Załęże (dzielnica Katowic)

Z Wikipedii

Współrzędne: 50°16'02" N 18°59'21" E50.2672222 18.9891667 (Załęże (dzielnica Katowic))

Załęże Katowic
Herb Załęża
Załęże - ul. Gliwicka
Założono	XIII wiek
W granicach miasta	od 1924
Powierzchnia	3,2 km²
Położenie	50° 16'02'' N 18° 59'21'' E
Wysokość	267 m n.p.m.
Populacja (2005)  - liczba ludności  - gęstość	13 tys. 4062,5 os./km²
Strefa numeracyjna	0-32
Tablice rejestracyjne	SK
Położenie na planie Katowic
Galeria zdjęć w Wikimedia Commons

Załęże (niem. Zalenze) – dawniej samodzielna gmina, od 1924 roku dzielnica Katowic, położona w północno-zachodniej części miasta, ciągnąca się wzdłuż ulicy Gliwickiej, od centrum Katowic, aż do granicy z Chorzowem. Zabudowania stanowią w przeważającej części kamienice i zaniedbane zabytkowe familoki. Jest to jedna z najstarszych^[1] i najbiedniejszych^[2] dzielnic Katowic. Tu wśród dzieci i młodzieży z rodzin patologicznych i ubogich pracują pionierzy socjoterapii na Śląsku - Stowarzyszenie Dom Aniołów Stróżów.

Spis treści 1 Geografia 1.1 Położenie 1.2 Klimat 2 Podział administracyjny 3 Historia 3.1 Pierwsze wzmianki i dzieje do końca XVIII w. 3.2 XIX wiek 3.3 XX i XXI wiek 3.4 Pochodzenie nazwy dzielnicy "Załęże" 3.5 Najważniejsze daty 4 Komunikacja 4.1 Tranzyt 4.2 Kolej i port lotniczy 4.3 Komunikacja miejska 5 Gospodarka i oświata 5.1 Przemysł 5.2 Targi i handel 5.3 Edukacja 6 Kultura 7 Sport 8 Turystyka 8.1 Zabytkowy dwór 8.2 Zabytkowy kościół 8.3 Zabytkowe kamienice i familoki 9 Osoby związane z Załężem 10 Zobacz też 11 Bibliografia 12 Przypisy

[edytuj] Geografia

[edytuj] Położenie

Załęże znajduje się na Wyżynie Katowickiej, będącej częścią Wyżyny Śląskiej, na terenie Górnego Śląska. Graniczy od północy z Osiedlem Tysiąclecia i dzielnicą Dąb, od zachodu z miastem Chorzów (dzielnicami Klimzowiec i Chorzów Batory), od południa z dzielnicą Brynów, a od wschodu ze Śródmieściem Katowic. Załęże leży w dorzeczu rzeki Rawy. Pod względem geologicznym Załęże położone jest w Górnośląskim Zagłębiu Węglowym obejmującym Górnośląski Okręg Przemysłowy oraz Rybnicki Okręg Węglowy.

[edytuj] Klimat

Średnia roczna temperatura w Załężu wynosi 7,9ºC, a średnia suma opadów w skali roku wynosi 723 mm. Charakterystyczne są tu wiatry słabe, o prędkości nie przekraczającej 2m/s wiejące z kierunku zachodniego. Na klimat dzielnicy mają wpływy oceaniczne z przewagą nad wpływami kontynentalnymi oraz sporadycznie docierające tu od południowego zachodu przez Bramę Morawską masy powietrza zwrotnikowego.

[edytuj] Podział administracyjny

Na terenie byłej gminy Załęże znajdują się obecnie osiedla i dzielnice:

• Kolonia Nikosa Belojannisa
• Obroki
• Osiedle Witosa
• Załęska Hałda
• Osiedle Janasa-Ondraszka

[edytuj] Historia

[edytuj] Pierwsze wzmianki i dzieje do końca XVIII w.

Załęże zostało założone jako wieś w XIII wieku. Najstarsza informacja na temat Załęża pochodzi z dokumentu księcia opawsko-raciborskiego Mikołaja z 15 grudnia 1360 r. potwierdzające Ottonowi Pileckiemu własność wsi Jażwice, Załęże, Bogucice i miasta Mysłowice. Pod względem prawnym Załęże należało wówczas do księstwa raciborskiego, a później do połowy XVI w. do pszczyńskiego "Państwa Stanowego". Od 1360 r. Załęże było własnością prywatną. W 1360 r. posiadał ją Otton z Pilczy. Jak podają źródła, w końcu XVIII wieku wieś zamieszkiwało 22 kmieci, 19 zagrodników i 4 chałupników.

W latach 1598-1718 wieś stanowiła wolne sołectwo. Od 1718 r. grunta sołectwa włączono do obszaru dworskiego i załęska gmina była zależna do połowy XIX od właściciela miejscowości.

W XVIII wieku na terenie wsi, a głównie w jej kolonii, czyli w Obrokach, istniał folwark. Mimo tego, że charakter rolniczy wsi utrzymywał się do XIX wieku, w XV wieku we wsi uruchamiano liczne kuźnice żelaza oraz młyn wodny, czynny do lat sześćdziesiątych XIX wieku.

W 1783 roku Załęże liczy już 189 mieszkańców, a w 1792 roku powstaje na terenie Załęża pierwsza kopalnia węgla kamiennego - Charlotte.

[edytuj] XIX wiek

W XIX wieku właścicielami Załęża byli Loebel Freund , Karol Neumann i Ernest Georges de La tour - potomek hugenoty, a następnie Spółka "Spadkobierców Gieschego", która miała centralną administrację w dzielnicy od 1887 roku.

W roku 1841 uruchomiono terenie Załęża niewielką kopalnię "Victor", która od 1853 należała do Gustawa Kramsty. Pięć lat później połączono ją z kopalnią "Charlotte" w jedną kopalnię "Victor", która w 1899 weszła w skład współczesnej kopalni "Wujek" (dawniej "Oheim"). W 1840 roku w Załężu powstała znacznie większa kopalnia: "Kleofas". Na Załężu rozwijał się też przemysł cynkowy. Gustaw Kramsta uruchomił w roku 1840 hutę cynku "Victor". Powstaje też huta cynku "Johanna" otworzona przez Karola Godulę wraz z Loeblem Freundem. W 1867 roku D. Czwiklitzer uruchamia pierwszą na terenie Górnego Śląska fabrykę mydła (obecnie to jest "Pollena-Savona" przy ul. Pośpiecha)

W drugiej połowie XIX wieku dla pracowników kopalni "Kleofas' zbudowano w rejonie dzisiejszych ulic Bocheńskiego i Wiśniowej kolonię robotniczą. Mimo typowo przemysłowego charakteru wsi rolnictwo rozwijało się głównie na terenach dworu, a Załęże stawało się osadą robotniczą.

Pierwsza szkoła w Załężu powstała w 1827 roku w wynajętej chacie. W 1883 roku została założona Czytelnia Polska przez Roberta Wojtasa, Ludwika Łabuza i Bernarda Szołtysika. Zadaniem czytelni miało być także prowadzenie teatru amatorskiego. W 1884 roku załężanie oglądali w gospodzie Wycużnika P. Kołodzieja oraz Dzieci z jaskini lwów Lebornina, Pana fabrykanta mioteł P. Kołodzieja i Gorzałkę Władysława Ludwika Anczyca. Jedną z działaczek czytelni Była Paulina Szołtysikówna.

Po roku 1890 na terenie Załęża prowadziły działalność liczne organizacje robotnicze. Były to m.in. Towarzystwo Katolickich Robotników, Polsko-Katolickie Towarzystwo Jedność,Towarzystwo Alojzjanów. W roku 1893 powstał Komitet Teatralny, który organizował przedstawienia na terenie osady. Poza tym powstała również komórka PPS, którym na początku przewodził Józef Biniszkiewicz. W roku 1899 w przeddzień święta 1 Maja na budynku kopalni "Kleofas" był wywieszony czerwony transparent z napisem "Proletariusze wszystkich krajów łączcie się!". W 1895 roku urodził się na Załężu ks. Alfons Wolny. W 1896 roku utworzono w Załężu parafię katolicką, a budowę kościoła pw. św. Józefa rozpoczęto dwa lata później.

W 1896 roku rozegrała się największa górnicza tragedia w historii Załęża. W podziemiach kopalni Kleofas w szalejącym pożarze zginęło 105 górników. W akcji ratunkowej wzięło udział ponad 300 osób z (ekip ratowniczych z różnych kopalń, m.in. z: "Kleofas", "Ferdynand", "Król", "Mysłowice", "Giesche")

[edytuj] XX i XXI wiek

W czasach powstań śląskich i plebiscytu załężanie dali świadectwo przywiązania do Polski. W okresie II i III powstania śląskiego Załęże było pod kontrolą powstańców. Na wieżach wyciągowych kopalni i budynkach wywieszano polskie flagi. W dniu 22 czerwca 1922 roku do Załęża wkroczyło Wojsko Polskie. Mieszkańcy Załęża przygotowali bramę triumfalną z transparentem: Żołnierzu polski! Ciebie witamy na ziemi śląskiej, krwią przesiąkniętej. Ojczyźnie i Tobie hołd składamy za czyny Wasze dla sprawy świętej.

Od września 1923 Załęże przyczyniło się do rozwijania polskiej prasy katolickiej. Przez kilka lat drukowano tu Niedzielą Częstochowską i Gościa Niedzielnego.

W 1923 roku gmina liczy 17150 mieszkańców, a w 1924 roku Załęże zostaje wraz z Bogucicami, Zawodziem, Załęską Hałdą, Dębem i Brynowem przyłączone do Katowic.

W latach 1927-1928 została zbudowana Kolonia Nikosa Belojannisa - osiedle parterowych bliźniaczych domków.

Górnicy z kopalni Kleofas brali udział w akcjach strajkowych o zasięgu górnośląskim. W latach 1932-1938, gdy kopalnia zatrudniała około 300 robotników, górnicy protestowali przeciwko próbom redukcji zatrudnienia. Domagali się lepszych warunków pracy i płacy. Zorganizowali oni w 1937 roku czterodniowy strajk.

W czasie II wojny światowej w kopalni Kleofas zatrudniani byli jeńcy wojenni z obozu w Łambinowicach. Na terenie Załęża były również dwa inne obozy pracy, w których przebywali Polacy, Rosjanie, Francuzi, Holendrzy, Ukraińcy i Włosi zatrudnieni w kopalni "Eminencja" i w hucie Baildon. Podczas okupacji zginęło wielu mieszkańców Załęża. Ku ich czci w 1945 roku odsłonięto na dziedzińcu kościoła pamiątkowy krzyż z tablicą.

Po II wojnie światowej, w latach 60. na terenie dawnej koloni Obroki powstało osiedle kopalni Kleofas oraz Fabryka Narzędzi Górniczych. W latach 60. i 70. wybudowano Osiedle Janasa-Ondraszka oraz dwa wielopiętrowe bloki przy ul. Wiśniowej.

Na lata 80. przewidywano wyburzanie domów przy ul. Gliwickiej na odcinku ulic Wiśniowa i Pośpiecha. Miał powstać duży węzeł drogowy dla ruchu samochodowego i tramwajowego. Ostatecznie ta inwestycja się nie odbyła, ale w maju 2007 roku rozpoczął się remont ulicy Gliwickiej od ul. Bocheńskiego do ul. Grundmanna.

Wzdłuż Rawy, równolegle do ul. Gliwickiej, od ul. Brackiej do granicy z Chorzowem w 1995 r. powstał odcinek DTŚ.

[edytuj] Pochodzenie nazwy dzielnicy "Załęże"

Nazwa Załęże pochodzi od obszaru "za łęgiem" położonego na wysokości Dębu na południowym brzegu Rawy. Nazwy Załęża od średniowiecza brzmiały następująco: Zalanze, Zaluzie, Zaluze, Zaloze, Zalęzie, Zalenze.

[edytuj] Najważniejsze daty

• XIII wiek – pierwsza wzmianka o Załężu
• 1598 – po raz pierwszy pojawia się dokumentach nazwa Katowice (ad parochiam pertinent village Boguczycze, Zalęzie et nova villa Katowicze)
• od XV wieku – rozwój hutnictwa
• XVIII wiek – powstaje młyn wodny i folwark Obroki
• 1783 – Załęże liczy 189 mieszkańców
• 1792 – powstaje pierwsza w Załężu kopalnia węgla kamiennego "Charlotte"
• 1820 – wybudowana została huta szkła
• 1823 – powstaje Huta Baildon
• 1840 – powstaje kopalnia węgla kamiennego "Kleofas"
• 1840 – wybudowana została huta cynku "Victor"
• 1841 – powstaje kopalnia węgla kamiennego "Victor"
• 1867 – powstaje pierwsza na Śląsku parowa fabryka mydła (obecnie Pollena)
• 1887 – powstaje neoklasycystyczny pałacyk i park
• 1896 – założenie parafii katolickiej
• 1898 – wybudowanie kościoła św. Józefa
• 1912 – powstaje klub "KS Naprzód 1912 Załęże"
• 1918 – założenie polskiej Straży Obywatelskiej dla Górnego Śląska
• 1919 – założenie Chóru Męskiego "Lutnia", Chóru "Paderewski" i Towarzystwa Śpiewu "Słowniczek"
• 1919 – założenie Towarzystwa Oświaty na Śląsku im. św. Jacka
• 1918 – działalność dwóch kół Towarzystwa Polek
• styczeń 1917 – reaktywacja Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół"
• luty 1919 – założenie komórki Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska
• 2/3 maja 1921 – III powstanie śląskie i opanowanie dzielnicy przez powstańców skąd następnie uderzono na Katowice
• 20 czerwca 1922 – przyłączenie Załęża do Polski
• 1923 – Załęże liczy już ponad 17 tys. mieszkańców
• 1924 – przyłączone zostaje do Katowic

[edytuj] Komunikacja

[edytuj] Tranzyt

Dzielnicę otaczają trzy ważne dla Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego arterie komunikacyjne: autostrada A4, Drogowa Trasa Średnicowa i Droga krajowa nr 79, które są połączone ul. Bocheńskiego i ul. Bracką w duży węzeł drogowy. W trakcie budowy jest drugi węzeł drogowy oparty na ul. ul. Grundmanna i Stęślickiego mający połączyć Al.Korfantego, Drogę krajową nr 79 / Drogową trasę Średnicową z rondem gen. Maczka (autostrada A4, Droga krajowa nr 81).

[edytuj] Kolej i port lotniczy

Przez dzielnicę przechodzi ważna katowicka linia kolejowa. Kursują tędy pociągi krajowe i międzynarodowe w kierunku północno-zachodnim. Na terenie dzielnicy funkcjonuje stacja PKP Katowice Załęże. Połączenie lotnicze zapewnia port lotniczy Katowice-Pyrzowice oddalony o ok. 30 km.

[edytuj] Komunikacja miejska

Na terenie dzielnicy funkcjonuje komunikacja miejska w postaci autobusów oraz tramwajów. Linie tramwajowe przebiegają wzdłuż całej ul. Gliwickiej (nr 7, 13, 36, 37). Linie autobusowe przebiegają ul. Gliwicką, ul. Bocheńskiego (linia nr 70), ul. Grundmanna (linie 51 i 193) oraz ul. Wiśniową (linie 109, 138 i 238)

[edytuj] Gospodarka i oświata

[edytuj] Przemysł

Załęże przez wiele lat było ważnym okręgowym ośrodkiem górniczym i hutniczym. W 1841 roku rozpoczęła pracę kopalnia "Victor", kupiona przez Gustawa Kramstę. Pięć lat później połączył tą kopalnię z inną kopalnią - "Charlotte". W 1899 weszła ona w skład kopalni "Oheim" (obecnie kopalnia "Wujek). W 1840 roku Loebel Freund i Karol Godula otworzyli kopalnię "Kleofas". Była ona większa niż kopalnie ówcześnie istniejące na terenie gminy Załęże. Przez dwadzieścia lat kopalnia "Kleofas" nie funkcjonowała. Została ona później w 1886 roku przez Spadkobierców Gieschego wykupiona i znowu rozpoczęła pracę.

Na terenie gminy rozwinął się też przemysł cynkowy. W 1840 roku Gustaw Kramsta uruchomił hutę cynku "Victor", a Karol Godula wspólnie z Loeblem Freundem - hutę cynku "Johanna". W 1867 roku D. Czwiklitzer zakłada w Załężu pierwszą na Górnym Śląsku parową fabrykę mydła, produkującą mydło toaletowe i proszek mydlany (obecnie jest to fabryka płynów "Pollena-Savona"). W XIX i XX wieku większość kopalń i hut w Załężu zostało zlikwidowanych. Z ostatnich zakładów przemysłu ciężkiego została tylko KWK Kleofas, która jest obecnie w likwidacji oraz Huta Baildon, która jest w upadłości (na terenach huty działają spółki hutnicze oddzielone od huty w związku z prywatyzacją). Obecnie Załęże jest ważnym okręgowym ośrodkiem handlowym.

[edytuj] Targi i handel

W dzielnicy Załęże wyróżnić można dwa rodzaje punktów handlowych: małe sklepy należące do osób prywatnych oraz sklepy wielkopowierzchniowe. W granicach dzielnicy oraz na terenach przyległych znajdują się sklepy dużopowierzchniowe sieci Auchan, Makro oraz Silesia City Center. Znajduje się tu również Śląska Giełda Elektroniczna, giełda zoologiczna (w każdy poniedziałek przy ulicy Żelaznej - w baraku na terenie Śląskiej Giełdy Elektronicznej), Centrum Handlowe ul. Pukowca, największy okręgowy bazar – "Załęże" oraz usytuowane w okolicy Centrum Handlu Hurtowego Sp. z o. o. Planuje się, aby na terenach byłej kopalni Kleofas powstało jedno z największych w Europie centrów hurtowego handlu artykułami rolniczymi i spożywczymi.

[edytuj] Edukacja

W Załężu znajduje się filia i akademiki Wyższej Szkoły Zarządzania Marketingowego i Języków Obcych w Katowicach oraz Zespół Szkół Komunikacyjnych, Zasadnicza Szkoła Zawodowa Specjalna, Specjalna Szkoła Podstawowa nr 60, Specjalne Gimnazjum nr 48, Szkoła Podstawowa nr 20, Szkoła Podstawowa nr 22, Gimnazjum nr 7 (dawniej Szkoła Podstawowa nr 24 im. Powstańców Śląskich) oraz Biblioteka Miejska.

[edytuj] Kultura

W Załężu znajduje się kilka obiektów kultury i rekreacji. Do najważniejszych należą: Punkt Rozrywki 44 (IMAX i Cinema City), Młodzieżowy Dom Kultury, neoklasycystyczny zabytkowy pałacyk i park wokół placu J. Londzina, kąpielisko "Bugla", lasek Załęski oraz kilka stawów. W dzielnicy znajduje się duża ilość ogródków działkowych. Załęże znajduje się w pobliżu dwóch dużych parków: Parku im. Tadeusza Kościuszki oraz Wojewódzkiego Parku Kultury i Wypoczynku. Znajduje się też neogotycki kościół św. Józefa przy ul. Gliwickiej w Załężu, wybudowany w 1898 r.

[edytuj] Sport

Sport z Załężu ma bardzo bogate tradycje i jest silnie zakorzeniony w lokalnej społeczności. Już na początku XX wieku istniały tu dwa kluby piłkarskie: 06 Zalenze, założony w 1906 roku oraz Naprzód 1912 Załęże, założony w 1912 roku. Jednym z piłkarzy 06 Załęże był olimpijczyk Henryk Alszer. Po powstaniach śląskich zaczął funkcjonować hutniczy klub KS Baildon Katowice, on właśnie przez wiele lat przynosił najwięcej sukcesów sportowych. Został rozwiązany w 2001 roku. Obecnie w dzielnicy istnieją dwa młodzieżowe kluby sportowe: "Czarni Załęże Katowice" (sekcje: lekka atletyka, piłka siatkowa, nożna, karate, triathlon) oraz "WSSiRN Start Katowice" (sekcje: pływanie, siatkówka, koszykówka, narciarstwo zjazdowe, podnoszenie ciężarów, tenis stołowy, szachy, lekka atletyka, kręgle, goalball).

Stowarzyszenia sportowe powstałe w Załężu przed 1911 rokiem

• Männer Turn Verein Zalenze
• Spiel - und Eislaufverein Zalenze
• Klub Sportowy "06" Załęże
• Towarzystwo gimnastyczne "Sokół"

Kluby sportowe Załęża (1912-1939)

• Naprzód 1912 Załęże
• Radfahrer Club Załęże
• Verin Zalenzer Sportfreunde
• Klub Lubowników Szachu w Załężu
• Towarzysto Cyklistów "1928" Załęże
• Klub Tenisowy "Racket"
• Robotniczy Klub Sportowy "Jedność" Załęże
• Robotniczy Klub Sportowy "Wolność" Załęska Hałda
• Żeński Robotniczy Klub Sportowy "Jedność" Załęże
• Klub Pingpongowy "Gwiazda" Załęże
• Klub Sportowy "Czwiklitzer" Załęże
• Klub Motocyklowy "Moj" w Załężu
• Turn - und Sportverein "1895" Zalenze

Kluby sportowe Załęża (1945-1998)

• Klub Sportowy "Kleofas" Katowice
• Klub Sportowy "Napęd" Załęże
• Koło Sportowe "Górnik" Załęże-Dąb
• Koło Sportowe Zrzeszenia Stal w Załężu
• Klub Sportowy Kleofas "06" Katowice
• Klub Sportowy "Moj" Katowice

[edytuj] Turystyka

[edytuj] Zabytkowy dwór

W Załężu przy ulicy Gliwickiej 159 znajduje się zabytkowy dwór z XIX wieku. Znajduje się tu neoklasycystyczny pałac oraz park, podzielony na dwie części, z czego południowa część to plac Lodzina. W pałacu od 1886 do 1945 roku mieściła się regionalna dyrekcja Spółki Akcyjnej Spadkobierców Jerzego von Giesche. Od 1887 roku mieszkał tu generalny dyrektor "Giesches Erben" Fryderyk Bernhardi, który w 1896 roku kierował akcją ratowniczą w KWK Kleofas. Dziś mieści się tu Górniczy Zakład Lecznictwa Ambulatoryjnego.

[edytuj] Zabytkowy kościół

W Załężu przy ulicy Gliwickiej 76 znajduje się zabytkowy kościół zbudowany w latach 1898-1900. Zbudowany został w stylu neogotyckim. Wieża główna (zegarowa), która pełni również funkcję dzwonnicy ma wysokość 35 metrów. Na dachu kościoła znajduje się również pięć małych wieżyczek. Architektem kościoła był Ludwik Schneider. W kościele zachował się jego pierwotny wystrój do dnia dzisiejszego.

[edytuj] Zabytkowe kamienice i familoki

Familoki i kamienice to najstarsza zabudowa Załęża. Familoki na Załężu znajdują się głównie w części od ul. Wiśniowej do ul. Bocheńskiego. Na zachód od ul. Wiśniowej do granicy z Chorzowem znajduje się kolonia domków jednorodzinnych. Od ul. Bocheńskiego wzdłuż ul. Gliwickiej do Cinema City znajduje się wiele kamienic częściowo odrestaurowanych.

[edytuj] Osoby związane z Załężem

• Ewald Dytko
• Wilhelm Pluta
• Józef Pukowiec
• Ludwik Skowronek
• Jerzy Stroba
• Reinhold Olesch

[edytuj] Zobacz też

• Ulica Gliwicka w Katowicach
• Kopalnia Węgla Kamiennego Kleofas
• Huta Baildon
• Załęska Hałda
• Dekanat Katowice-Załęże
• Hotel Załęże
• Hotel Marysin Dwór

[edytuj] Bibliografia

• Lech Szraniec, Osady i Osiedla Katowic, "Śląsk" 1983, ISBN 83-216-0388-2
• Muzeum Historii Katowic - Kronika Katowic tom VIII ISBN 83-87727-35-0
• "Stulecie Parafii św. Józefa w Katowicach-Załężu" – Józef Krętosz
• "Album Katowic. Bogucice, Załęże et nova villa Katowice. Rozwój w czasie i przestrzeni" – J. Moskal, W. Janota, W. Szewczyk
• "Modernizacja układu osadniczego aglomeracji górnośląskiej na przykładzie dzielnicy Katowice-Załęże" – M. Zemła, J. Signer-Zemła

Przypisy