Odkrycia i badania Ameryki Południowej i Środkowej
Z Wikipedii
Spis treści |
[edytuj] Ponowne odkrycie Ameryki
Najbardziej znanym Europejczykiem czasów nowożytnych, który udał się na zachód w poszukiwaniu drogi do Azji jest Krzysztof Kolumb. Przed nim miało miejsce wiele nieudanych wypraw na przestrzeni paru wieków. W roku 1492 dopłynął on do Ameryki. Nie można jednak zapominać, że nie zdawał on sobie sprawy, że miał do czynienia z nowym lądem i był przekonany, że dopłynął do Indii. Fakt ten stał się jasny dopiero w 1507 roku, gdy Kolumb już nie żył. Powszechnie uważa się go jednak za odkrywcę Ameryki, gdyż to on otworzył drogę na zachód. Jego wielką zasługą było także przełamanie bariery psychologicznej oraz obalenie mitów o niemożności żeglugi oceanicznej.
Kolumb w 1498 roku w trakcie swej trzeciej wyprawy dotarł do wybrzeży kontynentu południowoamerykańskiego w okolicach ujścia rzeki Orinoko. W czasie swej czwartej i ostatniej podróży w 1503 roku dotarł do wybrzeży Hondurasu. W tym czasie wyprawy na zachód przestały być czymś wyjątkowym. Alonso de Hojeda wraz z Amerigiem Vespuccim w serii wypraw w latach 1499, 1502, 1505 i 1509 dokładniej zbadali północne wybrzeża Ameryki Południowej od Zatoki Maracaibo aż za ujście rzeki Orinoko i do wybrzeży dzisiejszej Gujany Francuskiej. Okolice Zatoki Maracaibo, ze względu na domy na palach, zostały ochrzczone nazwą "Mała Wenecja" - hiszp. Venezuela.
Te same obszary badał Vicente Yáñez Pinzón w 1500 roku dopłynąwszy do ujścia Amazonki. W 1508 roku dostarczył on ostatecznych dowodów na to, że Kuba jest wyspą. Wkrótce po nim Portugalczyk Pedro Álvares Cabral przekroczył równik, docierając do Porto Sugero leżącego około 17 °S. W latach 1501-1502 Amerigo Vespucci osiągnął równoleżnik 25°S (dzisiejsza Santa Catarina - prowincja Brazylii). Relacje Vespucciego z tej podróży wywołały w Europie wielkie wrażenie i uświadomiły, że odkryto nie Indie Zachodnie, lecz nowy kontynent leżący na drodze do nich. Niemiecki kartograf Martin Waldseemüller, w 1507 roku pierwszy raz na swej mapie świata umieścił nazwę nowego kontynentu - America - na cześć Ameriga Vespucciego, domniemanego odkrywcy kontynentu. W swym dziele Cosmographia Introductio umieścił następujące zdanie: Quasi Americi terram sive Americam dicendam (Niejako ziemię Ameriga należy nazwać America).
W 1521 roku Ferdynand Magellan w swej słynnej wyprawie, płynąc na południe, dotarł do delty rzeki La Plata, a gdy okazało się, że nie jest ona początkiem przejścia na zachód, lecz jedynie ujściem rzeki, pożeglował dalej aż do przesmyku między kontynentem a wyspą Ziemia Ognista, zwanym odtąd Cieśniną Magellana. Po jej przekroczeniu żeglował dalej na północ wzdłuż zachodnich brzegów Ameryki Południowej, aż do równoleżnika 30°S, po czym odbił na zachód w głąb Oceanu Spokojnego. W ten sposób, w najogólniejszym zarysie, poznano całe zachodnie wybrzeże i, fragmentarycznie, wschodnie obu Ameryk. Następnym etapem było badanie zachodnich brzegów oraz wnętrza lądów.
[edytuj] Okres Wielkich Odkryć do roku 1600
Krzysztof Kolumb nie dotarł na kontynent do roku 1498, kiedy to w czasie swej trzeciej wyprawy ujrzał ujście Orinoko i następnie w czasie czwartej wyprawy do wybrzeża Hondurasu. Główną jednak jego zasługą w szczegółowych badaniach Ameryki Środkowej było odkrycie szeregu wysp Karaibskich: Wysp Bahama (domniemane pierwsze lądowanie po przekroczeniu Atlantyku), Kuby, Haiti, (nazwaną przez niego Hispaniola) w czasie pierwszej wyprawy. Na Hispanioli Kolumb założył swoją kwaterę główną. W czasie drugiej podróży odkrył: Dominikanę, Marię Galantę, Gwadelupę, Antiguę, Puerto Rico i Jamajkę. W czasie trzeciej wyprawy Trynidad.
Pierwszym odkrywcą, który zagłębił się w kontynent był Vasco Balboa. Dotarł on w 1513 do wschodnich wybrzeży Panamy, następnie pieszo i konno, atakowany przez krajowców, po 120 dniach uciążliwej wędrówki, przekroczył Przesmyk Darien. 29 września 1513 był pierwszym Europejczykiem oglądającym Ocean Spokojny, który nazwał Morzem Południowym.
Właściwa eksploracja wnętrza kontynentu rozpoczyna się dopiero w roku 1519 wraz z rozpoczęciem podbojów Meksyku przez Hernána Cortesa. 21 kwietnia jego flota złożona z 11 statków, z 500 żołnierzami, 16 końmi i 14 działami wylądowała przy ujściu rzeki Tabasco. Tam założył osadę Veracruz, która w późniejszych wiekach rozrosła się w duże miasto. Wraz ze swą małą armią udał się na podbój potężnego państwa Azteków. 8 listopada 1519 zdobył stolicę państwa Tenochtitlan od tego czasu zwaną Meksykiem. Cortez został mianowany namiestnikiem i dowódcą wojskowym kraju nazwanego Nueva Espana - Nowa Hiszpania. W ciągu następnych dwóch dziesięcioleci Cortez systematycznie zwiększał rejon swego panowania i jednocześnie poznawano nowe obszary. W 1524 wyruszył na wyprawę na południe docierając do Hondurasu. W następnych latach zbadał praktycznie całą północną część Ameryki Środkowej. W 1530 dotarł do Zatoki Kalifornijskiej Nuno de Guzman i założył tam kolejne hiszpańskie państwo Nową Galicję (dzisiejsza prowincja Sonora). W roku 1541 podbito Półwysep Jukatan.
W okresie Kolumba rabunkowi i zagładzie Indian przeciwstawiał się dominikanin Bartholomé de Las Casas.
Podobnie potoczył się podbój Ameryki Południowej. W 1529 agent augsburskich bankierow Welser nazwiskiem Ambrosius Dalfinger w poszukiwaniu legendarnego El Dorado poprowadził wyprawę prawdopodobnie przez dzisiejszą Wenezuelę do Kolumbii. W roku 1536 Hiszpan Gonzalo Quesada udał się w podróż w górę rzeki Magdaleny i dotarł aż do płaskowyżu Bogoty, gdzie na terytorium odebranym plemieniu Czibcza założył państwo Nowa Grenada i miasto Bogota.
Południowoamerykańskim odpowiednikiem Corteza był Francisco Pizarro. W czasie swych dwóch pierwszych rekonesansów w latach 1524-1525 i 1526-1527 zbadał wybrzeża Peru oraz Ekwadoru i zdobył pierwsze dowody na istnienie wielkich zasobów złota na kontynencie. Pizarro zdołał skłonić króla Karola V do sfinansowania nowej wyprawy. W styczniu 1531 flotylla trzech statków z garstką żołnierzy wyruszyła z Panamy. Wylądowali w Tumbez na granicy Peru i Ekwadoru. Dołączył tam do niego Herman de Soto i Belalcazar. W 1532 rozpoczęli oni śmiały marsz przez łańcuch Andów, docierając do wyżyn wewnątrz kraju. Pizarro wraz ze swoją nieliczną armią dzięki podstępom i szaleńczej odwadze zdołał podbić całe, potężne państwo Inków. 15 listopada 1533 padła stolica państwa Cuzco. Do końca tego roku całe państwo było już w rękach zdobywców. W następnych latach posiadłości nadal rozszerzano. W 1544 zagarnięto Quito. W 1535 założono nową stolicę hiszpańskiego Peru - Limę. W 1537 dotarto daleko na południe - aż do rzeki Rio Maule w środkowym Chile. W latach 1541-1544 Pedro Valdivia podbił praktycznie całe Chile i założył miasta Santiago (1541), Concepción (1550), Valdivia (1552) i Valparaiso (1544). W 1558 Juan Ladrilleros dotarł do południowych krańców kontynentu i przepłynął Cieśninę Magellana z zachodu na wschód.
Z kolei Belalcazar w 1536 wyruszył na północ, wzdłuż pasma Andów i dotarł do Bogoty, spotkawszy tam Gonzalo Quesada, który w tym samym czasie nadciągnął z północy.
W 1541 Gonzales Pizarro, młodszy brat Francisco Pizarro, pierwszy raz przekroczył Andy wyruszając na wyprawę w głąb Amazonii. W okolicach rzeki Rio Napo wyprawa się podzieliła. Pizarro z częścią swych ludzi powrócił do Peru. Druga ich część pod wodzą Francisco de Orellana, na zbudowanych tratwach kontynuowała podróż w dół Amazonki. W ciągu ośmiu miesięcy podróży przemierzyła cały bieg Amazonki, osiągając jej ujście w roku 1542. Orellan też nadał nazwę rzece.
Także i dorzecza trzeciej wielkiej rzeki południowoamerykańskiej La Platy stały się celem licznych wypraw. Została odkryta przez Juan Diaz Solis, który w 1515 w poszukiwaniu przesmyku do Oceanu Spokojnego wpłynął w głąb lądu, lecz gdy zorientował się, że nie jest to poszukiwana droga - zawrócił. Podobny błąd popełnił Ferdynand Magellan w 1520. Pierwszym badaczem rejonu La Plata - rzek Parany i Paragwaju był Sebastian Cabot, który zdołał dopłynąć daleko na północ. W 1535 Juan de Ayolas założył Buenos Aires i ponownie popłynął w górę obu rzek. Założył miasto Asuncion i następnie udał się drogą lądową na zachód przez równinę Grand Chaco, docierając do Andów. Wyczyn jego powtórzył Domingo Martinez Irala, który w 1548 w czasie swej podróży w Andy spotkał Hiszpanów przybyłych z Peru. W ten sposób został nawiązany kontakt pomiędzy południowymi regionami przed- i zaandyjskimi.
W roku 1592 Anglik John Davis odkrył Falklandy.
W porównaniu z wielkimi osiągnięciami Hiszpanów, dokonania Portugalczyków były raczej skromne. W Brazylii, która należała do Portugalii (zgodnie ze słynnym traktatem z Tordesillas w 1494 i wcześniejszymi orzeczeniami papieża Aleksandra VI) Portugalczycy ograniczyli się tylko do penetracji przybrzeżnych terenów.
W połowie XVI wieku większość terenów Ameryki Południowej, z wyjątkiem Brazylii, najwyższych partii Andów oraz innych bardziej niedostępnych regionów, została poznana. Także Ameryka Środkowa została dokładnie zbadana.
(powrót do historia odkryć geograficznych)
[edytuj] Odkrycia w XVII i XVIII wieku
W porównaniu z poprzednim stuleciem, XVII wiek może być uznany za zastój w procesie poznawania Ameryki Południowej i Środkowej. W tym stuleciu poczyniono niewielkie postępy. Hiszpanie i Portugalczycy ograniczyli się do ciągnięcia korzyści ze swych posiadłości. Nowe odkrycia dokonywały się głównie za sprawą misyjnej działalności jezuitów. Już w XVI wieku zaczęli zakładać swe misje, jednak dopiero w następnym wieku następuje ich największy rozkwit. Jezuici wraz z chrystianizacją przynosili wielki postęp dla tubylczej ludności. Zakładali religijne komuny, w których prowadzono nowoczesną gospodarkę farmerską. Wprowadzali powszechną edukację i służbę zdrowia. Misje jezuickie były otwierane na całym kontynencie, jednak ich największy rozkwit nastąpił w dorzeczu rzek Parana i Paragwaj gdzie Jezuici założyli niezależne państwo Paragwaj. Artystyczna wizja ich działalności została przedstawiona filmie fabularnym "Misja", nakręconym w 1986 roku przez Rolanda Joffe. Jezuici nie ograniczali się jedynie do działalności misyjnej i charytatywnej, lecz także aktywnie rozwijali wiedzę geograficzną. Najbardziej zasłużonym na tym polu był Samuel Fritz, który stworzył pierwszą mapę Amazonki, i Martin Dobrizhoffer, który w czasie swej osiemnastoletniej pracy misyjnej podjął szereg wypraw badawczych, dokładnie opisanych w swych wspomnieniach. Niestety, wraz z likwidacją zakonu, jego południowoamerykańskie misje uległy zagładzie.
Pewien wkład w rozwój wiedzy geograficznej wnieśli Holendrzy. W ich służbie pozostawał Polak - Krzysztof Arciszewski, który w czasie swej misji wojskowej w Brazylii 1629-1637 badał północno-wschodnie tereny tego kraju.
Jedynymi obcokrajowcami, którym za panowania hiszpańskich Burbonów dozwolono na podróżowanie po Ameryce Południowej byli Francuzi. W 1697 Jean Richter podróżował w okolicach Cayenne (celem wyprawy było badanie siły ciążenia). W latach 1736-1742 Pierre Bouguer i Charles-Marie La Condamine zorganizowali wyprawę do Quito w ówczesnym Peru (dziś stolica Ekwadoru) skąd po wykonaniu pomiarów powrócili z biegiem rzek Magdaleny i Amazonki.
Spośród nielicznych Hiszpanów, którzy przedsięwzięli wyprawy badawcze był Feliz d'Azara, który w latach 1781-1801 badał dorzecze La Platy.
[edytuj] Badania naukowe w XIX i XX wieku
Rok 1799 otworzył nową opokę w historii odkryć geograficznych Ameryki Południowej. Wtedy to Aleksander von Humboldt wspólnie z Bonplandem rozpoczęli swe systematyczne badania obszarów w dorzeczu Orinoko, w Andach Kolumbijskich, Peruwiańskich i Ekwadorskich oraz później w Meksyku. Humboldt był doskonale przygotowany do swej roli. Posiadał ścisłe wykształcenie i wyjątkowy dar obserwacji. Był nie tylko wybitnym naukowcem, lecz także znakomitym popularyzatorem wiedzy. Od czasów jego podróży, w Europie powstała "moda" na organizowanie wypraw badawczych w tamte rejony świata. Kolejnym czynnikiem wpływającym na gwałtowne przyśpieszenie badań były wojna niepodległościowa prowadzona przez kolonie hiszpańskie w latach 1810-1822, która doprowadziła do powstania szeregu niepodległych państw na kontynencie. Kraje te nie tylko nie podtrzymały hiszpańskiego zakazu podróżowania, lecz zachęcały badaczy do odwiedzania swych terenów.
Najsłabiej poznanym wcześniej krajem Ameryki Południowej była Brazylia. Najwcześniej też rozpoczęto jej naukowe badania. Wkrótce jednak rozszerzyły się na inne kraje kontynentu. Od końca XVIII do połowy XX wieku zorganizowano setki wypraw. Do najciekawszych i najbardziej owocnych należały:
- 1766-1769 Louis Antoine de Bougainville - badania Wysp Salomona, Falklandów, Nowych Hybrydów oraz Samoa
- 1781-1796 Felix de Azara - badania geografii i życia biologicznego Paragwaju
- 1811-1814 Wilhelm Ludwig von Eschwege - badania minearologiczne obszarów Minas Gerais i Sau Paulo
- 1815-1817 Amat Bonpland - badania dorzecza Parany
- 1817-1820 John Baptist von Spix i Karl Friedrich von Martinus - badania życia biologicznego górzystej części Brazylii oraz dorzecza Amazonki
- 1821-1829 Georg Heinrich von Langsdorf - badania etnograficzne Brazylii
- 1825-1834 Józef Burkart - badania geologiczne Meksyku
- 1826-1832 Edward Pöpping - badania dorzecza Amazonki
- 1830 Alcide d'Orbigny - badania geograficzne Boliwii
- 1831-1832 Karol Darwin - badania życia biologicznego Brazylii, Patagonii i wysp Galapagos
- 1835 Moritz Richard Schomburgk i Robert Herman Schomburgk - badania geografii Gujany
- 1838-1884 Ignacy Domeyko - badania geograficzne i geologiczne Andów Chilijskich
- 1843-1847 Francis de Castelnau - badania dorzecza Amazonki
- 1848-1852 Alfred Wallace - badania dorzecza Amazonki
- 1848-1849 Henry Bates - badania dorzecza Amazonki
- 1848-1851 Ephram George Squire - badania geograficzne i archeologiczne Nikaragui i Hondurasu
- 1849 Carl Ferdinand Appun - badania geografii Gujany
- 1850-1860 Herman Burmeister - badania geograficzne Argentyny, Chile i Brazylii
- 1851-1869 Antonio Raimondi - badania Peru
- 1852 Paul Wilhelm von Wuttenber - badania Patagonii i Chile
- 1852-1853 Clements Markham - badania Peru
- 1852-1854 Henryk Halfeld - pierwsze badania topograficzne rzeki Sao Francisco
- 1852 Adolf Bastian - etnograficzne badania w Peru i Meksyku
- 1853 Edward Pö*pping - badania geologiczne Chile
- 1853-1856 Thomas Page - badania topograficzne dorzeczy La Platy, Parany, Rio Saldo, Rio Cayaba oraz Paragwaju
- 1855-1857 Otto Grashof - podróże przez Argentynę i Brazylię
- 1856 Herman Burmeister - badania regionu La Platy aż po Andy
- 1858-1859 Hans Ave-Lallemant - badania geograficzne i życia biologicznego południowej oraz północnej części Brazylii
- 1857-1861 Johann von Tschudi - badania zoologiczne i etnograficzne Brazylii środkowej, Urugwaju, Argentyny, Chile, Peru i Boliwii
- 1860 Jules Crevaux - badania dorzecza Amazonki i Orinoko
- 1865-1871 Konstanty Jelski - badania zoologiczne w Peru i Gujanie
- 1869-1870 George Chaworth Musters - pierwsze badania Patagonii
- 1872-1873 Alfred Stelzner - badania Andów i pampy w okolicach Cordoby
- 1875-1881 Bernard Fontana - pierwsze badania kanionu Grand Chaco
- 1875-1888 Luis Brackenbusch - badania nad geografią i biologią lasów andyjskich oraz obszarów pomiędzy Chile i La Platą
- 1879 Generał Roca - militarno-naukowa ekspedycja na południe od rzeki Rio Negro
- 1880 Juan Morano - badania Patagonii
- 1881 Bartolome Bossi - zdjęcia wybrzeży Ziemi Ognistej
- 1882 Giacomo Bove - badania wybrzeży Ziemi Ognistej
- 1883 Arthur Thouar - pierwsze przejście Chaco od strony Boliwii wzdłuż rzeki Pilcomayo do miasta Asuncion
- 1883 - 1889 Alfred Hettner - badania geograficzne Kordylierów Wschodnich w Kolumbii i Peru
- 1884 Karl von Steinen - badania dorzecza Xingu
- 1885 Adolf Methfessel - badania geograficzne Argentyny i Paragwaju
- 1886 Ramon Lista - badania geograficzne Ziemi Ognistej
- 1886 Rudolf Zuber - badania geologiczne Patagonii
- 1887-1898 Guido Baggiani - badania geograficzne i etnograficzne Argentyny i Urugwaju
- 1888-1900 Alfred Moudsley - badania geograficzne i archeologiczne Gwatemali
- 1888-1900 Karl Saper - badania topograficzne Ameryki Środkowej.
- 1889 L. Jerrmann - badania topograficzne dopływów Parany Rio Ipare i Gran Salto Guayra
- 1897 Matthias Zurbriggen - wyprawa wysokogórska w Andy zakończona pierwszym zdobyciem szczytu Aconcagua
- 1899 Herman Leach - badania rzeki Rio Bermejo
- 1901-1902 - Erland Nordenskiöld - badania Kolumbii, Panamy, Argentyny i Boliwii
- 1903 Theodor Koch-Grünberg - badania geograficzne i etnograficzne południowej Brazylii i Gujany
- 1910 Alberto de Agostini - badania etnograficzne Ziemi Ognistej
- 1911 Hiram Bingham - odkrycie Machu Picchu w Peru
- 1912 Erland Nordenskiöld - badania etnograficzne w Chaco
- 1918-1924 Martin Gusinde - badania etnograficzne Ziemi Ognistej
- 1920 Case Willcox - badania Wenezueli i Kolumbii
- 1936-1937 Jan Alfred Szczepański i Justyn Wojsznis - wyprawa wysokogórska w góry Nevada zakończona zdobyciem szczytu Ojos del Salado
Jak łatwo zauważyć, począwszy od początku XIX wieku rozpoczęto szeroko zakrojone badania kontynentu. Najpierw łatwo dostępnych rzek, a z czasem i innych terenów. Takie regiony jak La Pampa, Patagonia, Ziemia Ognista czy Grand Chaco zaczęto badać stosunkowo późno. Przyczyny były różne. Decydującą rolę odgrywała fizyczna dostępność terenów lecz także polityczna sytuacja w rejonie oraz nastawienie miejscowych plemion. Podobnie w czasie zmieniały się zainteresowania podróżników i badaczy. Początkowo w ich zakresie leżał opis krajobrazu, flory i fauny. Potem wraz z rozwojem technologii punkt ciężkości przesunął się na pomiary topograficzne i badania geologiczne. W końcu do dzieła wkroczyła etnografia i archeologia. W XX wieku doszła do tego jeszcze turystyka wyczynowa, głównie wyprawy wysokogórskie.
Do końca XX wieku cały kontynent został dokładnie zbadany. Nowoczesna technologia dotarła wszędzie, wyprzedzając nawet człowieka. Dziś dysponujemy dokładnymi zdjęciami satelitarnymi i przygotowanymi na ich podstawie mapami tematycznymi miejsc, w których najprawdopodobniej nigdy nie stanęła stopa białego człowieka.
