Lalka (powieść)

Z Wikipedii

Ten artykuł wymaga dopracowania zgodnie z zaleceniami edycyjnymi. Należy w nim poprawić: Charakterystyki postaci są w stanie nikczemnym, zob. dyskusja. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdziesz na stronie dyskusji tego artykułu. Po naprawieniu wszystkich błędów można usunąć tę wiadomość.

Lalka - powieść Bolesława Prusa drukowana w "Kurierze Codziennym" w latach 1887-1889, wydanie książkowe w 1890 roku.

Spis treści 1 Geneza 2 Tytuł 3 Przegląd treści 3.1 Tom I 3.2 Tom II 4 Bohaterowie 4.1 Stanisław Wokulski 4.2 Izabela Łęcka 4.3 Ignacy Rzecki 4.4 Bohaterowie drugoplanowi 4.4.1 Arystokracja 4.4.2 Mieszczaństwo 4.4.3 Inni bohaterowie 5 Kompozycja 5.1 Powieść realistyczna 5.2 Powieść środowiskowa 6 Adaptacje filmowe 7 Bibliografia 8 Zobacz też 9 Linki zewnętrzne

[edytuj] Geneza

Prus określił temat swej powieści słowami: "przedstawić naszych polskich idealistów na tle społecznego rozkładu". Zamierzał więc ukazać szeroką panoramę współczesnego sobie społeczeństwa, jednocześnie opisując losy głównych bohaterów, które są zobrazowaniem zamierzeń pisarza. Utwór jest częścią cyklu powieściowego (złożonego z poprzedzającej tę powieść Sławy, Emancypantek i poniekąd Faraona) i Przemian w którym Prus stara się postawić i odpowiedzieć na "wielkie pytania naszej epoki".

Pierwodruk Lalki ukazywał się w warszawskim Kurierze Codziennym w latach 1887-1889. Pierwsza edycja książkowa została wydana w 1890, a więc niemal równocześnie z innymi wybitnymi dziełami polskiego pozytywizmu: Nad Niemnem Orzeszkowej i Trylogią Sienkiewicza.

[edytuj] Tytuł

Prus utrzymywał, że tytuł odnosi się wyłącznie do procesu o lalkę, jaki baronowa Krzeszowska wytoczyła pani Stawskiej (patrz rozdz. VIII t. II). Pisze on, iż przyczyną takiego zatytułowania powieści, była notatka prasowa, dotycząca procesu o lalkę dziecięcą: "A ponieważ fakt ten wywołał w moim umyśle skrystalizowanie się, sklejenie całej powieści, więc przez wdzięczność użyłem".

[edytuj] Przegląd treści

Akcja powieści rozgrywa się głównie w Warszawie (w epizodach w Paryżu i Zasławiu) w latach 1878-1879 (trwa ok. półtora roku).

Lalka składa się z kilku wątków:

• Wątek miłości Wokulskiego i Izabeli - główny
• Wątek Rzeckiego
• Wątek baronostwa Krzeszowskich
• Wątek Heleny Stawskiej
• Wątek Ochockiego

[edytuj] Tom I

Bogaty warszawski kupiec Stanisław Wokulski zakochuje się w zubożałej arystokratce Izabeli Łęckiej. Aby być jej godnym postanawia powiększyć swój majątek, dlatego wyrusza na tzw. "wojnę bułgarską". Zajmuje się tam aprowizacją armii rosyjskiej na czym zbija fortunę. Powraca do Warszawy, po czym wchodzi w układy finansowe z ojcem Izabeli, Tomaszem (m.in. wykupuje jego weksle). Próbuje też zdobyć serce ukochanej ofiarowując znaczne sumy na organizowaną przez nią kwestę charytatywną. Dla niej jednak gest Wokulskiego jest tylko objawem niezdrowych ambicji nowobogackiego nuworysza. Stanisław pragnie jak najczęściej widywać się z Izabelą, dlatego wkrada się w łaski warszawskiej arystokracji, udzielając im korzystnych pożyczek. Kupuje też klacz, którą wystawia do wyścigów konnych. Na torze spotyka barona Krzeszowskiego, który zachowuje się niegrzecznie w stosunku do Izabelli. Wokulski wykorzystując pretekst (przypadkowe popchnięcie) wyzywa go na pojedynek, w wyniku którego Krzeszowski zostaje ranny. Kilka tygodni potem Tomasz Łęcki zaprasza Wokulskiego na obiad, na którym mają poruszyć sprawy finansowe. Podczas posiłku obecna jest i Izabela, która stara się traktować gościa jak najuprzejmiej, proponuje mu nawet wspólny wyjazd do Paryża. Rozmawia też ze Stanisławem o włoskim aktorze Rossim (w którym jest zakochana), ubolewając nad chłodnym jego przyjęciem przez Warszawiaków. Wokulski, chcąc sprawić Łęckiej przyjemność, opłaca publiczność w teatrze, która gotuje Włochowi owacje. W tym samym czasie Tomasz Łęcki zmuszony jest sprzedać swoją kamienicę. Wokulski kupuje ją przez podstawionego Żyda - Szlangbauma, zawyżając cenę. Jednocześnie wysyła swojego przyjaciela i subiekta Ignacego Rzeckiego, by obejrzał nowy nabytek. Rzecki poznaje lokatorów, wśród których jest Helena Stawska - piękna, młoda kobieta, porzucona przez męża. Postanawia zeswatać ze sobą Stanisława i Helenę. Wokulski, będąc świadkiem flirtu Łęckiej i jej kuzyna Starskiego podejmuje decyzję o wyjeździe do Paryża.

[edytuj] Tom II

Paryż. Wokulski spotyka się ze swoim przyjacielem, Rosjaninem Suzinem, z którym robi interesy. W swoim hotelowym apartamencie przyjmuje interesantów, wśród których jest prof. Geist - genialny wynalazca, niedoceniany przez swoich kolegów. Proponuje mu wspólną pracę nad cudownym wynalazkiem - metalem lżejszym od powietrza. Stanisław jest rozdarty pomiędzy uczuciem do Łęckiej a swoją naukową pasją. Postanawia zostać we Francji, lecz kiedy dostaje list od prezesowej Zasławskiej (poznanej arystokratki, kiedyś nieszczęśliwie zakochanej w jego stryju) w którym prezesowa pisze o rodzącym się uczuciu Izabeli do niego, natychmiast wraca do kraju. Przybywa do Zasławia, w którym spędza wakacje cała warszawska śmietanka towarzyska (Izabela przybędzie niebawem). Wśród nich jest piękna, młoda i bogata wdowa, pani Wąsowska, która próbuje uwieść Wokulskiego. Ten pozostaje jednak wierny swej miłości. Kiedy przybywa Izabela, Stanisław wyznaje jej swoją miłość. Łęcka robi mu nadzieję na wzajemność, po czym wyjeżdża. Mija pół roku. Wokulski bywa coraz częściej u Łęckich. Przez lokalną arystokracje jest postrzegany, jako przyszły mąż Izabeli. Za namową Rzeckiego odwiedza panią Stawską, która zakochuje się w nim. Kobieta nie podejmuje jednak żadnych kroków, gdyż wie doskonale, że Stanisław jest zapatrzony w Izabelę. Tymczasem Izabela decyduje się wyjść za Wokulskiego (usilnie namawiana przez rodzinę), którego majątek wydaje się jedynym gwarantem jej dostatniego życia. Namawia jednak Stanisława, żeby porzucił kupiectwo i nabył majątek ziemski. Posłuszny jej radom, Wokulski sprzedaje sklep i wycofuje swoje kapitały z handlu. W chwili oświadczyn Stanisław daje Izabeli medalion, w który oprawił cudowny metal - podarek od prof. Geista. W kilka dni potem narzeczeni wyruszają pociągiem do Krakowa - w odwiedziny do ciotki Izabeli, Hortensji. W trakcie jazdy Izabela rozmawia po angielsku z kuzynem Starskim. W trakcie rozmowy ujawnia mu, że zgubiła medalion od Wokulskiego. Przy rozmowie obecny jest narzeczony, ale Łęcka jest przekonana, że nie zna on angielskiego. Tymczasem Stach w ciągu roku ich znajomości nauczył się tego języka i poznał prawdę o podarunku. Zrozpaczony wysiada z wagonu i próbuje popełnić samobójstwo. Ratuje go Wysocki - dróżnik kolejowy, któremu kiedyś Stach pomógł. Wraca do Warszawy i zamyka się w swoim mieszkaniu. Popada w letarg. Po pewnym czasie dostaje zaproszenie od pani Wąsowskiej, która próbuje go nakłonić do powrotu do Izabeli. Daremnie. Wokulski odbywa ostatnią rozmowę ze swoim przyjacielem Rzeckim i niespodziewanie znika. Przyjaciele próbują go odszukać. Po pewnym czasie przychodzi wiadomość z Zasłwia - Wokulski był tam widziany w okolicach ruin zamku, zaraz przed tym, jak z niewiadomych przyczyn zostały wysadzone w powietrze. Tymczasem umiera schorowany Rzecki. Cały interes Wokulskiego przechodzi w ręce kupców żydowskich. Izabela Łęcka, tracąc szansę na zamążpójście, wyjeżdża z zamiarem wstąpienia do klasztoru.

[edytuj] Bohaterowie

[edytuj] Stanisław Wokulski

Stanisław Wokulski jest głównym bohaterem powieści. Jego wyrazista postać w polskiej kulturze masowej stała się symbolem przedsiębiorczości, łączy w sobie cechy romantyka i pozytywisty.

[edytuj] Izabela Łęcka

Pochodzi ze starej, arystokratycznej rodziny, która stoi na krawędzi bankructwa. Jest niezwykle piękna, o posągowej urodzie. Wychowana w typowy dla arystokracji sposób: w świecie "wiecznej wiosny", w salonach, na królewskich dworach, na balach i rautach, otoczona tłumem wielbicieli, którzy liczą na olbrzymi posag. Kiedy majątek wyczerpuje się, ojciec usilnie namawia ją, by wyszła za mąż za człowieka, którego stać na zapewnienie jej życia godnego arystokracji. Taki trafia się w osobie Wokulskiego. Początkowo Izabella nie jest w stanie zaakceptować związku z mężczyzną niższego stanu. Ze wstrętem wyobraża sobie siebie, jako "kupcową". Nie potrafi docenić poświęcenia, nie mówiąc o miłości do Wokulskiego. Ale charakter Łęckiej wyklucza miłość do kogokolwiek. Jak pisze J. Bachórz: "... jej oziębłość uczuciowa pochodzi w jakiejś mierze z wychowania w takiej sferze towarzyskiej, w której miłość uważano za niestosowność: tu »usta jadły, żołądki trawiły, a buciki rozmawiały o uczuciach lodowatych serc i marzeniach głów niezawrotnych«". Owszem, potrafi kokietować mężczyzn, flirtować z nimi, zabawiać ich rozmową, ale żadnemu nie potrafi okazać uczuć. Potrzebę kochania realizuje, poprzez "romans" z zimną rzeźbą Apolla, który jest niejako odbiciem jej samej. Kiedy okazuje się, że ożenek z Wokulskim jest konieczny ze względów finansowych, przyjmuje jego oświadczyny (głównie ze względu na prośby ojca). Jednak nawet wtedy nie potrafi być z nim szczera. Jej sytuację i charakter świetnie obrazuje legenda o księżniczce i złotej szpilce, opowiedziana przez Węgiełka w rozdziale Lasy, ruiny i czary (rozdz. VI, t. II).

Izabella Łęcka to jedna z największych femme fatale w polskiej literaturze. Tragizm tej postaci polega na tym, że nie zdaje sobie sprawy ze zła, jakie wyrządza innym i sobie samej.

[edytuj] Ignacy Rzecki

Pochodził z niższej warstwy społecznej, wychowany w duchu patriotycznym, czym dał wyraz uczestnicząc w powstaniu węgierskim 1848 walcząc "o wolność waszą i naszą". Jest człowiekiem starej daty: gorącym bonapartystą i zapatrzonym w przeszłość romantykiem. Jego kalkulacje polityczne są dość naiwne, wierzy w rychłą wojnę, która przyniesie Polsce niepodległość, nadal po 1871 roku jest zapatrzony we Francję.

Pracuje jako subiekt w sklepie Mincla, a potem Wokulskiego, przyjaźni się bardzo z przełożonymi. Pracuje z wielkim uczuciem, przy tym jest niezwykle skromny i oddany swojemu zajęciu, jednak zupełnie nie umie poradzić sobie w życiu. Po sprzedaży sklepu jest spychany na drugi plan i nieustannie kontrolowany. Nie umie dojść do wniosku, że jego życiowe ideały legły w gruzach. Ostatecznie umiera w wielce symbolicznej scenie w swoim miejscu pracy, które tak ukochał. Był starym idealistą, który okazał się nie przystawać do czasów w których żył. Przez zamieszczenie w powieści "Pamiętnika starego subiekta" staje się drugim pierwszoplanowym narratorem utworu.

[edytuj] Bohaterowie drugoplanowi

[edytuj] Arystokracja

• Tomasz Łęcki - ojciec Izabeli. Jest typowym arystokratą i w takim duchu wychował córkę. Jego postępowanie jest dowodem totalnej nieodpowiedzialności ze strony arystokracji. Posiadał kiedyś spory majątek, ale strwonił go na zagraniczne wojaże i wystawne życie. Bankructwo nie skłoniło go jednak do zmiany postępowania. Żyje beztrosko z dnia na dzień. Zamiast ograniczać wydatki, zaczął wyprzedawać pozostałe mu jeszcze dobra (rodzinne srebra, kamienicę). Jego wysokie mniemanie o sobie nie przeszkadza mu wykorzystywać Wokulskiego, jako "maszynki do zarabiania". Liczy na wysokie profity z założonej przez Stanisława spółki. Nie ma przy tym zielonego pojęcia o interesach, a duże zyski (które są faktycznie jałmużną od Wokulskiego) traktuje jako dowód swojego biznesowego geniuszu. Córka jest dla niego niemal przedmiotem transakcji - chce wymienić ją na bogatego zięcia, który jest w stanie zapewnić mu dostatnie życie.

• Julian Ochocki - pochodzi z arystokracji, jest kuzynem Izabeli Łęckiej. Wyróżnia się na tle swej klasy społecznej pragmatycznymi zainteresowaniami - swoistym wręcz niezwykłym kultem nauki i techniki, czemu daje wyraz prowadząc różnorodne badania. Żyje w przeciwieństwie do Ignacego Rzeckiego przyszłością, marzy o dokonaniu epokowego wynalazku, który zrewolucjonizuje świat: powstaniu wielkiej machiny latającej. Rozbudza w Wokulskim jego dawne zainteresowania, a po jego powrocie z Paryża jest urzeczony pracą i wizją Geista. Ostatecznie wyjeżdża z kraju nie znajdując odpowiednich warunków do rozwoju. Jest typowym pozytywistą, człowiekiem przesiąkniętym zachodnimi ideami, które jednak nie mogą się ziścić w polskich warunkach. Przyjmuje się, że Prus w tej postaci sportretował swojego przyjaciela Juliana Ochorowicza.

• baronostwo Krzeszowscy - małżeństwo żyjące w separacji, której powodem była prawdopodobnie tragiczna śmierć córeczki. Baronowa, której udało się zgromadzić dość pokaźny majątek, mieszka w kamienicy Łęckich, mimo, że nie czuje się tam dobrze (dokuczają jej sąsiedzi, lekceważy dozorca). Ma sentyment do mieszkania, gdyż znajduje się tam ulubiony pokój córki, który pozostał niezmieniony od jej śmierci. Jest zgryźliwą histeryczką, niemal nigdy nie opuszcza mieszkania, dręczy służbę, a jej ulubionym zajęciem jest pisanie złośliwych anonimów. W końcowej części utworu baronowa kupuje kamienicę i usuwa z niej większość lokatorów. Baron z kolei to lekkoduch, wydający krocie na karciane długi i wyścigi konne. Ruina finansowa zmusza go w końcu do pogodzenia się z żoną i zamieszkania razem.

• Członkowie spółki Wokulskiego - Prus zaludnił ową spółkę galerią barwnych postaci, których czytelnik zwykle nie zna nawet z imienia. Należą do nich: hrabia "Anglik" - zmanierowany starzec, który, podporządkowując się ówczesnej modzie, mówi po polsku z angielskim akcentem, okraszając każdą wypowiedź mnóstwem anglicyzmów, czy książę, wiecznie mówiący o "nieszczęśliwym kraju".

[edytuj] Mieszczaństwo

• Żydzi - należą do nich kupcy Szlangbaumowie i doktor Szuman. Właśnie oni w finale powieści przejmują sklep i oszczędności Wokulskiego. Żydzi w powieści Prusa to naród niezwykle przedsiębiorczy, aktywny i rozwijający się. Mimo że w większości są z pochodzenia Niemcami, to angażują się w polski ruch narodowowyzwoleńczy (powstanie styczniowe). Szczególną postacią jest Szuman, lekarz i przyjaciel Wokulskiego. Prus włożył w jego usta słowa krytyki, jak i pochwały społeczności polskich Żydów. Również na przykładzie sytuacji Żydów chciał pokazać Prus klęskę pozytywistycznego ideału tolerancji.

• Minclowie - to rodzina reprezentująca solidne mieszczaństwo pochodzenia niemieckiego. Jeszcze ich babka nie znała słowa po polsku, ale już jeden z jej wnuków angażuje się w powstanie styczniowe (zresztą pomiędzy braćmi Franzem i Janem trwa spór o przynależność narodową). Utrzymują się, prowadząc sklep galanteryjny, którego obroty systematycznie powiększają, z pokolenia na pokolenie. Kiedy ostatni z Minclów umiera, jego majątek przejmuje żona, która z kolei wnosi sklep w posagu Wokulskiemu. Ciepło wspomina ich Rzecki w swoim pamiętniku, który pracował u nich jako subiekt. Praca ta, była dla młodego Ignacego prawdziwą szkołą życia.

[edytuj] Inni bohaterowie

• Prostytutka Marianna - Wokulski poznaje ją w kościele w czasie wielkosobotniej kwesty. Postanawia pomóc, dlatego też znajduje jej uczciwą pracę i opłaca mieszkanie. Dzięki temu sprowadza ją na dobrą drogę. W końcowej części powieści wychodzi za Węgiełka.

• Bracia Wysoccy - jeden z nich wegetuje w ubogim domku na warszawskim Powiślu. Wokulski ofiarowuje mu pewną kwotę i zapewnia pracę. Drugiemu organizuje przeniesienie do pracy na kolei w Skierniewicach, co okazuje się zbawienne dla Wokulskiego,ponieważ kiedy próbuje popełnić samobójstwo życie ratuje mu właśnie Wysocki.

• Węgiełek - parobek z Zasławia, marzący o nauce w stolicy. Wokulski poznaje go, gdy, na spacerze z Izabelą, oprowadza ich po ruinach zamku w Zasławiu. Przyciąga jego uwagę, gdy opowiada legendę, o "księżniczce ze złotą szpilką". Stanisław ofiarowuje mu pieniądze i zapewnia kwaterę w Warszawie, co umożliwia młodemu chłopakowi zdobycie zawodu. Później, gdy ten chce żenić się z byłą prostytutką Marianną, Wokulski finansuje ich wesele.

• Geist - dawny wielki profesor, obecnie szaleniec opętany wizją stworzenia metalu lżejszego od powietrza. Wokulski spotyka go podczas wyprawy do Paryża. Próbuje przekonać Wokulskiego do swego projektu, wykłada swoją życiową filozofię, gdzie ludzkość podzielona jest na ludzi prawdziwych i bestie w ludzkiej skórze, a wynalazki przynosiły zło tylko dlatego, że dostawały się w ręce niewłaściwych ludzi. Wokulski od tego momentu będzie miał dylemat czy pracować z Geistem czy starać się o pannę Łęcką. Prototyp tej postaci znajduje się we wcześniejszej, niedokończonej powieści Prusa Sława.

[edytuj] Kompozycja

Treść tej sekcji może nie być zgodna z zasadami neutralnego punktu widzenia. Zajrzyj na stronę dyskusji i pomóż ją poprawić.

Kompozycja Lalki jest, jak na powieść pozytywistyczną raczej skomplikowana. Zakłóca ją, jednocześnie wzbogacając treść, Pamiętnik starego subiekta (w sumie 9 rozdziałów). Wprowadzenie dwugłosu narracyjnego było konieczne, ze względu na skrócenie czasu akcji - dzięki wspomnieniom Rzeckiego, czytelnik poznaje dotychczasowe losy bohaterów, sięgając do głębokiej przeszłości (np. wojny napoleońskie). Pamiętnik jest jednak zjawiskiem w literaturze polskiej oryginalnym. Pozostała część powieści (27 rozdziałów), jest prowadzona ściśle według norm charakterystycznych prozie realistycznej.

Prus, był wielokrotnie oskarżany przez krytykę, za pozorny chaos kompozycyjny Lalki. W odpowiedzi na zarzuty napisał: "Powieść realistyczna, osobliwie taka, której tematem jest duże zjawisko społeczne, zawsze w pierwszym czytaniu robi wrażenie czegoś powikłanego i chaotycznego: jest to las, w którym widać tylko pojedyncze drzewa, a nie widać ...lasu. Nieuważny czytelnik może nigdy nie zauważyć lasu, ale przyzwoity krytyk, musi plan jego odkryć i nakreślić. Inaczej - będzie podobny do człowieka, który w drzewie widzi tylko liście, a nie dostrzega gałęzi, konarów i pnia."

[edytuj] Powieść realistyczna

Lalka, to najwybitniejsza powieść polskiego realizmu. Wykazuje wszystkie jej podstawowe cechy, tj.:

• Konkretny czas i miejsce akcji.
• Dokładny opis miejsca akcji.
• Realistyczna kreacja bohaterów, z rozbudowanym rysem psychologicznym, przynależnością, do konkretnej grupy społecznej, o bogatym życiorysie.
• Wielowątkowa, rozbudowana fabuła o wysokim stopniu prawdopodobieństwa.
• Bogactwo środków artystycznych, widoczne w opisach i dialogach.
• Występowanie obiektywnego, wszechobecnego i wszechwiedzącego narratora.
• Panoramiczny opis przedstawionego społeczeństwa
• Indywidualizacja języka bohaterów.
• Rządząca uniwersum powieściowym zasada prawdopodobieństwa.

[edytuj] Powieść środowiskowa

Ta sekcja wymaga dopracowania zgodnie z zaleceniami edycyjnymi. Należy w niej poprawić: {{{2}}}. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdziesz na stronie dyskusji tego artykułu. Po naprawieniu wszystkich błędów można usunąć tę wiadomość.

Autor z niezwykłą starannością, przedstawił opisywane przez siebie społeczeństwo. Uwzględnił niemal wszystkie składowe grupy społeczne, poddał je też gruntownej krytyce. W przeciwieństwie do innych twórców polskiego pozytywizmu wystrzega się tendencyjności, dlatego też każda opisywana przez niego kasta, jest zróżnicowana - składają się na nią ludzie zarówno odbierani pozytywnie, jak i negatywnie:

• Arystokracja - to grupa, będąca pewnego rodzaju społeczną skamieliną. Jej członkowie są nieprzystosowani do życia w nowoczesnym kapitalistycznym społeczeństwie. Uważają się za elitę narodu, ale nie są zdolni, do wzięcia za niego odpowiedzialności (zwłaszcza jej ekonomicznych aspektów). Trwonią czas, na próżniactwie i zbytkach.

[edytuj] Adaptacje filmowe

Na postawie powieści powstały, pod tym samym tytułem:

• film fabularny z 1968 roku w reż. Wojciecha Hasa
• serial telewizyjny z 1977 roku w reż. Ryszarda Bera

[edytuj] Bibliografia

• Z. Szweykowski, "Lalka" Bolesława Prusa, Warszawa 1927.
• Z. Szweykowski, Twórczość Bolesława Prusa, Poznań 1947 (wyd. 2: Warszawa 1972).
• L. B. Grzeniewski, Warszawa w "Lalce" Prusa, Warszawa 1965.
• H. Markiewicz, "Lalka" Bolesława Prusa, Warszawa 1967.
• E. Pieścikowski, Nad twórczością Bolesława Prusa, Poznań 1989.
• T. Budrewicz, "Lalka". Konteksty stylu, Kraków 1990.
• "Lalka" i inne studia, pod red. J. Bachórza i M. Głowińskiego, Warszawa 1992.
• E. Paczoska, "Lalka" czyli rozpad świata, Białystok 1995.
• Z. Przybyła, "Lalka" Bolesława Prusa. Semantyka - kompozycja - konteksty, Rzeszów 1995.
• O. Tokarczuk, Lalka i perła, Kraków 2001.
• J. A. Malik, "Lalka". Historie z różnych światów, Lublin 2005.
• Świat "Lalki". 15 studiów, red. J. A. Malik, Lublin 2005.

[edytuj] Zobacz też

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Powieść "Lalka" dostępna online
• Powieść "Lalka" dostępna online (Polska Biblioteka Internetowa)
• Wystawa Muzeum Literatury w Warszawie poświęcona powieści