Twierdza Przemyśl
Z Wikipedii
Twierdza Przemyśl – potężny zespół obiektów obronnych, jedna z 200 wielkich fortyfikacji stałych istniejących w Europie w 1914 roku oraz trzecia co do wielkości twierdza (po Antwerpii i Verdun). Wyróżnia się jednak wśród nich aż trzema oblężeniami (rzeczy niespotykanej w dotychczasowej historii wojen) oraz najdłuższym okresem oblężenia w oderwaniu od stałego rodzimego frontu (172 dni). Więcej wytrzymała jedynie francuska Verdun, która jednak nigdy nie walczyła w całkowitym okrążeniu. Jej budowę rozpoczęto w latach wojny krymskiej (1853-1856), gdy stosunki między Rosją a Austrią uległy znacznemu pogorszeniu, a nowa wojna była nieunikniona. Głównym celem twierdzy miała być obrona Bramy Przemyskiej na styku Kotliny Sandomierskiej i Karpat, którą od stuleci wiódł szlak handlowy z Polski i Rusi na Węgry. Jej znaczenie dodatkowo wzrosło, gdy pod koniec XIX wieku Przemyśl stał się ważnym węzłem kolejowym i drogowym na trasie z Wiednia do Lwowa. Po I wojnie światowej twierdza nie odegrała już ważniejszej roli, z czasem ulegając dewastacji. Jest ona obecnie ważnym zabytkiem południowo-wschodniej Polski.
Spis treści |
[edytuj] Budowa Twierdzy
W roku 1772, kiedy to dokonano pierwszego rozbioru Polski, Galicja dostała się pod panowanie Cesarstwa Austriackiego. Tereny te, nazwane odtąd Królestwem Galicji i Lodomerii stały się ważne ze względów politycznych i militarnych. Pogarszające się stosunki między Austrią i Rosją, w szczególności po wojnie krymskiej, wymusiły rozpoczęcie fortyfikacji austriackich miast.
Po aneksji Galicji, Rada Wojenna Dworu powołała Państwową Komisję Fortyfikacyjną, która wyznaczyła grupę oficerów w celu odnalezienia najlepszego miejsca do budowy twierdzy. Pod uwagę brano takie miejscowości jak Stryj, Lwów, Andrychów, Zaleszczyki i Przemyśl. Przemyśl, który w tych latach był małym 10-tysięcznym miasteczkiem, nie był uważany za najlepszego kandydata do budowy twierdzy, która mogła w przyszłości zaważyć o losach Cesarstwa. Jednakże to miasteczko zostało poparte przez majora Sztabu Generalnego Kwatermistrza, Emmerlicha Blagojeviča, który widział doskonałą możliwość do ufortyfikowania Przemyśla po obu brzegach rzeki San, jako głównego placu zaporowego w Galicji do obrony szlaków węgierskich. Wkrótce kandydatura Przemyśla została poparta przez arcyksięcia Karola oraz Generalnego Dyrektora Inżynierii arcyksięcia Jana, który uznał Przemyśl za miejsce łączące cztery główne szlaki komunikacyjne, nie leżące wprawdzie na strategicznie ważnym punkcie. Jednak z przyczyn politycznych – jeśli nie chce się oddać tej prowincji i mieć mocną pozycję – proponuje się ufortyfikować go. W ten sposób doszło do przedstawienia propozycji budowy twierdzy w Przemyślu cesarzowi Franciszkowi Józefowi, który już w 1871 podjął decyzję o rozpoczęciu prac budowlanych.
Projekt budowy ukończono w roku 1873. Koszt fortyfikacji pierwotnie wyliczono na 24 miliony guldenów, a czas budowy określono na 24 lata.
Prócz budowy samych fortów, rozpoczęto również budowę innych obiektów, które były niezbędne do utrzymania i uzbrojenia załogi fortów np. kamienice, baraki, stajnie i piekarnie. Spowodowało to gwałtowny rozwój miasta.
Pierwsze manewry w niedokończonym forcie odbyły się w latach 1892 oraz 1896. Pozwoliły one ulepszyć niektóre pozycje twierdzy. Ze względów finansowych nigdy nie ukończono w pełni projektu budowy twierdzy. W roku 1914 Przemyśl posiadał trzy linie obronne, ale z powodu braku środków finansowych tylko zewnętrzny pierścień był odpowiednio przygotowany.
[edytuj] Komendanci twierdzy
- gen dyw. Antoni Werner 1885 - 1886
- gen dyw. Fryderyk Pollini 1886 - 1890
- gen dyw. Julian Roszkowski 1890 - 1898
- gen dyw. Edward Pucherna 1898 - 1906
- gen dyw. Ferdynand Siedler 1906 - 1909
- gen bron. Fryderyk Solwegen 1909 - 1910
- gen dyw. Jan Terkulja 1910 - 1911
- gen dyw. Hermann Colard 1911 - 1914
- gen dyw. Hermann Kusmanek 1914 - 1915
[edytuj] Stan twierdzy przed wybuchem wojny
W dniu wybuchu I wojny światowej pierścień zewnętrzny miał 45 km obwodu i składał się z 17 fortów głównych. Ponadto wybudowano 14 stałych działobitni, 2 stałe linie okopów i 2 stałe bazy dla piechoty. Wewnętrzny system obronny składał się z 21 fortów obronnych. W dniu wybuchu wojny w twierdzy stacjonował 128-tysięczny garnizon, ponadto: 14,5 tysięcy koni, 1022 dział oraz tabor liczący 4 tysiące wozów. Zdolność bojowa garnizonu oceniona była na około 75% faktycznych możliwości.
Przyczyną takiego braku przygotowania były (prócz problemów finansowych) zbyt długi cykl budowy i częste przerywanie prac budowlanych. Jako "wytrzymałe na działanie wszystkich rodzajów pocisków" uznano tylko 12 fortów, a reszta była odporna jedynie na pojedyncze uderzenia granatów.
Dodatkowym zabezpieczeniem twierdzy były zasieki, pola minowe i rowy przeciwpiechotne. Ze względu na zły stan tych zabezpieczeń, w dniach 14-18 sierpnia 1914 przy pomocy ok. 27 tysięcy robotników zaczęto usuwać braki i niedociągnięcia, dobudowując m.in. 7 dzieł pośrednich, 24 schrony, 50 km zakrytych przekopów i linii dla piechoty oraz 200 nowych działobitni. Postawiono również zasieki o łącznej długości tysiąca kilometrów oraz założono nowe pola minowe. Dodatkowo do Przemyśla dostarczono 714 armat, 52 haubice, 95 moździerzy i 72 karabiny maszynowe. Po rozpoczęciu działań wojennych stan osobowy twierdzy wzrósł do ok. 131 tysięcy osób, a liczba koni do ok. 21 tysięcy sztuk.
[edytuj] Pierwsze oblężenie
Po przegranych bitwach pod Lwowem (6 września 1914) oraz Rawą Ruską (11 września), Naczelne Dowództwo Austriackie nakazało odwrót w dniu 12 września 2, 3 i 4 Armii za linię Sanu przez Przemyśl. Twierdza miała za zadanie odeprzeć rosyjskie natarcie i zabezpieczyć odwrót wojsk austriackich. Po odrzuceniu żądania poddania i kapitulacji twierdzy, wojska rosyjskie przeprowadziły szturm.
Oblężenie rozpoczęło się 17 września 1914. Wzięło w nim udział 91800 żołnierzy rosyjskich dowodzonych przez 133 oficerów liniowych. Szturmem dowodził generał Szczerbaczow.
3 października zaatakowano wschodnią część twierdzy, czyli forty XIV "Hurko", XV "Borek", IV "Optyń", I/2 "Byków", I/3 "Pleszowice", I/4 "Maruszka Las", I/5 "Popowice", I/6 "Dziewięczyce". Nie udało się zdobyć żadnego fortu prócz I/1 "Łysiczka", do którego Rosjanom udało się wedrzeć, ale zostali szybko otoczeni i pokonani przez obrońców twierdzy.
8 października przeprowadzono drugi szturm od strony północnej na forty Xa "Pruchnicka Droga", XIa "Cegielnia", XI "Duńkowiczki" i XII "Żurawica". Rosjanom nie udało się nawet dotrzeć do linii zasieków, ponieśli zarazem ogromne straty.
Pierwsze oblężenie zakończyło się 10 października 1914 porażką wojsk rosyjskich. Straty ze strony rosyjskiej oceniono na około 10 tysięcy zabitych, rannych i zaginionych. Straty załogi twierdzy wyniosły około 3-4 tysiące zabitych.
Zobacz więcej w osobnym artykule: I oblężenie Twierdzy Przemyśl.[edytuj] Drugie oblężenie
Po odparciu pierwszego oblężenia, przystąpiono do uzupełniania zapasów twierdzy. Mimo dotarcia do twierdzy blisko 213 pociągów z zaopatrzeniem, nie udało się uzupełnić zapasów do wymaganych norm. Stan twierdzy wynosił wówczas 131 tysięcy żołnierzy, 21,5 tysiąca koni, 30 tysięcy ludności cywilnej i 2 tysiące jeńców rosyjskich.
Drugie oblężenie rozpoczęło się 5 listopada 1914. Tym razem nie dochodziło do bezpośrednich starć zbrojnych, lecz wojska rosyjskie otoczyły twierdzę odcinając jednocześnie dostęp do dostaw zaopatrzenia. Sroga zima przyczyniła się do szybkiego wyczerpywania się zapasów twierdzy. Stopniowo zmniejszane racje żywnościowe zmusiły obrońców do dokonania uboju prawie 10 tysięcy koni będących na zaopatrzeniu. Z czasem coraz więcej żołnierzy zapadało na choroby. Zaczęto odnotowywać coraz częstsze dezercje. W dniach 17-19 marca dokonano nieudanej próby przebicia się przez pierścień wroga, a straty oszacowano na 5,5 tysiąca zabitych, rannych i zaginionych. W odpowiedzi wojska rosyjskie przeprowadziły szturm ze wszystkich stron, lecz twierdzę zdołano jeszcze obronić. W wyniku coraz gorszej sytuacji obrońców, dowództwo twierdzy w porozumieniu z Naczelnym Dowództwem Armii w dniu 20 marca 1915 wydało rozkaz zniszczenia twierdzy i poddania się.
Od 18 marca zaczęto niszczyć wszelkie zapasy żywności i dobra materialne. 22 marca wysadzono w powietrze działa, forty i mosty na Sanie. 23 marca 1915 o godzinie 6 w sztabie rosyjskiej armii złożono akt kapitulacji twierdzy. Wkrótce do miasta wkroczyły wojska rosyjskie.
Jeńcy austriaccy zostali posegregowani narodowościowo i zesłani do azjatyckiej części Rosji w okolice Turkiestanu, Samarkandy i Taszkientu. Generał Kusmanek, dowódca twierdzy został zesłany w okolice Niżnego Nowogrodu, ale już w marcu 1918 powrócił do Wiednia.
2 kwietnia 1915 do Przemyśla przybył car Mikołaj II w celu osobistego odwiedzenia zdobytej twierdzy oraz uhonorowania zdobywców. Każdy żołnierz otrzymał w nagrodę 5 rubli, a oficerowie zostali odznaczeni orderami.
[edytuj] Trzecie oblężenie
2 maja 1915 po bitwie pod Gorlicami, gdzie został przerwany front rosyjski, na wschód ruszyła ofensywa połączonych wojsk austro-węgierskich i niemieckich. Cofający się Rosjanie zaczęli budować umocnienia wokół Przemyśla w celu odparcia ataku. Wykorzystali do tego również mniej zniszczone forty.
18 maja 1915 Przemyśl został otoczony, a 31 maja rozpoczął się decydujący atak, który skupił się na północno-zachodniej części obrony. Po ostrzale moździerzowym do ataku przystąpiły pułki bawarskie, pułk pruski i oddział strzelców austriackich. Odparto jednocześnie kontrnatarcie rosyjskie. 22 bawarski pułk piechoty zdobył fort X (Orzechowce) i fort XI (Duńkowiczki), zaś wieczorem tego samego dnia batalion strzelców zdobył fort XII (Werner). Forty Xb (Zagrodnia) i IXa (Krzyż) poddały się.
Pierwsi do miasta 3 czerwca 1915 o godzinie 3:30 od strony Zasania weszli Bawarczycy, następnie od zachodu weszła austro-węgierska 4 dywizja kawalerii. Wojska rosyjskie wycofując się wysadziły mosty na Sanie i opuściły miasto.
6 czerwca 1915 do zdobytego Przemyśla przybył głównodowodzący armii austro-węgierskiej, marszałek polny arcyksiążę Fryderyk.
[edytuj] Podsumowanie
| Oblężenie | Obrońcy | Atakujący | Data rozpoczęcia | Data zakończenia | Zwycięzca |
|---|---|---|---|---|---|
| Pierwsze | Austro-Węgry | Rosja | 17 września 1914 | 10 października 1914 | Obrońcy |
| Drugie | Austro-Węgry | Rosja | 5 listopada 1914 | 23 marca 1915 | Atakujący |
| Trzecie | Rosja | Austro-Węgry, Niemcy | 18 maja 1915 | 3 czerwca 1915 | Atakujący |
[edytuj] Forty dziś
W roku 1968 zniszczone i zdewastowane forty zostały uznane za chroniony zabytek architektury obronnej. W 1997 Przemyśl został objęty Krajowym Programem Ochrony i Konserwacji Architektury Obronnej. Po fortach biegnie obecnie forteczny szlak turystyczny oznaczony kolorem czarnym.
[edytuj] Zobacz też:
[edytuj] Bibliografia
- Twierdza Przemyśl
- Jan Rożański – Twierdza Przemyśl, Rzeszów 1983, ISBN 83-03-00025-X
- Jan Rożański – Tajemnice Twierdzy Przemyskiej, Przemyśl 2000, ISBN 83-911659-5-7
- Franz Forstner – Twierdze i zamki obronne w Polsce – Twierdza Przemyśl, Warszawa 2000, ISBN 83-11-09039-4
- Mieczysław Wieliczko – Walki w okolicach Twierdzy Przemyskiej w latach 1914-1915 na łamach prasy polskiej, Przemyśl 1992
