Mikołaj Sęp Szarzyński

Z Wikipedii

Mikołaj Sęp S(z)arzyński
Strona tytułowa pierwszego wydania tomu Rytmów albo wierszy polskich
Prawdziwe nazwisko	Mikołaj Sęp S(z)arzyński
Data i miejsce urodzenia	około 1550 okolice Lwowa
Data i miejsce śmierci	około 1581
Narodowość	polska
Dziedzina sztuki	poezja
Styl	Renesans Barok
Galeria zdjęć w Wikimedia Commons
Teksty na Wikiźródłach
Kolekcja cytatów w Wikicytatach

Mikołaj Sęp S(z)arzyński herbu Junosza (ur. około 1550 w okolicy Lwowa, zm. około 1581) – polski poeta okresu późnego renesansu ("zachodzące słońce polskiego renesansu"), piszący zarówno w języku polskim, jak i w łacińskim, tłumacz Ludwika z Grenady; najznakomitszy obok Jana Kochanowskiego twórca literatury staropolskiej^[1][2].

Powszechnie uważany za prekursora polskiego Baroku (czasem nazywany tym mianem wspólnie ze Sebastianem Grabowieckim^[3]) i bodaj najwybitniejszego przedstawiciela nurtu metafizycznego w poezji polskiej tego okresu^[4]. Autor liryków patriotycznych, refleksyjno-filozoficznych sonetów, pieśni, epitafiów i erotyków utrzymanych w duchu manieryzmu.

Wizja świata zawarta w wierszach Sępa S(z)arzyńskiego znalazła rozwinięcie w XX wiecznym egzystencjalizmie.

Spis treści 1 Życie 2 Twórczość 2.1 Rytmy abo wiersze polskie 3 Kontrowersje 4 Współczesna krytyka o Sępie Szarzyńskim 5 Dziedzictwo 6 Bibliografia opracowań 7 Przypisy 8 Zobacz też 8.1 Linki zewnętrzne

[edytuj] Życie

Zasób informacji na temat życia poety jest bardzo ubogi i częstokroć opiera się na przypuszczeniach. Mikołaj Sęp^[5] herbu Junosza (Szarzyński to późniejszy przydomek nadany od gniazda rodowego) urodził się w Zimnej Wodzie lub Rudnie pod Lwowem jako najstarszy z trójki synów Joachima Szarzyńskiego. Ród Sępów-Szarzyńskich wywodził się z Mazowsza, gdzie żył dziad poety Mikołaj i istniała rodowa siedziba Szarzyńskich – Szarzyno, jednak następna jego generacja przeniosła się na Ruś w okolice Lwowa. Przyszły poeta uczył się we Lwowie, gdzie edukacją zajmował się w tym czasie Benedykt Herbest. Tam młody Mikołaj posiadł umiejętność czytania i pisania, nauczył się greki i łaciny. Następnie studiował na uniwersytetach w Wittenberdze (studia rozpoczęte 21 maja 1565, zakończone zaś tego samego roku jesienią) i Lipsku, co skłania badaczy do doszukiwania się jego związków z protestantyzmem. Przypuszcza się nawet że Mikołaj Sęp Szarzyński odrzucił możliwość studiowania w Krakowie ze względu na propagowany tam katolicyzm. W Lipsku przebywał wraz z Stanisławem Tarnowskim z Rzemienia herbu Leliwa.

Wraz z przyjacielem rodziny Sępów Szarzyńskich, protestantem Stanisławem Starzechowskim, Mikołaj zwiedził prawdopodobnie Włochy i Szwajcarię. Wiele wskazuje na to, że podczas tych podróży młody poeta bardzo przeżył zetknięcie się z reformacją; po powrocie do Lwowa w 31 stycznia 1568 na nowo stał się jednak katolikiem, obracając się w kręgu dominikanów i jezuitów. W kraju zastały Mikołaja problemy finansowe ojca, których konieczność rozwiązania przypadła w udziale trzem synom.

Mikołaj Sęp Szarzyński zaczął tworzyć prawdopodobnie od ok. 1567, kiedy to po śmierci ojca Stanisława Starzechowskiego, Jana, napisał po łacinie krótkie epitafium nagrobkowe. Wkrótce powstały następne utwory, co do których dokładnej daty powstania nie ma pewności.

W tym czasie Sęp Szarzyński stał się częstym bywalcem dworów szlacheckich z okolic między Zimną Wodą a Lwowem. Poeta szukał tam szerszego grona odbiorców napisanych przez siebie utworów oraz przyjaciół do intelektualnej dysputy. Na długie lata zaprzyjaźnił się z księdzem spowiednikiem, Antoninem z Przemyśla, który przybliżył poecie osobę Ludwika z Grenady oraz dbał o rozwój myśli filozoficzno-religijnej Mikołaja.

Mikołaj Sęp Szarzyński zmarł przypuszczalnie w Wolicy, w wieku 31 lat. Jego dorobek literacki zebrany został przez Stanisława Starzechowskiego, który zmarł jednak już w 1582. Sprawą wydania wierszy brata zajął się wobec tego Jakub Sęp Szarzyński, który w 1601 ogłosił drukiem Rytmy albo wiersze polskie.

Do dziś nie zachował się żaden portret uwieczniający wizerunek poety.

[edytuj] Twórczość

Podstawowym rysem poezji Mikołaja Sępa Szarzyńskiego jest żarliwa religijność, która świadczy o głęboko przeżytym kryzysie religijnym poety. W twórczości tej przesunięty został akcent zainteresowań; z humanistycznego antropocentryzmu na teocentryzm właściwy poetyce barokowej. Typowo barokowe są też środki wyrazu stosowane przez poetę: concetto, locus classicus w budowie i kompozycji wiersza czy marinistyczny meravigliar. Sęp Szarzyński mocno opiera się ponadto na zasadzie paradoksu, puenty, dynamiki opisu oraz poetyckiej eufonii.

Stale powtarzającymi się, czy wręcz obsesyjnymi motywami Sępa Szarzyńskiego są: czas i woda przejawiająca się w postaci rzek Bugu, Dniestru i Dunaju.

[edytuj] Rytmy abo wiersze polskie

Twórczość pisarza opublikowana została dopiero po jego śmierci; przetrwało pięćdziesiąt utworów (reszta zaginęła), wydanych w 1601 roku przez jego brata Jakuba w zbiorze Rytmy abo wiersze polskie. Zostały one napisane najprawdopodobniej w latach 1568-1581.

Na Rytmy (znane w swej współczesnej, wznowionej i uzupełnionej postaci) składa się cykl sześciu sonetów (bodajże pierwszych wierszy w literaturze polskiej napisanych w formie sonetów szekspirowskich), sześć pieśni parafrazujących biblijne psalmy, dziewięć pieśni religijnych o wymowie wybitnie teocentrycznej, trzydzieści epitafiów i napisów na herby szlacheckie oraz dwadzieścia jeden anonimowych erotyków odnalezionych w drugiej połowie XIX wieku przez Aleksandra Brücknera w Bibliotece Zamoyskich. Zbiór otwiera pieśń Napisie na statuę abo na obraz śmierci, który ukazał się w roku 1601, prawdopodobnie we Lwowie; za najstarszy utwór uważa się z kolei Nagrobek panu Janowi Starzechowskiemu, dedykowany podkomorzemu ziemi lwowskiej.

Opis Boga w pieśniach Sępa Szarzyńskiego odwołuje się do typowych dla tego poety lęków przed przemijaniem i dynamiką świata oraz do teorii filozoficznych Arystotelesa na temat arché, zwłaszcza tych zawartych w Fizyce. Wspólne poecie i antycznemu myślicielowi pojmowanie świata w kategoriach wiecznych przemian (u Arystotelesa jest to przechodzenie od możliwości do rzeczywistości) znalazło bowiem podstawę w niewzruszoności pierwotnej i najwyższej podstawy (u Arystotelesa: formy, cel działania i siła sprawcza), która sama nadaje ruch wszelkiemu życiu. Za taką, z gruntu opozycyjną wobec teorii neoplatońskich, podstawę uznaje Sęp Szarzyński samego Boga:

„	Wiekuista mądrości, Boże niezmierzony, Który wszystko poruszasz, nie będąc wzruszony	”
— M. Sęp Szarzyński, Pieśń II, w: Rytmy polskie, Warszawa - Rzeszów 2004, str. 36

Do innych filozoficznych inspiracji Sępa Szarzyńskiego należy min. myśl Aniciusa Manliusa Severinusa Boethiusa (Boeciusza), którego O pocieszeniu jakie daje filozofia stało się podstawą do napisania krótkiego wiersza Prośba do Boga, błagającego Stwórcę o pokój i ochronę ludzi przed "wichrzącą Fortuną". Równie ważną rolę w tej twórczości odegrała geocentryczna filozofia Klaudiusza Ptolemeusza, swego czasu popierana oficjalnie przez Kościół, przed poetę poddana krytyce, zwłaszcza w duchu concors discordiae (harmonii wśród przeciwieństw) - ideału osiągnięcia doskonałej pewności pośród zmienności losu. Sęp Szarzyński zdecydowanie odrzuca z kolei ideę "twierdzy wewnętrznej" Teresy z Ávila oraz pogląd świętego Augustyna z Hippony, jakoby poznanie Boga leżało w introwertycznym poznaniu własnej duszy; u renesansowego poety Bóg jest raczej transcendentalnym Bytem, ku któremu człowiek zanosi prośby o wsparcie dla swojego wątłego istnienia. Boska arkadia jest tu również źródłem doskonałej poezji; pierwotnego głosu, źródła pieśni (pieśń krzyczą własną, czystą, nową).

Erotyki Sępa Szarzyńskiego podejmują na ogół temat miłości zmysłowej, najczęściej nieszczęśliwej, z powodu której bohater wierszy doświadcza sprzecznych (przywoływane są ogień i woda jako podstawowe symbole ludzkiej kondycji) odczuć, a nawet osadzonych głęboko w duchowości swojej epoki (rozłam Kościoła, reformacja i kontrreformacja) niepokojów egzystencjalnych. Wiersze te stoją jednak w widocznej opozycji do sonetów Sępa Szarzyńskiego, w których poeta wyraża jawną pogardę względem empirycznie poznawanej rzeczywistości, starając się postawić Boga w miejsce jedynego celu wszystkich ludzkich dążeń:

„	I nie miłować ciężko, i miłować Nędzna pociecha	”
— M. Sęp Szarzyński, Sonet V, w: Rytmy polskie, Warszawa - Rzeszów 2004, str. 17

„	Bo naszę chciwość od swej szczęśliwości Własnej (co Bogiem zowiemy) odwodzą Niestałe dobra. O, stokroć szczęśliwy, Który tych cieniów w czas zna kształt prawdziwy!	”
— M. Sęp Szarzyński, Sonet I, w: Rytmy polskie, Warszawa - Rzeszów 2004, str. 13

[edytuj] Kontrowersje

Status poezji Sępa Szarzyńskiego w literaturze staropolskiej często określany bywa jako kontrowersyjny^[6], na co zwrócił uwagę Wiktor Weintraub. Zdaniem polskiego badacza, kontrowersji przysparzają w tym przypadku dwie kwestie: rzeczywisty dorobek oraz przynależność stylowa tego dorobku. Pierwszy problem przejawia się w niepełnym obrazie twórczości Sępa Szarzyńskiego spowodowanym zaginięciem znakomitej większości napisanych przez niego dzieł oraz niepewność (współcześnie znacznie zredukowana) co do rzeczywistego autorstwa cyklu erotyków.

Druga kwestia to problem periodyzacji. Trudno jednoznacznie określić styl jaki prezentuje Sęp Szarzyński; równomiernie rozkładają się bowiem zarówno akcenty typowo renesansowe, jak i dość widoczne wykorzystanie poetyki barokowej. Zaklasyfikowanie Rytmów albo wierszy polskich do którejś z tych kategorii nie jest jedynie sprawą interpretacji; jak zauważa Weintraub, "jeśli uznamy go za poetę barokowego, to początki baroku w literaturze staropolskiej przesuwają się na lata największego nasilenia twórczości poetyckiej Kochanowskiego"^[7].

[edytuj] Współczesna krytyka o Sępie Szarzyńskim

Ta sekcja jest zalążkiem. Jeśli możesz, rozbuduj ją.

[edytuj] Dziedzictwo

Mikołaj Sęp Szarzyński otworzył literaturę polską przełomu XVI i XVII wieku na nurt, który w okresie dojrzałego baroku zaczęli z powodzeniem tworzyć tacy poeci jak: Sebastian Grabowiecki, Daniel Naborowski czy Jan Andrzej Morsztyn. Były to jednak czasy kiedy o autorze Rytmów mówiło się niewiele, był on pomijany i wciąż pozostawał w cieniu żyjących poetów. Dopiero z czasem poezja Sępa Szarzyńskiego nabierała coraz większego rozgłosu i inspirowała szersze grona artystów.

Jego refleksyjno-filozoficzne sonety odegrały spory wpływ na twórczość młodopolskiego pisarza, poety i krytka literackiego – Antoniego Langego^[8]. Jeden z wierszy Langego, Fragment, rozpoczyna się wręcz cytatem ze słów Sonetu V barokowego twórcy: I nie miłować ciężko, i miłować nędzna pociecha.

Poezja Sępa Szarzyńskiego gwałtownie wzrosła na znaczeniu w latach 50 i 60 XX wieku, inspirując najbardziej znanych pisarzy i poetów tego okresu tj.: Bronisław Maj, Ryszard Krynicki czy Zbigniew Herbert. Dobitny tego przykład stanowi wiersz Epitafium dla Rzymu Jarosława Marka Rymkiewicza, który jest właściwie współczesną parafrazą Epitafium Rzymowi.

Specyfikę Sępowego niepokoju, "rozdwojenia w sobie" uważa się za powszechną w poezji Eugeniusza Tkaczyszyna-Dyckiego (n.p. w: "Jesień już panie a ja nie mam domu", Kraków 2001, grupa Ha!art), a niekiedy występują w niej pewne nawiązania do baroku reprezentowanego przez Sępa (szczególnie w tomie "Dzieje rodzin polskich").

[edytuj] Bibliografia opracowań

• Wiktor Weintraub, Od Reja do Boya, Warszawa 1977
• Czesław Hernas, Literatura baroku, Warszawa 1987
• Tadeusz Sinko, Echa klasycystyczne w literaturze polskiej, Kraków 1923
• Mieczysław Jastrun, Walka o słowo, Warszawa 1973
• Jan Błoński, Mikołaj Sęp Szarzyński a początki polskiego baroku, Kraków 2001

Przypisy

[edytuj] Zobacz też

• Renesans
• Barok
• John Donne
• poezja metafizyczna
• manieryzm
• egzystencjalizm
• kalwinizm
• protestantyzm

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Biogram i utwory Sępa-Szarzyńskiego
• O Mikołaju Sępie Szarzyńskim
• Twórczość Sępa Szarzyńskiego po polsku i w angielskim przekładzie

To jest tylko zalążek artykułu biograficznego. Jeśli możesz, rozbuduj go.