Gwara sądecka

Z Wikipedii

Gwara sądecka - część dialektu małopolskiego, gwara mieszkańców Beskidu Sądeckiego i Wyspowego, w uogólnieniu - mieszkańców powiatów: nowosądeckiego, gorlickiego i limanowskiego oraz południowej części woj. podkarpackiego. Jest to, po dialekcie śląskim, gwarze podhalańskiej jedna z bardziej żywych odmian języka polskiego, używana na co dzień przez dużą część mieszkańców regionu. Jakkolwiek coraz częstsze jest tu zjawisko tzw. dyglosji, tak w ostatnich latach pojawiło się tu wiele nowych słów, nieużywanych, bądź nawet nieznanych w innych częściach Polski. Gwara sądecka rozwinęła się jako specyficzny język Lachów i Górali Sądeckich. Fonetycznie i gramatycznie przypomina inne gwary Małopolski, np. gwarę podhalańską. Warstwę leksykalną, odróżniającą ją od literackiego języka polskiego stanowią słowa, związane z życiem codziennym w górach, miejscowymi zwyczajami i tradycją. W materii gramatycznej, fonetycznej i leksykalnej zauważalne są też pewne wpływy języka słowackiego, ukraińskiego i niemieckiego. Jest do pewnego stopnia zróżnicowana wewnętrznie, w całym regionie występują nieznaczne różnice. Dlatego np. pewne słówka, używane w południowej części rejonu, mogą nie być znane mieszkańcom jego północnej części itp.

Spis treści

1 Cechy dialektu
- 1.1 Fonetyka
- 1.2 Morfologia i słownictwo
2 Zobacz też

[edytuj] Cechy dialektu

[edytuj] Fonetyka

Gwara sądecka posiada kilka istotnych cech fonetycznych, odróżniających ją od oficjalnej polszczyzny. Niektóre z nich są charakterystyczne wyłącznie dla tej gwary, inne z kolei odnaleźć można również w innych gwarach, występujących na terenie Polski.

1. Mazurzenie, tzn. wymawianie sz, cz, dż jako s, c, dz

scelina zamiast szczelina
dzem zamiast dżem

2. Silna, przedniojęzyczna artykulacja nosowych samogłosek "ą", "ę". W gwarze tej wymawia się je jako połączenie o z "głuchym" n

mądry - moŋdry^{[potrzebne źródło]}
między - mjoŋdzy

3.1. Udźwięcznianie głosek na styku dwóch wyrazów, np.:

tak jakby - tag jagby
z dziećmi - ź dziećmi
Wiesz, że... - Wież, że...

3.2. Udźwięcznianie głosek wewnątrz wyrazów, np.:

Ździsław - Zdzisław
jesteźmy - jesteśmy
ślizgo - ślisko

3.3. Wymawianie "trz" jako "czsz", "strz" jako "szcz", a "drz" jako "dż"

trzeba - czszeba
strzec - szczec
drzwi - dżwi
mistrz - miszcz

4. Charakterystyczna, "labialna" artykulacja o i u po bezdźwięcznych głoskach i na początku wyrazu:

ona - ona
kot - kot
u nas - u nos

5. staropolskie "a pochylone", wymawiane jako o np.:

kwiotek
ptok

6. staropolskie "e ścieśnione" jest wymawiane jako y np.:

jychoł
pjynknie

7. Zacieranie głosek l oraz ł w ostatnich sylabach, np.:

tyko
widziaem

8.1. Charakterystyczna, krtaniowa artykulacja ch wewnątrz wyrazu. Dźwięk w takiej pozycji jest wymawiany bardzo słabo, jest on wręcz pomijany w artykulacji

8.2. Ch na początku wyrazu przed spółgłoską wymawiane jest jako k, np.:

Kryste Ponie zamiast Chryste Panie
krzan zamiast chrzan
Krząszcz zamiast chrząszcz
Krystianizacja zamiast chrystianizacja

8.3. Przejście f w chw

Chwalejówka zamiast Falejówka

9. Długie i(wym. ji) po samogłosce

kraina - krajina

10. Zmiana końcówki -ie czasownika w 3 os. l.poj., np.:

on umie - on umi

11. Niekiedy zbitka je może być wymawiana jako jy, np.:

nie zje - nie zjy

12. Końcówka -ej jest skracana do i lub y, a -aj do -ej, np.

więcej - wjoncy
rzadziej - rzadzi
gdzieś indziej - dzie ińdzi
tutaj - tutej

[edytuj] Morfologia i słownictwo

1.1. Ludzie, posługujący się gwarą sądecką, używają końcówki o w pierwszej osobie l. poj. i l. mn., np.:

Jo jado
Widzo
Pojadoma
Bedoma

1.2. W czasie przeszłym niektóre czasowniki mają skróconą formę, np.:

poszłem zamiast poszedłem
zamkłem zamiast zamknąłem
my byli zamiast my byliśmy

1.3. Pewne czasowniki, w czasie teraźniejszym, mogą posiadać wydłużoną postać, np.:

śnije się zamiast śni się
kipjeje zamiast kipi

1.4. Niektóre czasowniki mają inną formę trybu rozkazującego

brać np. Bier mi to
być np. Cicho że być

2. Wyjątkowo częste, wręcz nagminne używanie partykuły że w prośbach i poleceniach

3.1. W dopełniaczu rzeczowniki rodz. żeńskiego posiadają często końcówkę e

Ido do kuchnie zamiast Idę do kuchni

3.2 Specyficzna forma celownika, występująca też w innych rejonach Polski (m.in. na Górnym Śląsku), np. :

tatowi
bratowi
koniowi
kotowi

3.3. W bierniku rzeczownik rodzaju żeńskiego i narzędniku rodzaju męskiego i nijakiego ogólnopolskie e przechodzi w o, np.:

podej że mi śklanko zamiast podaj mi szklankę
Jado rowerom zamiast jadę rowerem

4. Ruchomy akcent w wołaczu, zarówno l.poj. jak i mn. Akcent przypada, niezależnie od jego pozycji w innych przypadkach zawsze na ostatnią sylabę. Sylaba ta jest wymawiana o wiele silniej w stosunku do pozostałych.

5. Przyimek do jest często zastępowany przyimkiem na:

do Sącza - na Sonc
Idę do domu - ido na chato

6. Tworzenie za pomocą końcówki ka form żeńskich, z ogólnopolskich form męskich (jak w innych gwarach małopolskich, także miejskich, np. Krakowie i Zagłębiu Dąbrowskim)