Zgoda sandomierska
Z Wikipedii
Zgoda sandomierska (ugoda sandomierska) - porozumienie pomiędzy wyznaniami reformowanymi w I Rzeczypospolitej: luteranami, kalwinami oraz braćmi czeskimi zawarte 14 kwietnia 1570 r. w Sandomierzu. Nie brali w nim udziału arianie. Intencją była wspólna obrona przed kontrreformacją i zaprzestanie walk między różnymi wyznaniami protestanckimi. Postanowiono uznawać wzajemnie sakramenty oraz kaznodziejów. Planowano wspólne synody. Zgodę sandomierską uważa się za najstarszy akt ekumeniczny w Europie.
Stworzono projekt konstytucji (ustawy sejmowej), w której postulowano zrównanie prawne z katolikami. Chciano również zniesienia jurysdykcji kościelnej w odniesieniu do osób świeckich, darowania zaległych dziesięcin oraz wprowadzenia wolności wyznania.
Spis treści |
[edytuj] Protestantyzm polski w okresie potrydenckim
Szeroka tolerancja religijna w Polsce sprzyjała rozbiciu obozu protestanckiego. To wewnętrzne rozbicie oraz plany stworzenia narodowego Kościoła protestanckiego w Polsce i podjęta przez Kościół katolicki skuteczna kontrakcja spowodowały wysunięcie postulatu unii wyznaniowej protestantyzmu polskiego. Zabiegi o taką unię, zwłaszcza Jana Łaskiego, były początkowo bezskutecznie. W 1555 r. obóz protestancki zdobył się na wspólną akcję przedłożenia królowi na sejmie wspólnego wyznania wiary, ale w latach 1562-1565 powstający arianizm zapoczątkował rozbicie obozu kalwińskiego, które przybrało formę stałą w dziesięć lat później. Dzięki zabiegom Feliksa Krzyżaka ze Szczebrzeszyna doszło na synodzie w Koźminku do unii między braćmi czeskimi a kalwinami małopolskimi. Przyszłość unii była od samego początku pod znakiem zapytania ze względu na różnice dogmatyczne między bardziej liberalnymi kalwinami a bardziej rygorystycznymi arianami. Jedynie dzięki ogromnym wysiłkom Jana Łaskiego unia formalnie istniała. Po jego śmierci (1560) doszło do rozłamu w obozie kalwińskim na zbór większy i mniejszy (1565). Pojednanie z radykalnym dogmatycznie i społecznie arianizmem okazało się niemożliwe.
[edytuj] Wspólna idea
W efekcie powstała myśl: aby połączyć wszystkie stronnictwa w jedno wyznanie augsburskie, a przynajmniej podciągnąć je pod tę nazwę, aby tym sposobem ukryć rozmaitość odszczepieństw[1]. Dzieła tego miał dokonać synod w Gostyniu (1565), ale przyczynił się on jedynie do zwiększenia dystansu między braćmi polskimi, kalwinami i luteranami. Przysłowiowym jabłkiem niezgody w obozie protestanckim była nade wszystko podstawa dogmatyczna. Każdy, bowiem z trzech odłamów protestantyzmu spodziewał się, że jego konfesja będzie przyjęta jako wspólne wyznanie wiary.
9 kwietnia 1570 r. rozpoczęły się w Sandomierzu obrady synodu generalnego przy licznym udziale szlachty protestanckiej. Na synod przybyli przedstawiciele braci czeskich, konfesji augsburskiej i Kościoła reformowanego.
Po dłuższych dyskusjach:
- odrzucono i wyklęto ze społeczności protestanckiej arian;
- każde wyznanie zachowało własną dogmatykę, a tylko poświadczono sobie formalnie prawowierność;
- w nauce o Eucharystii, przy powołaniu się na Ojców Kościoła, przyjęto za prawowiernymi luteranami, że "Ciało i Krew Pana naszego istotnie jest udzielane pod postacią chleba i wina";
- każde z wyznań zachowało własną obrzędowość.
Odtąd miano wspólnie pracować nad rozwojem wszystkich zborów w całym kraju i wzajemnie sobie pomagać i zapraszać się na synody. W historii reformacji protestanckiej w Polsce zgoda sandomierska usiłowała po raz pierwszy wprowadzić idee protestanckiego uniwersalizmu i przygotowała grunt dla konfederacji warszawskiej.
[edytuj] Organizacja i życie religijne Kościołów reformacyjnych
W Polsce król był katolikiem, stąd cały ciężar stworzenia nowej, protestanckiej organizacji kościelnej spoczął na szlachcie, która odcisnęła na nim swoje piętno. Szlachta, a zwłaszcza możnowładcy decydowali o najważniejszych sprawach gminy, określali przynależność wyznaniową członków, instytuowali i deponowali kaznodziejów. Podrzędniejszą rolę obok szlachty odgrywali kaznodzieje. W Wielkopolsce opiekunem gmin luterańskich był Stanisław Ostroróg, a na czoło superintendentów wysunął się tu Erazm Gliczner. Braćmi czeskimi opiekował się Jakub Ostroróg i Rafał Leszczyński, a pierwszym superintendentem był tu Jerzy Izrael. Na Litwie protektorem kalwinów był książę Radziwiłł Czarny, a głównym superintendentem został Szymon Zaciusz.
[edytuj] Szlachta a synody
Terytorialną organizację przeprowadzały synody, a kaznodziejów mieli wybierać członkowie poszczególnych gmin – w praktyce głos decydujący posiadała szlachta. W Małopolsce na czele zorganizowanych gmin protestanckich stanął Feliks Krzyżak, wybrany superintendentem przez kaznodziejów i szlachtę. Synody wydawały przepisy odnośnie do wizytacji kościołów, zaopatrzenia i postępowania pastorów, ich zależności od patronów. Synod w Pińczowie z 1556 r., biorąc pod uwagę pobożność i mądrość szlachty (praecipua membra Ecclesia), nakazał wybierać tak seniorów, jak i pastorów w obecności szlachty. Szlachta też miała doglądać osobistej prawowierności i postępowania seniorów. W 1559 r. na synodzie w Wodzisławiu postanowiono, że w każdym z 9. małopolskich okręgów będzie odtąd dwóch seniorów świeckich ze szlachty i jeden duchowny. Z biegiem czasu prawa synodów do wyboru seniorów zostały ograniczone przez stawianie kandydatur ze strony szlachty. W podobną zależność od szlachty popadły zbory wielkopolskie i litewskie. Nieco większą swobodę zatrzymali Bracia czescy, ale ci przenieśli gotowe wzory organizacyjne swego Kościoła z Czech.
Nawrócenia na katolicyzm, które zaznaczyły się wśród szlachty po 1565 r. przybierały na sile i osłabiały wyraźnie obóz protestancki. Ekspansja Braci czeskich i arian została po 1577 r. wyraźnie zatrzymana, a od końca XVI stulecia, datuje się również wyraźny spadek wpływów kalwińskich. Jedynie luteranizm, mający silne wpływy wśród mieszczaństwa niemieckiego i będący częściowo w zwartej masie na pograniczu Śląska Cieszyńskiego, utrwalił swój stan posiadania. Cofanie się protestantyzmu było widoczne zwłaszcza w pierwszej połowie XVII w. Według ostatnich szacunków liczba zborów kalwińskich w Małopolsce spadła z 260 do 155, na Litwie ze 191 do 140, jako że szlachta po powrocie na katolicyzm zaczęła przekazywać świątynie katolikom. W wielu wypadkach budowano wówczas nowe świątynie, lub też lokowano je w domach prywatnych. Poważnym osiągnięciem Kościołów reformowanych była rozbudowa drukarń, a do głównych centrów wydawniczych należały Pińczów, Leszno, Nieśwież, Łask, Lusławice, Raków, Toruń. Przy większości zborów zakładano szkoły parafialne.
[edytuj] Przypisy
- ↑ idea F. Commendone
[edytuj] Bibliografia
- Jan Łaski 1499-1560. W pięćsetlecie urodzin, Praca zbior. (red. Wojciech Kriegseisen, Piotr Salwa),ISBN 83-86951-83-4, wyd. Semper. 1999.
- Konfesja Sandomierska, Krystyna Długosz-Kurczabowa, ISBN 83-85810-63-3,wyd. Semper. 2001.
- Listy trzy wielce czytania godne o dobrym i prawidłowym sposobie urządzenia Kościołów skierowane do przepotężnego króla Polski, Senatu i pozostałych stanów. Jan Łaski, ISBN 83-89100-32-0, wyd. Semper. 2003.
- Odrodzenie i Reformacja w Polsce, Rocznik pod red. Janusza Tazbira i Lecha Szczuckiego, ISSN 0029-8514. wyd. Semper. 2000.
- Toruński synod generalny 1595 roku. Z dziejów polskiego protestantyzmu w drugiej połowie XVI wieku, Wojciech Sławiński, ISBN 83–89100–07–X, wyd. Semper. 2002.
[edytuj] Zobacz też
- Konfesja sandomierska
- Arianizm
- Bracia czescy
- Ekumenizm
- Erazm Gliczner
- Herezja
- Jerzy Ossoliński
- Kalwinizm
- Konfederacja warszawska (1573)
- Kontrreformacja
- Mikołaj Radziwiłł Czarny
- Oskar Halecki
- Protestantyzm
- Reformacja
- Superintendent
- Unia brzeska
