Język ukraiński

Z Wikipedii

Українська
Obszar	Ukraina, Rosja, USA, Kanada i inne
Liczba mówiących	ok. 47 milionów
Ranking	26.
Klasyfikacja genetyczna	Języki indoeuropejskie  Języki słowiańskie   Wschodniosłowiańskie    Język ukraiński
Pismo	cyrylica
Status oficjalny
Język urzędowy	Ukraina, Naddniestrze (Mołdawia)
Regulowany przez	Narodowa Akademia Nauk Ukrainy
Kody języka
ISO 639-1	uk
ISO 639-2	ukr
ISO/FDIS 639-3	ukr
SIL	UKR
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata Ukraińska wersja językowa Wikipedii W Wikisłowniku: Słownik języka ukraińskiego

Język ukraiński (Українська мова, ukrajinśka mowa) to język należący do grupy języków wschodniosłowiańskich. Posługuje się nim ponad 47 mln ludzi, głównie na Ukrainie, gdzie ma status języka urzędowego, używany jest również przez Ukraińców w Rosji, Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Mołdawii, Polsce i na Białorusi. Współczesny alfabet ukraiński stanowi odmianę cyrylicy, a obecna ortografia ustalona została zasadniczo na początku XX wieku.

Wyróżnia się 3 zespoły dialektów:

• północne (gwary wschodniopoleskie, środkowopoleskie, zachodniopoleskie, podlaskie),
• południowo-wschodnie (gwary: środkowonaddnieprzańskie, słobożańskie, stepowe),
• południowo-zachodnie (gwary: bojkowskie, łemkowskie, huculskie, podolskie, wołyńskie, zakarpackie, naddniestrzańskie, nadsańskie, pokuckie, bukowińskie).

Gwara łemkowska (rusińska), którą posługują się Łemkowie, jest traktowana przez wielu jego użytkowników oraz niektórych językoznawców jako odrębny język (p. język rusiński).

Spis treści 1 Historia 1.1 Historyczne procesy 2 Pokrewieństwo i zapożyczenia 3 Fonetyka 3.1 Spółgłoski 3.2 Samogłoski 3.3 Akcent 4 Gramatyka 5 Mowa 6 Zobacz też

[edytuj] Historia

Najdawniejsze ślady języka ukraińskiego pojawiają się już w XII-XIII wieku w tekstach rusko-cerkiewno-słowiańskich pisanych w zachodniej części południowej Rusi na obszarze halicko-wołyńskim. Na przełomie XIII-XIV w. podstawowe cechy fonetyki ukraińskiej były już ukształtowane. Prawdziwy przełom w dziejach ukraińskiego języka literackiego nastąpił wraz z publikacją Eneidy Kotlarewskiego w 1798 r. Wprowadził on do ukraińskiej literatury czysty język ludowy swego macierzystego dialektu połtawskiego. Duży wpływ na stabilizację nowego języka literackiego wywarł również jego dramat Natałka Połtawka.Współczesny język literacki powstał na przełomie XVIII i XIX w. Duży udział w tym procesie miała twórczość wybitnego poety ukraińskiego Tarasa Szewczenki, który oparł swój język na macierzystym dialekcie Kijowszczyzny. Wielki poeta uwzględnił też inne dialekty, a nawet stare elementy języka pisanego wraz z cerkwizmami. Tak więc ukraiński język literacki oparł się na dialekcie połtawsko-kijowskim, który już w XVII w. stał się jednym z najważniejszych dialektów ukraińskich, a jego cechy rozszerzyły się na pozostałe dialekty.

W latach 50. XIX wieku ukraiński ruch narodowy znajdował się pod patronatem hierarchii unickiej, która pragnęła przeciwstawić się ekspansji języka polskiego. Nie mogąc przeciwstawić mu języka ludowego, którego nie uważała za dostatecznie wyrobiony, wybrano starosłowiański język kościelny. Jednak próby te poniosły fiasko. Dlatego też część tzw. starorusinów zaczęła optować za wprowadzeniem języka rosyjskiego jako wspólnego języka "różnie tylko przez Wielkorusów i Małorusów wymawianego". Jego najbardziej znanym orędownikiem był publicysta Bohdan Didyckyj, który posługiwał się mieszanka rosyjskiego i ukraińskiego z dodatkiem słów polskich i niemieckich, nazywaną przez przeciwników jazyczie (pol. języczysko - żargon). W cerkwi ugrupowanie to starało się usuwać z liturgii wszystkie naleciałości łacińskie. Opór ten dodatkowo spowodowały usiłowania namiestnika Agenora Gołuchowskiego w latach 1849-1859 wprowadzenia do języka ukraińskiego alfabetu łacińskiego.

[edytuj] Historyczne procesy

Język ukraiński powstał z języka prasłowiańskiego. Należy do grupy wschodniej, dlatego:

• występuje pełnogłos, tj. form typu ToroT, TereT z psłow. TorT, TerT: ukr. борода "broda", берег "brzeg", psłow. borda, bergъ.
• psłow. TolT, TelT zmieszały się zwykle w ToloT: ukr. молоко "mleko", голова "głowa"; psłow. *melko, *golva
• przejście nagłosowego e- w o-: ukr. oзepo "jezioro", oлeнь "jeleń", ociнь "jesień", oдин "jeden"; psłow. *ezero, *elenь, *esenь, *edinь. Ta przedhistoryczna zmiana była jeszcze żywa w XI-XII w., o czym świadczą wykazujące ją pożyczki ze staronordyckiego i z greckiego.
• psłow. połączenia tj, kt', dj rozwinęły się w č, ž: ukr. свічка "świeca", ніч "noc"; psłow. *světja, *noktь

Procesy odróżniające ukraiński od innych języków wschodniosłowiańskich:

• zanik samogłosek nosowych, psłow. ǫ przeszło w u, zaś ę dało a (ja): ukr.дуб "dąb", зуб "ząb", п'ять "pięć"; psłow. *dǫbъ, *zǫbъ, *pętъ
• prasłowiańskie ъj, ьj dało w ukraińskim yj, ij: ukr. мию, шия, cлiпий, зoлoтий; psłow. *mъjǫ, *šьja, *slěpъjь, *zoltъjь.
• rozwój psłow. ě w i: ukr. сніг "śnieg", гнiздo "gniazdo", ciнo "siano", мipa "miara"; psłow. *sněgъ, *gnězdo, *sěno, *měra.
• ikawizm - zmiana psłow. e i o w i w sylabach zamkniętych: ukr. лiд "lód", мiд "miód", кaмiнь "kamień", вiз "wóz", кiнь "koń"; psłow. *ledъ, *medъ, *kemene, *vozъ, *końь.
• spłynięcie prasłowiańskich y i i w jedną samogłoskę pośrednią między polskim y i e, np. липa "lipa", милo "mydło", дим "dym"; prsłow. *lipa, *mydlo, *dymъ.
• stwardnienie spółgłosek przed e różnego pochodzenia, a także przed prasłowiańskim i (które wskutek tego spłynęło się z y), np. нece (wym. nese), дeнь (wym. deń), тихo (wym. tycho).

[edytuj] Pokrewieństwo i zapożyczenia

Język ukraiński ze względów geograficznych i historycznych wykazuje naturalne podobieństwo do innych języków wschodniosłowiańskich: większe – do białoruskiego i mniejsze – rosyjskiego.

Słownictwo ukraińskie wykazuje duży i stary wpływ języka polskiego. Ogólna liczba polonizmów w ukraińskim wynosi około 17 000 wyrazów, czyli 14% całego zasobu słownictwa^{[potrzebne źródło]}. Najstarsza warstwa zapożyczeń pochodzi z okresu przed unią lubelską i dotyczy terminologii administracyjnej i technicznej – przy czym w niewielkiej liczbie były to wyrazy czysto polskie, a głównie zapożyczenia z czeskiego, niemieckiego i łaciny. Dopiero w drugim okresie (1570-1720) rzeczywiste polonizmy przenikają w dużej ilości do wszystkich dziedzin języka literackiego i potocznego. Trzeci okres dużych wpływów polskich, zasadniczo ograniczony do Galicji, to wiek XIX i początek XX w., zwłaszcza okres polskiej dominacji politycznej po uzyskaniu autonomii w r. 1861.

W pierwszym i trzecim okresie silny był jednocześnie wpływ języka niemieckiego. Za pośrednictwem języka czeskiego i polskiego lub bezpośrednio, do ukraińskiego trafiły wówczas takie słowa jak дах ‛dach’ (niem. Dach), ратуша ‛ratusz’ (niem. Rathaus), зрада ‛zdrada’ (czes. zrada, kalka niem. Verrat), друк ‛druk’ (niem. Druck), двірець ‛dworzec’ (kalka niem. [Bahn]hof). Na wschodzie w XIX i XX w. zapożyczenia trafiały również poprzez rosyjski (Rosja była wówczas pod silnym wpływem kultury niemieckiej), np. рюкзак ‛plecak’ (niem. Rucksack) wobec zachodniego наплечник (z pol.), a ze wschodu poszerzyły się stopniowo na całą Ukrainę.

Podobieństwa z językiem czeskim mają trojaką genezę. Po pierwsze są to słowa zapożyczone poprzez polski, np. пан ‛pan’ (czes. pán), костел ‛kościół’ (czes. kostel). Po drugie – wspólne rysy słownikowe i gramatyczne wynikające z częściowego oparcia obu odrodzonych w XIX w. języków literackich na języku cerkiewnosłowiańskim, np. закон ‛prawo’ (czes. zákon). Po trzecie – terminologia utworzona w podobny sposób w czasach austro-węgierskich, np. літак ‛samolot’ (czes. letadlo). Niekiedy występują też podobieństwa gramatyczno-frazeologiczne, np. konstrukcja мав би дати ‛powinien dać’ (czes. měl by dát), czy archaiczna forma celownika na -y: по-чеськи ‛po czesku’ (czes. po česky).

Poprzez niemiecki, czeski i polski trafiały też do ukraińskiego zapożyczenia z łaciny, np. каплиця ‛kaplica’ (czes. kaplice z łac. capella).

Dzięki zapożyczeniom ze wszystkich tych źródeł, język ukraiński w warstwie słownikowej jest stosunkowo bliski językom zachodniosłowiańskim.

Z epoki kozackiej i ożywionych kontaktów z Chanatem Krymskim pochodzą zapożyczenia z języka tureckiego, jak np. майдан ‛plac’ (tur. meydan). Niektóre z nich zostały zapożyczone dalej do języka polskiego, np. базар ‛targ, bazar’ (tur. pazar).

Po ugodzie perejasławskiej w 1654 r. w języku ukraińskim, szczególnie na wschodzie, pojawiają się wpływy języka rosyjskiego. Rzeczywiste zapożyczenia z nowożytnego języka należy jednak odróżnić od naturalnych cech wspólnych pochodzących z czasów staroruskich. Zapożyczenia te widoczne są przede wszystkim w słownictwie związanym z administracją i postępem cywilizacyjnym. Podział ziem ukraińskich między Rosję i Austro-Węgry spowodował wówczas rozejście się dialektów zachodnich i wschodnich, co widać w takich słowach jak zach. потяг ‛pociąg’ (kalka niem. Zug i czes. vlak) i wsch. поїзд (z ros. поезд), zach. двірець (z niem. przez pol.) i wsch. вокзал (z ros.), zach. заля (niem. Saal przez pol. sala) i wsch. зал (przez ros.) Największa jednak liczba zapożyczeń z języka rosyjskiego pochodzi z czasów ZSRR i związana jest z planową rusyfikacją. Duża część tych zapożyczeń uznawana jest za zanieczyszczenia i nie wykazywana w słownikach, jakkolwiek nadal posługuje się nimi znaczna część rozmówców. Są to np. takie słowa jak віддихати ‛odpoczywać’ (ros. отдыхать, poprawnie wyłącznie відпочивати), мусор ‛śmieci’ (popr. сміття), машина ‛samochód’ (popr. авто). Do zanieczyszczeń gramatyczno-frazeologicznych należy np. użycie konstrukcji по + celownik. Typowy przykład to powszechny zwrot по заказу (popr. за замовленням lub на замовлення ‛na zamówienie’), który zawiera aż 3 błędy:

• przyimek по w języku ukraińskim nie posiada takiego znaczenia,
• w poprawnych konstrukcjach по łączy się nie z celownikiem (jak w rosyjskim), lecz z miejscownikiem (z wyjątkiem znaczenia po jakiemu, jak w językach zachodniosłowiańskich),
• rzeczownik заказ w języku ukraińskim nie występuje ani w znaczeniu rosyjskim, ani polskim.

W XIX i XX w. przez rosyjski napłynęło do ukraińskiego wiele zapożyczeń z francuskiego, np. форс-мажор ‛siła wyższa’ (z fr. force majeure).

Stosunkowo niewielkie jest pokrewieństwo ukraińskiego z językami południowosłowiańskimi. Jest ono jednak wyraźnie większe, niż w przypadku wszystkich innych języków Słowiańszczyzny północnej. Można tu wskazać unikalne podobieństwa:

• słownikowe, np. держава ‛państwo’ (chorw. država, bułg. държава), борошно ‛mąka’ (chorw. brašno, bułg. брашно), мережа ‛sieć’ (chorw. mreža, pol. mereżka jest zapożyczeniem z ukraińskiego), січень ‛styczeń’ (chorw. siječanj) i nowsze залізниця ‛kolej’ (chorw. željeznica);
• gramatyczne, np. czas przeszły prosty tworzony przez dodanie końcówki czasownika posiłkowego do bezokolicznika: писатиму < писати йму ‛będę pisał’, dosł. wezmę pisać (chorw. pisaću < pisati hoću, dosł. chcę pisać).

[edytuj] Fonetyka

Fonetyka języka ukraińskiego znacząco różni się zarówno od polskiej, jak i rosyjskiej.

[edytuj] Spółgłoski

System spółgłoskowy najbliższy jest słowackiemu, z pewnymi cechami wspólnymi z polskim lub czeskim, jest on natomiast dość odległy od rosyjskiego. Jego cechy charakterystyczne to:

• istnienie odrębnych głosek [ɟ] (miękkie [d]) i [ʥ] (miękkie [ʣ]) oraz [c] (miękkie [t]) i [ʨ] (miękkie [ʦ]) – wyjątkowe wśród języków słowiańskich

• istnienie rzadkiej głoski [rʲ] (miękkie [r]) – w opozycji do języków zachodniosłowiańskich, a jednocześnie stwardnienie [rʲ] do [r] przed spółgłoską i na końcu wyrazu – w opozycji do rosyjskiego

• wymowa prasłowiańskiego [v] nie jako głoski szczelinowej wargowo-zębowej, jak w większości języków słowiańskich, ale jako głoski dwuwargowej [β] lub wargowo-zębowej półotwartej [ʋ] – wyjątkowa wśród języków słowiańskich

• jednoczesne istnienie głosek [g] i [ɦ], przy czym w wyrazach rodzimych na miejscu prasłowiańskiego [g] występuje [ɦ] – jak w językach czeskim i słowackim, a w opozycji do polskiego i rosyjskiego, które zasadniczo posiadają wyłącznie [g]

• istnienie wszystkich 4 wariantów wymowy prasłowiańskiego [l], z których w pozostałych językach słowiańskich występują zwykle tylko wybrane dwa: twardego [ɫ], miękkiego [ʎ], średniego [l] i półsamogłoskowego [w]

• przejście miękkich [pʲ], [bʲ], [fʲ], [vʲ], [mʲ] w twarde [p], [b], [f], [v], [m] lub (przed samogłoską) w dwugłoski [pj], [bj], [fj], [vj], [mj]

• przejście [ɫ] na końcu wyrazu i przed spółgłoską w [w] – podobne zjawisko zaszło w słowackim, niektórych dialektach czeskiego i słoweńskim

• zasadniczo twarda wymowa [ʧ] i [ʃʧ] jak w języku polskim – w opozycji do miękkiej wymowy rosyjskiej

• istnienie, obok głosek twardych [ʃ], [ʧ], [ʒ], [ʤ], ich miękkich wariantów [ʃʲ], [ʧʲ], [ʒʲ], [ʤʲ] (ale wyłącznie jako alofonów) – nie występujących w języku rosyjskim, a w polskim wyłącznie w najnowszych zapożyczeniach

• istnienie długich samogłosek miękkich – cecha wyjątkowa

• wymiana spółgłosek [β]/[w] i [j] z samogłoskami [u] i [i], w zależności od położenia w obrębie zgłoski, zgodnie z regułą łatwiejszej wymowy (samogłoskowa w nagłosie, spółgłoskowa w pozostałych przypadkach)

• najmniejsza wśród języków słowiańskich tendencja do ubezdźwięczniania (w języku literackim całkowity brak, dialekty na skrajnym zachodzie i skrajnym wschodzie wykazują ograniczone ubezdźwięcznianie)

• przechodzenie miękkości na poprzedzającą spółgłoskę, choć nie tak daleko posunięte jak w polskim i białoruskim

• wymowa połączeń z i, j typu ziścić, stacja jak po polsku – w opozycji do wymowy rosyjskiej, w której zarówno spółgłoska jak i i/j ulegają charakterystycznemu stwardnieniu

[edytuj] Samogłoski

System samogłoskowy jest bardziej zbliżony do polskiego, jednak niektóre cechy posiada wspólne z językiem czeskim lub rosyjskim. Do najważniejszych cech można zaliczyć:

• brak iloczasu – jak w polskim i rosyjskim, a w przeciwieństwie do czeskiego i słowackiego

• zanik samogłosek nosowych, które przeszły w [u] lub [a] – podobnie jak w rosyjskim, białoruskim i słowackim

• utrata właściwości zmiękczającej poprzednią spółgłoskę przez prasłowiańskie [ɛ] i [i], z jednoczesnym przejściem [i] w [ɪ] – praktycznie identyczne zjawisko zaszło w czeskim, w odróżnieniu od polskiego, białoruskiego, rosyjskiego i słowackiego

• podobnie jak w czeskim, zlanie się prasłowiańskich [i] i [ɨ] w jedną, specyficzną dla tych języków samogłoskę pośrednią [ɪ]

• pojawienie się nowego [i], głównie z prasłowiańskich głosek ě (jać) i ē (długie e) oraz nowo powstałych długich ē i ō

• wymiana głosek [ɔ]:[i], nieco podobna do polskiej i czeskiej [ɔ]:[u], chociaż występująca według odmiennej reguły ([ɔ] w sylabach otwartych, [i] w sylabach zamkniętych)

• analogiczna wymiana [ɛ]:[i]

• występowanie [ɪ] na początku wyrazu – niemożliwe w polskim i rosyjskim

• modyfikacja barwy samogłosek pod wpływem akcentu, np. końcowe akcentowane [ɪ] zbliża się do [ɛ], akcentowane [ɔ] zbliża się do [wo], z kolei w sylabach przedakcentowych samogłoski mają tendencję do redukcji do [ə]

• brak jednak akania – jak w językach zachodniosłowiańskich, a w opozycji do pozostałych wschodniosłowiańskich

[edytuj] Akcent

Język ukraiński posiada akcent swobodny. Zasadniczo można wyróżnić:

• akcent na przedrostku wyrazu,
• akcent na konkretnej sylabie z tematu wyrazu (liczonej od jego początku),
• akcent na pierwszej sylabie końcówki,
• akcent na ostatniej sylabie wyrazu.

W porównaniu z innymi językami słowiańskimi z akcentem swobodnym (rosyjskim, serbskim, chorwackim), akcent ukraiński wykazuje dużą stałość morfologiczną, tzn. rzadko zmienia się w różnych formach tego samego wyrazu oraz w różnych wyrazach z tej samej rodziny. Zmiany akcentu są zwykle przewidywalne i odbywają się najczęściej według jednego z następujących schematów:

• wiele rzeczowników 1- i 2-sylabowych przenosi akcent z tematu na końcówkę i odwrotnie przy zmianie liczby z pojedynczej na mnogą
• niektóre rzeczowniki 1- i 2-sylabowe rodzaju męskiego z akcentem na ostatniej sylabie, w wołaczu przenoszą akcent na pierwszą sylabę
• spora liczba 2-sylabowych przymiotników ma akcent na końcówce, podczas gdy odpowiadający im przysłówek na temacie
• nieliczne 2-sylabowe przymiotniki różnią się akcentem z odpowiadającymi im rzeczownikami
• część czasowników ma w bezokoliczniku i pierwszej osobie liczby pojedynczej (czasem również w trybie rozkazującym) akcent na końcówce, a w pozostałych formach przesuwa się on na temat
• zaimki osobowe i wskazujące przenoszą akcent z ostatniej sylaby na pierwszą, kiedy są poprzedzone przyimkiem

Należy zwrócić uwagę, że akcent w analogicznych słowach ukraińskich i rosyjskich dość często różni się lub wykazuje inny typ zmienności.

[edytuj] Gramatyka

W języku ukraińskim występuje 5 czasów:

• teraźniejszy (теперішній): читає
• przeszły (минулий): читав
• zaprzeszły (давноминулий): був читав
• przyszły prosty (простий майбутній): читатиме
• przyszły złożony (складний майбутній): буде читати

Wszystkie czasowniki mają dwa aspekty – dokonany (доконаний) і niedokonany (недоконаний).

Czas zaprzeszły w języku ukraińskim, podobnie jak w języku polskim jest używany bardzo rzadko. W języku potocznym nie jest używany praktycznie w ogóle. Pojawić się może jedynie w języku literackim.

[edytuj] Mowa

• Jak się masz? Co słychać?
• Ukraiński: Як справи? / (Що чу(ва)ти?)
• Transkrypcja: Jak sprawy? /(Szczo czu(wa)ty?)

• Dzień Dobry
• Ukraiński: Добрий День / Дoбpий paнoк (używane o poranku) / Добридень (mniej oficjalne) / Добриранок (mniej oficjalne, używane o poranku)
• Transkrypcja: Dobryj Deń / Dobryj ranok / Dobrydeń / Dobryranok

• Cześć
• Ukraiński: Привіт! (używane na powitanie) / Бувай!, Проща(ва)й!
• Transkrypcja: Prywit! / Buwaj!, Proszcza(wa)j!

• Do widzenia
• Ukraiński: До побачення / До зустрічі (mniej oficjalne)
• Transkrypcja: Do pobaczennia / Do zustriczi
• Wymowa:
  

  

• Dobranoc
• Ukraiński: На добраніч
• Transkrypcja: Na dobranicz
• Wymowa:
  

  

• Dziękuję bardzo
• Ukraiński: Дуже дякую
• Transkrypcja: Duże d'akuju

• Wszystkiego najlepszego
• Ukraiński: Всього найкращого
• Transkrypcja: Wsioho najkraszczoho

• Pomarańczowa Rewolucja
• Ukraiński: Помаранчева Революцiя
• Transkrypcja: Pomaranczewa Rewolucija

• Polska i Ukraina
• Ukraiński: Польща і Україна
• Transkrypcja: Polszcza i Ukrajina

[edytuj] Zobacz też

• Omówienie gramatyki języka ukraińskiego na Wikisłowniku