie die Kapelle der Versöhnung.

Die Gedenkstätte ist aus einem vom Bund ausgelobten Wettbewerb hervorgegangen und wurde nach langen und heftigen Diskussionen am 13. August 1998 eingeweiht. Sie stellt einen durch künstlerisch-gestalterische Mittel ergänzten neu aufgebauten Mauerabschnitt am Originalort dar. Das Dokumentationszentrum, das von einem Verein getragen wird, wurde am 9. November 1999 eröffnet. 2003 wurde es durch einen Aussichtsturm ergänzt, von dem die Maueranlagen der Gedenkstätte gut einsehbar sind. Neben einer aktuellen Ausstellung (seit 2001 unter dem Titel Berlin, 13. August 1961) gibt es unterschiedliche Informationsmöglichkeiten zur Geschichte der Mauer. Außerdem werden Seminare und andere Veranstaltungen angeboten. Die Kapelle der Versöhnung der Evangelischen Versöhnungsgemeinde wurde am 9. November 2000 eingeweiht. Das Bauwerk ist ein ovaler Stampflehmbau und wurde über den Fundamenten des Chores der 1985 gesprengten Versöhnungskirche errichtet.

Das von Thomas Flierl erarbeitete „Gesamtkonzept zur Erinnerung an die Berliner Mauer“ sieht vor, die Gedenkstätte in der Bernauer Straße noch zu erweitern und einen Teil des ehemaligen Stettiner Bahnhofs an der Gartenstraße mit einzubeziehen.

[edytuj] Ścieżka pamięci Muru berlińskiego

Ścieżka pamięci Muru berlińskiego (Geschichtsmeile Berliner Mauer) jest stałą wystawą, zrobioną w 4 językach. Składa się z 21 tablic informacyjnych. Znajduje się po śródmiejskiej stronie dawnego muru i zawiera zdjęcia oraz teksy upamiętniające zdarzenia, które zaszły w danym miejscu (np. informacje na temat udanych lub nieudanych ucieczek). Wystawa istniała już od jakiegoś czasu, a w 2006 poszerzono ja o dalsze tablice informacyjne.^[9]

[edytuj] Der Mauerstreifen heute

[edytuj] Nutzung

Der einstige Grenzstreifen ist noch heute an vielen Stellen gut erkennbar, teilweise durch große Brachflächen wie an Teilen der Bernauer Straße und entlang der Kommandantenstraße, Alten Jakobstraße, Stallschreiberstraße, Alexandrinenstraße und Sebastianstraße. Die breite Trasse zwischen den beiden früheren Mauerlinien wird im heutigen Sprachgebrauch Mauerstreifen genannt.

In der ansonsten dicht bebauten Berliner Innenstadt wurde der Streifen durch Verkauf und Bebauung meist schnell einer Nachnutzung für städtische Zwecke zugeführt. Daneben gibt es aber auch vielfältige andere Formen der Nachnutzung. Im Ortsteil Prenzlauer Berg wird ein Teil des Verlaufs der ehemaligen Mauer als Parkanlage genutzt, der so genannte Mauerpark. Das innerstädtische Stück am östlichen Teltowkanal wurde mit der Trasse der Bundesautobahn 113 vom Berliner Stadtring nach Schönefeld überbaut.

Der Streit um die Rückgabe der Mauergrundstücke ist indes noch nicht abgeschlossen. Die Eigentümer von Grundstücken auf dem späteren Mauerstreifen waren nach dem Mauerbau zwangsenteignet und die Bewohner umgesiedelt worden. Die Frage der Rückgabe und Entschädigung der Betroffenen fand keinen Eingang in den am 31. August 1990 unterzeichneten Einigungsvertrag. Erst das „Gesetz über den Verkauf von Mauer- und Grenzgrundstücken an die früheren Eigentümer (Mauergrundstücksgesetz)“ vom 15. Juli 1996 regelte, dass ein enteigneter Eigentümer sein Objekt nur dann zurück erhält, wenn er dafür 25 Prozent des aktuellen Verkehrswertes bezahlt und der Bund sie nicht für dringende eigene öffentliche Zwecke verwenden oder im öffentlichen Interesse an Dritte veräußern will. In diesem Fall entschädigt er sie mit 75 Prozent des Grundstückswertes. ^[10]

[edytuj] Berliner Mauerweg

Entlang des Mauerstreifens um den gesamten westlichen Teil Berlins verläuft der Berliner Mauerweg. Dieser Rad- und Fußweg entlang der 160 Kilometer langen Trasse der ehemaligen Grenzanlagen ist größtenteils gut ausgebaut und seit 2005 komplett ausgeschildert. Bis auf kleinere Abschnitte ist die Strecke durchgehend asphaltiert. Der Mauerweg führt überwiegend über noch vorhandene ehemalige Zoll- und Kolonnenwege oder neu angelegte Wege im Grenzstreifen, ansonsten über parallel zur Grenze verlaufende öffentliche Verkehrsflächen.

[edytuj] Pozostałości muru po jego zburzeniu

Po dzień dzisiejszy w wyjściowych miejscach zachowały się trzy kawałki muru. Wszystkie z nich znajdują się w dzielnicy Mitte:

• Najdłuższy zachowany kawałek muru stoi przy Bernauer Straße, znajduje się w nim jednak wiele wyłomów, przez co nie jest ciągły. Wschodnia część tego muru została zintegrowana ze znajdującym się tam miejscem pamięci. Z tego powodu przywrócono jego oryginalny wygląd. Graffiti i ślady działalności tzw. "Mauerspechtów" zostały usunięte.
• Fragment o podobnej długości, lecz będący podzielony tylko niewielką ilością drobnych wyłomów stoi przy Niederkirchnerstraße na obszarze wystawy Topografia Terroru, na wprost gmachu ministerstwa finansów. W 1990 objęto go ochroną zabytków.
• Trzeci zachowany fragment także znajduje się pod ochroną. Ten kawałek ma około 15 metrów długości i znajduje się przy Liesenstraße.

Zachowało się znacznie więcej fragmentów tzw. Hinterlandmauer, który zamykał obszar graniczny od strony Berlina wschodniego. Stoją one zazwyczaj poza ulicami i placami, przez co nie przeszkadzały w budowach w okresie post-Wende. Te części znajdują się tylko częściowo pod ochroną. Miejsca, w których Hinterlandmauer osiągał taką samą wysokość co mur główny, są dziś często mylnie uważane za części tego drugiego.

Tyczy się to zarówno fragmentów przy Placu Poczdamskim jak i najbardziej znanych kawałków w ogóle. Znajduje się przy Mühlenstraße wzdłuż Sprewy, między Dworcem Wschodnim, a mostem Oberbaumbrücke. Ten fragment został oddany do dyspozycji artystom z całego świata na potrzeby East Side Gallery, a w 1991 został objęty ochroną zabytków. W tym miejscu nie było muru, jako że granica przebiegała po przeciwległym brzegu Sprewy.

Inne pozostałości po Hinterlandmauer znajdują się przykładowo w Parku Muru (Mauerpark), wzdłuż Bernauer Straße, na terenie dawnego Dworca Szczecińskiego, i na Cmentarzu inwalidów (Invalidenfriedhof). Na niezabudowanym terenie w pobliżu dawnego przejścia granicy na Chausseestraße znajduje się fragment Hinterlandmauer, z zachowaną oryginalną bramą wjazdową na obszar graniczny. Jako że ani mur ani brana nie znajdują się pod ochroną konserwatorska, oba obiekty są w bardzo złym stanie.

Z 302 wieżyczek strażniczych do dziś przetrwało pięć:

• przy "Schlesisches Busch" w dzielnicy Tempow w pobliżu Alei Puszkina. Stoi ona w parku, który powstał z przekształconego kawałka pasa granicznego przy Lohmühleninsel. Obecnie służy jako "Muzeum sztuki zabronionej"
• na Kieler Straße w dzielnicy Mitte. Wieża jest pod ochroną zabytków, a z trzech stron otacza ją nowa zabudowa.
• jedyna z wyraźnie węższych wież stoi przy Stresemannstraße w pobliżu Placu Poczdamskiego. Z powodu robót budowlanych przesunięto ją o kilka metrów od oryginalnej pozycji.
• trochę na południe od Nieder-Neuendorf, dzielnicy Hennigsdorfu. Obecnie znajduje się tutaj "Ciągła wystawa na temat historii urządzeń granicznych między oboma państwami niemieckimi".
• przy Hohen Neuendorf. Wieża znajduje się w nowo zalesionym, dawnym pasie granicznym i wraz z pobliskim terenem jest wykorzystywana przez Deutsche Waldjugend.

W latach 90tych berlińscy politycy prowadzili dyskusję na temat różnych sposobów uwidocznienia i zaznaczenie dawnego przebiegu muru. Zaproponowano na przykład: wpuszczony w nawierzchnię ulic podwójny rząd kostki brukowej, pas brązu bądź też oznaczenie obydwu murów (właściwego oraz Hinterlandmauer) poprzez różnokolorowe pasy. Wszystkie trzy warianty zostały zaprezentowane przy berlińskiej Izbie Deputowanych na krótkiej długości. W efekcie końcowym przebieg muru, głównie w centrum miasta, zaznaczono na wielu odcinkach o łącznej długości około 8 km poprzez podwójną linię kostki brukowej.

[edytuj] Galeria

zachowana część muru przy Abgeordnetenhaus von Berlin	Oznaczenie przebiegu muru przy moście Lohmühlenbrücke	Wieża wartownicza typ BT-11 w byłej "strefie śmierci"	część muru przed Parlamentem Europejskim w Brukseli
Nowa autostrada A113 wybudowana w miejscu przebiegu muru, na południu Berlina	Fragmenty murów: berlińskiego i okalającego Stocznię Gdańską	Brachland in Berlin-Mitte im ehemaligen Mauergebiet 2007	Pozostałości muru przy Placu Poczdamskim. Tu powstał w 1989 pierwszy wyłom w murze.

[edytuj] Pozostałe

• Ein Gartengebiet ragte als schmaler Streifen von Osten nach West-Berlin hinein und führte zu einer speziellen Form im Mauerverlauf, dem so genannten Entenschnabel.
• Partia satyryczna Die PARTEI przyjęła odbudowę muru jako jedną ze swoich obietnic wyborczych.

• Roger Waters führte 1990 am Potsdamer Platz, direkt an der gerade gefallenen Mauer, das 1979 erschienene Album The Wall der bekannten Psychedelic-Rock-Band Pink Floyd unter Mitwirkung zahlreicher Stars erneut auf. Das Album an sich beschreibt eine psychologische Mauer und hatte bezüglich der Intention nichts mit der Berliner Mauer zu tun. Dennoch wurden etwa von der Presse angesichts des historischen Kontextes Zusammenhänge hergestellt, was – auch aus Marketinggesichtspunkten heraus – von den Veranstaltern durchaus gewollt war.
• Am 1. Juli 1988 kamen durch einen Gebietstausch Teile des Lenné-Dreiecks zu West-Berlin. Einige West-Berliner, die sich dort auf bis dahin nahezu exterritorialem Gebiet aufhielten, flüchteten vor der West-Berliner Polizei über die Mauer nach Ost-Berlin. Vorausgegangen war eine Besetzungaktion des von den Teilnehmern als Norbert-Kubat-Dreieck bezeichneten Geländes.
• Wie überraschend der Mauerbau für die Deutsche Reichsbahn kam, die in Berlin (West) zuständig war, zeigt folgendes Beispiel: Nachts wurden die S-Bahnzüge der DR auf Umlandbahnhöfen, unter anderem im S-Bahnhof Teltow abgestellt. Beim Mauerbau wurden die Bahngleise gekappt, sodass die Züge bewegungsunfähig waren, da es keine sonstigen Gleisanschlüsse gab. Die herausgetrennten Gleisstücke mussten im Laufe des Tages nochmals eingesetzt werden, damit die Züge über West-Berlin in ihr Ostberliner Betriebswerk überführt werden konnten.
• Z okazji upadku muru organizacja TV Asahi Group zorganizowała w Japonii zbiórkę pieniędzy, która miała na celu zebranie środków na upiększenie pasa granicznego aleją wiśni. Podczas akcji zebrano około miliona Euro, za które zasadzono w Berlinie i Brandeburgu około 10.000 ozdobnych wiśni. Tysiąc z niech stoi przy byłej Teltow-Siegridshorst, gdzie od 2002 corocznie odbywa się święto kwitnącej wiśni. ^[11][12]

[edytuj] Źródła

1. ↑ Siedziba władzy NRD znajdowała się w zamku Schloss Schönhausen w dzielnicy Berlina Pankow
2. ↑ Hans-Hermann Hertle: Chronik des Mauerfalls
3. ↑ Chronik der Mauer: 9. November 1989
4. ↑ Chronik der Mauer (Opferzahlen)
5. ↑ Dokumentationszentrum Berliner Mauer (Opferzahlen)
6. ↑ Forschungsprojekt „Todesopfer an der Berliner Mauer 1961–1989“ mit Dokumenten der Zwischenbilanz vom August 2006
7. ↑ Bericht der Berliner Zeitung vom 11. August 2006
8. ↑ Arbeitsgemeinschaft 13. August
9. ↑ Berliner Mauerweg bei der Grün Berlin Park und Garten GmbH
10. ↑ Kurze Geschichte der Berliner Mauer
11. ↑ Kirschblütenfest 2004 bei www.tek100.de
12. ↑ Berichte über Kirschblütenfeste bei der BI Teltow e.V.

[edytuj] Bibliografia

• Michael Cramer, Bikeline-Radtourenbuch: Berliner Mauer-Radweg, 1:20.000, Esterbauer- Verlag, ISBN 3-85000-074-5
• Peter Feist: Die Berliner Mauer. Der historische Ort. Bd 38. Kai Homilius, Berlin 2004 (4. Aufl.). ISBN 3-931121-37-2 (Leseprobe)
• Thomas Flemming, Hagen Koch: Die Berliner Mauer. Geschichte eines politischen Bauwerks. Bebra, Berlin 2001. ISBN 3-930863-88-X
• Hertle, Jarausch, Kleßmann (Hrsg.): Mauerbau und Mauerfall. Berlin 2002. ISBN 3-86153-264-6
• Andreas Hoffmann, Matthias Hoffmann: Die Mauer – Touren entlang der ehemaligen Grenze. Nicolai, Berlin 2003. ISBN 3-87584-968-X
• Axel Klausmeier, Leo Schmidt: Mauerreste – Mauerspuren. Westkreuz, Berlin/Bonn 2004. ISBN 3-929592-50-9
• Klaus Liedtke (Hrsg.): Vier Tage im November. Mit Beiträgen von Walter Momper und Helfried Schreiter. Stern-Buch. Verlag Gruner + Jahr, Hamburg 1989 (mit einer persönlichen Betrachtung des Regierenden Bürgermeisters von Berlin Walter Momper unter dem Titel Diese Nacht war nicht zum Schlafen da, einer Fotochronik vom 9. bis 12. November 1989, einem Beitrag des Schriftstellers, DDR-Oppositionellen und Publizisten Helfried Schreiter unter dem Titel Der lange Marsch in die November-Revolution, einer Fotochronik Wie es dazu kam, einer Zeittafel Opposition in der DDR: Die Chronik der Ereignisse und einem Fotonachweis). ISBN 3-570-00876-2
• Joachim Mitdank: Berlin zwischen Ost und West. Erinnerungen eines Diplomaten. Edition Zeitgeschichte. Bd 14. Kai Homilius, Berlin 2004. ISBN 3-89706-880-X (Leseprobe)
• Jürgen Rühle, Gunter Holzweißig: 13. August 1961 – Die Mauer von Berlin. Edition Deutschland Archiv. Köln 1988 (3.Aufl.). ISBN 3-8046-0315-7
• Thomas Scholze, Falk Blask: Halt! Grenzgebiet! Leben im Schatten der Mauer. Berlin 1992. ISBN 3-86163-030-3
• Hans-Hermann Hertle: Chronik des Mauerfalls. Die dramatischen Ereignisse um den 9. November 1989. Ch. Links, Berlin 1996, 2006 (10.Aufl.). ISBN 3-86153-113-5
• Peter Brinkmann: Schlagzeilenjagd. Bastei-Lübbe, Bergisch Gladbach 1993. ISBN 3-404-60358-3

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Chronik der Mauer von der Bundeszentrale für politische Bildung und Deutschlandradio
• Videofilm der Universal-International News vom 31. August 1961
• Mauerportal des Senats von Berlin
• Literatursammlung zur Berliner Mauer
• Berliner Mauer Online
• Dokumentationszentrum Berliner Mauer Bernauer Straße
• Mauer-Impressionen 1962 bis 1989
• Mauermuseum
• Da schlug’s 13 – Online-Version einer 1961 von der SED-Kreisleitung Berlin-Mitte herausgegebenen Propagandabroschüre zum Bau der Berliner Mauer am 13. August 1961
• Flucht und Fluchtversuche
• Erläuterung der Sperranlagen, Fotos und Übersicht der Grenzübergänge
• Passkontrolle der DDR Dokumentation des ehemaligen Oberstleutnants des MfS Hans-Dieter Behrendt
• Umfangreiches Archiv von Mauerfotos aus der Zeit von 1984 bis 1989 und zusätzliche Informationen
• Karte mit Verlauf der Mauer/Berliner Mauerweg