Erazm Jerzmanowski

Z Wikipedii

Erazm Jerzmanowski (Erazm Józef Dołęga Jerzmanowski) (ur. 2 czerwca 1844 w Tomisławicach w Kaliskim, zm. 7 lutego 1909 w Prokocimiu, Kraków) - powstaniec styczniowy, żołnierz, przemysłowiec, mecenas, działacz społeczny i filantrop zwany "polskim Noblem". Syn Franciszka i matki Kamili z Kossowskich, wnuk Jana Pawła - płk. wojsk Księstwa Warszawskiego, towarzysza Napoleona na Elbie.

Po ukończeniu szkoły średniej w Warszawie wstąpił do Instytutu Politechnicznego w Puławach, skąd udał się wraz z innymi studentami do powstania 1863 r. Walczył u boku gen. Mariana Langiewicza, a po upadku powstania został internowany w Galicji i osadzony w twierdzy w Ołomuńcu.

Po zwolnieniu wyjechał do Paryża i podjął studia w Szkole Wyższej Polskiej na Montparnasse(1864), a następnie ( w uznaniu zasługi dziadka) w Szkole Inżynierii i Artylerii Wojskowej w Metz. Walczył z Prusami w wojnie 1870 r., po klęsce Francji wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie zajmował się sprawami gazyfikacji i produkcją karbidu. Jerzmanowski nazwany został "człowiekiem, który oświetlił Amerykę". Ówczesna prasa całego świata donosiła o największych transakcjach finansowych w przemyśle gazowniczym, w których głównym akcjonariuszem był baron E. J. Jerzmanowski. Jako wysokiej klasy specjalista zdobył ogromny majątek. W tym czasie Jerzmanowski posiadał trzecią co do wielkości fortunę w Stanach Zjednoczonych, a pierwszą wśród Polonii. Hojnie popierał Polonię amerykańską, a zwłaszcza jej działalność oświatową. Przeznaczał duże sumy na finansowanie działalności naukowej, kulturalnej i oświatowej wśród emigracji. Opiekował się emigrantami, w Nowym Jorku zbudował kościół katolicki, utrzymywał Czytelnię Polską, brał udział w działalności Związku Polskiego w St. Zjednoczonych, kierując w utworzonym w 1886 r. Komitetem Centralnym Dobroczynności. W dowód uznania tak wielu zasług, wiernego syna Kościoła katolickiego i wielkiego filantropa odznaczył papież Leon XIII w roku 1889 Komandorią Krzyża św. Sylwestra (Order nosi również nazwę Orderu Złotego Rycerstwa, czyli Złotej Ostrogi). E. Jerzmanowski był pierwszym człowiekiem na kontynencie amerykańskim, który otrzymał tak wielkie odznaczenie papieskie.

W 1896 r. powrócił ze znaczną fortuną do kraju. Osiadł w Galicji, gdzie zakupił majątek w Krakowie - Prokocimiu. Nie zparzestałswojej działalności charytatywnej. Wspomagał materialnie chłopów, w szczególności rodziny wielodzietne. Znane są przypadki kiedy potrzebujących obdarowywał działką ziemi lub materiałem na budowę domu. Wspierał muzeum i skarb narodowy w Rappwerswil,ufundował wawelskie witraże autorstwa Mehoffera. Przeznaczał subwencje dla Banku Ziemskiego w Poznaniu, Kasy im. Mianowskiego i ochronki imienia jego rodziców w Warszawie, gimnazjum w Cieszynie, szkoły w Białej, Tow. Wzajemnej Pomocy Uczestników Powstania 1863.... Duże wsparcie na cele dobroczynne otrzymał również Adam Chmielowski - brat Albert.

Zmarł w swoim majątku w 1909 r. i pochowany został na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie w powszechnie znanym ze względu na artystyczną wartość grobowcu, którego autorem jest znakomity rzeźbiarz Wacław Szymanowski.

Na mocy jego testamentu Akademia Umiejętności w Krakowie otrzymała 1 200 000 koron (365 kilogramów złota) na utworzenie Fundacji im. Erazma i Anny Jerzmanowskich. Zgodnie z zapisem, nagrodę mógł otrzymać tylko Polak i katolik, pochodzący z przedrozbiorowych terenów Polski, naukowiec, twórca kultury lub społecznik. Nagrody wypłacano corocznie - stypendia w wysokości czterdziestu tysięcy koron każda. Suma ta pozwalała na swobodną pracę twórczą przez wiele lat. Laureaci wybierani byli przez Polską Akademię Umiejętności. Wyróżnienie to otrzymali:

• 1915 kardynał Adam Stefan Sapieha, metropolita krakowski
• 1916 Henryk Sienkiewicz
• 1917 Antoni Osuchowski
• 1918 Napoleon Cybulski
• 1919 Ignacy Paderewski
• 1920 Oswald Balzer
• 1921 Emil Godlewski
• 1922 Józef Tretiak
• 1923 Benedykt Dybowski
• 1924 Stanisław Smolka
• 1925 Tadeusz Browicz
• 1926 Jan Kasprowicz
• 1927 Siostra Samuela felicjanka
• 1928 Stanisław Zaremba
• 1931 Władysław Abraham
• 1935 ks. Wacław Bliziński
• 1938 Aleksander Brückner

Dnia 17 marca 1989 r. powstało w Krakowie - Prokocimiu Towarzystwo Przyjaciół Prokocimia im. E. i A. Jerzmanowskich, stawiając sobie za jedno z głównych celów przypominanie zasług E. Jerzmanowskiego, zwanego przez potomnych "polskim Noblem", największym z zapomnianych filantropów XIX i XX wieku.

[edytuj] Bibliografia

• PSB, t. XI, 1964-65, s. 178-180.