Tyranozaur

Z Wikipedii

Tyranozaur
Rekonstrukcja tyranozaura w Muzeum Historii Naturalnej w Londynie
Systematyka
Domena	eukarioty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	zauropsydy
Podgromada	diapsydy
Nadrząd	dinozaury
Rząd	dinozaury gadziomiedniczne
Podrząd	teropody
Infrarząd	tetanury
Takson	celurozaury
Nadrodzina	tyranozauroidy
Rodzina	tyranozaury
Rodzaj	tyranozaur
Nazwa systematyczna
Tyrannosaurus
Osborn, 1905
Systematyka w Wikispecies
Galeria zdjęć w Wikimedia Commons

Model tyranozaura przed muzeum Sauriersenck (Frankfurt nad Menem)

Tyranozaur (Tyrannosaurus; Barnum Brown, 1900 r., Wyoming-USA) - rodzaj wymarłych drapieżnych gadów z rzędu dinozaurów gadziomiedniczych, żyjący w małych grupkach lub samotnie. Prawdopodobnie był on ewolucyjnym potomkiem występującego na tych samych terenach ok. 7 mln lat wcześniej daspletozaura. Występował wyłącznie na terenie dzisiejszej Ameryki Północnej. Obejmuje następujące gatunki:

Tyrannosaurus rex Osborn, 1905
Tyrannosaurus luanchuanensis
Tyrannosaurus turpanensis

Obecnie jako pewny gatunek traktuje się wyłącznie T. rex, inne zaś uważa się za prawdopodobne synonimy opisane na bazie osobników młodocianych.

[edytuj] Opis

Potężny, z ogromną głową uzbrojoną w potężne kłopodobne zęby pozwalające nie tylko ciąć mięso, ale również kruszyć kości. Dzięki silnym mięśniom żuchwy potrafił przebić się przez ciało triceratopsa, czy hadrozaura ale również kruszyć pancerze ankylozaurów.

Duże stopy pozwalały na stabilne poruszanie się po bagnistym terenie, jednak prawdopodobnie nie był w stanie biec na dłuższych dystansach, ze względu na dużą wagę.

Znaleziono ok. trzydziestu okazów, z czego niespełna połowa to w miarę kompletne szkielety.

[edytuj] Historia odkryć

Pierwsze skamieniałości, które można przypisać tyranozaurowi (dwa niekompletne kręgi), zostały odkryte w 1892 r. w Dakocie Południowej przez Edwarda Drinkera Cope'a. Później fragmenty szkieletu odkopano w 1902 r. w stanie Montana, a następnie w stanie Wyoming w USA. Na podstawie tych znalezisk Henry Fairfield Osborn przygotował pierwszy wizerunek tyranozaura.

Pierwszy raz próby rekonstrukcji szkieletu dokonano w 1915 r., na jej podstawie można było sądzić iż jest to powolny gad, pełzający prawie przy samej ziemi. Na takie wnioski pozwalała ówczesna wiedza na temat tego zwierzęcia i umiejętności naukowców rekonstruujących szkielet.

Największy znaleziony dotąd w miarę kompletny szkielet tyranozaura (oznaczony FMNH PR2081, szerzej znany pod nieformalną nazwą "Sue") znajduje się w Muzeum Ziemi w Chicago.

W 2003 roku w górach wschodniej Montany znaleziono kość udową tyranozaura z zachowanymi fragmentami tkanek miękkich. Wyizolowany z nich kolagen poddano badaniom porównawczym z kolagenem wyizolowanym z współczesnych kręgowców^[1]. 25 kwietnia 2008 w Science ukazał się artykuł grupy badaczy, kierowanej przez Chrisa Organa z Uniwersytetu Harvarda w którym stwierdzają oni, że tyranozaur jest bliżej spokrewniony z ptakami niż z gadami^[2].

[edytuj] Teorie i hipotezy

Dużo kontrowersji wzbudzają kończyny przednie tyranozaura, nie ma pewności do czego mogły mu służyć. Były za krótkie do podawania pożywienia do pyska. Niektórzy naukowcy sądzą, iż pomagały zwierzęciu w podnoszeniu się z leżenia, inna bardziej prawdopodobna hipoteza mówi, że kończyny te mogły służyć do przytrzymywania zdobyczy blisko tułowia, podczas jej spożywania - były bowiem bardzo silne i zakończone ostrymi pazurami. Dodatkowo mogły być użyteczne w czasie kopulacji, służąc do przytrzymywania partnerki.

[edytuj] Teoria padlinożercy

Tradycyjnie tyranozaura uważa się za sprawnego myśliwego. Jednakże niektórzy badacze, np. Jack Horner skłaniają się do uznania go za typowego padlinożercę. Zdaniem tych uczonych tyranozaur poruszał się wolno (na co ma wskazywać fakt iż kość goleniowa jest dłuższa lub co najwyżej równa kości udowej), miał słaby wzrok, a czuły węch, zaś skarłowaciałe kończyny przednie mogły nie być zbyt pomocne przy polowaniu. Kolejnym argumentem za tą teorią jest fakt, że różnice w wykopaliskach o różnym wieku, wskazują na ewolucję w kierunku skracania się kości udowej w stosunku do goleniowej. Miało to wpływać negatywnie na maksymalną szybkość gada przydatną przy polowaniu, a umożliwiać mu przemierzanie większych długości bez odpoczynku w stosunku do jego poprzedników.

Czaszka tyranozaura

Jednak większość naukowców nie przypisuje tyranozaurom specjalizacji w padlinożerstwie. Zwraca się uwagę na fakt, iż różnice między padlinożercami a drapieżnikami wśród dużych kręgowców są niezwykle problematyczne i nawet hieny bardzo często polują, a drapieżcy chętnie korzystają z padliny. Argument powolności tyranozaurów jest odrzucany ponieważ potencjalne ofiary w większości również nie poruszały się szybko, tyranozaury mogły polować z zasadzki, wreszcie brak powszechnie akceptowanych oszacowań prędkości tyranozaurów. Wiele takich oszacowań mówi o prędkości około 20 - 40 km/h. Mała przydatność kończyn przednich przy polowaniach jest nieistotna, wobec potężnych szczęk i układu ciała tyranozaurów, co umożliwiało im zabijanie ofiary samymi ukąszeniami. Dobrze rozwinięty węch nie jest typowy tylko dla padlinożerców, występuje on także u wielu współczesnych zwierząt polujących. Wzrok tyranozaura był wystarczająco dobry do polowania na wielkie dinozaury roślinożerne, a wg nowszych badań nie można mówić o osłabionym wzroku u tyranozaura. Są też znane ślady ataków tyranozaurów na wielkie roślinożerne dinozaury, np. zagojone ślady ugryzienia: na ogonie dinozaura kaczodziobego i na czaszce triceratopsa.

W wyniku przeprowadzonych badań dostępnych szkieletów stwierdzono, że występują na nich ślady szczęk pobratymców. Na tej podstawie część badaczy uznała, że kanibalizm był dość często spotykany wśród tych zwierząt, jednak większość uczonych traktuje te ślady jako efekt walk godowych i terytorialnych.

Porównanie wielkości człowieka i tyranozaura

[edytuj] Kontrowersje dotyczące nazwy

Na podstawie skamieniałości odkrytych w Dakocie Południowej w 1892 r. Cope opisał nowy gatunek, który nazwał Manospondylus gigas. Już w 1917 r. Henry Osborn zauważył podobieństwo między kręgami Manospondylus gigas a odpowiadającymi im kośćmi Tyrannosaurus rex, lecz - mając do dyspozycji tylko jeden niekompletny kręg tego pierwszego (drugi kręg do tego czasu zaginął) - nie mógł z całą pewnością stwierdzić, że można zsynonimizować te dwa gatunki^[3]. Jednak w roku 2000 w miejscu, gdzie Cope odkrył kręgi manospondyla odkryto kolejne skamieniałości, identyczne z kośćmi T. rex. Odkrycie to wywołało spór co do tego, jaka powinna być prawidłowa nazwa tyranozaura; sugerowano, że zgodnie z zasadami Międzynarodowego Kodeksu Nomenklatury Zoologicznej (ICZN) nazwa Manospondylus gigas, jako starsza o 13 lat od nazwy Tyrannosaurus rex, powinna mieć pierwszeństwo i zastąpić tę drugą nazwę (tak jak nazwa Brontosaurus została zastąpiona przez starszą nazwę Apatosaurus, gdy okazało się, że są one synonimami). Jednak na kilka miesięcy przed odkryciem nowych skamieniałości z Dakoty Południowej, 1 stycznia 2000 r, weszły w życie nowe przepisy ICZN, wg których młodszy synonim może zostać utrzymany i uznany za nazwę obowiązującą, jeśli starszy synonim lub homonim nie był używany jako nazwa obowiązująca po 1899 r. i młodszy synonim lub homonim był używany jako nazwa obowiązująca dla konkretnego taksonu przez odpowiednio długi okres czasu w nie mniej niż 25 pracach co najmniej 10 autorów^[4]. Nazwa Tyrannosaurus rex spełnia te warunki i może zostać uznana za obowiązującą nazwę, jeśli do Międzynarodowej Komisji Nomenklatury Zoologicznej wpłynie wniosek o jej zmianę (choć do tej pory to nie nastąpiło).

[edytuj] Dane podstawowe

Cechy gatunku:

pokrycie ciała: łuskowata skóra;

głowa: największa dotąd odnaleziona czaszka tyranozaura (oznaczona MOR 008) odkryta w Montanie w latach 60., miała długość ok. 1,50 metra^[5]. Czaszka tego zwierzęcia była gruba, wytrzymująca naprężenia wywołane zaciskiem silnych szczęk (najpotężniejsze dotychczas odkryte drapieżnika), z licznymi komorami zmniejszającymi jej ciężar, duże oczodoły, oczy skierowane w przód - typowo dla drapieżnika - dla precyzyjnego określenia odległości;

uzębienie: ok. 50 (u FMNH PR2081 - "Sue" - 58^[6]) ostrych zakrzywionych do tyłu zębów, o dł. do ok. 18 cm (u FMNH PR2081 pojedyncze zęby osiągały nawet długość 30,5 cm^[6]^[7], wliczając w to długość korzenia^[8]), złamane zęby były zastępowane przez nowe;

szyja: silna, gruba - musiała utrzymać potężną głowę i wytrzymać gwałtowne szarpnięcia kęsów pożywienia, połączona z tylną częścią czaszki;

kończyny przednie: uwstecznione. Tradycyjnie rekonstruowane jako posiadające dwa palce zakończone pazurami; Quinlan, Derstler & Miller (2007) stwierdzili występowanie u jednego osobnika kończyn z trzema palcami^[9]. Kończyny przednie tyranozaura nie były słabe, ich budowa pozwalałaby na uniesienie do 250 kg;

kończyny tylne: masywne, z silnymi biodrami, stanowiły właściwą podporę ciała;

ogon: średniej długości, masywny, trzymany równolegle do podłoża, pomagał w zachowaniu równowagi;

T. rex:

Wymiary średnie:

długość ciała: okaz oznaczony FMNH PR2081 ("Sue") osiągnął długość ok. 12,5 m^[10]. Znane są bardzo niekompletne szkielety czy nawet pojedyncze skamieniałości mogące należeć do jeszcze większych osobników, jednak oparte na tych skamieniałościach szacunki nie są pewne. Np. fragmenty szkieletu tyranozaura odkrytego w 2000 r. w Montanie, oznaczonego MOR 1126 (przezwanego "C-rex" lub "Celeste"), według wstępnych szacunków, poprzedzających dokładniejsze badania, miałby być o 10 % większy od szkieletu "Sue"^[11]. Czaszka MOR 008 jest dłuższa od czaszki FMNH PR2081 (którego czaszka miała długość ok. 1,4 m), co również może (ale nie musi) sugerować, że całe zwierzę było większe od "Sue". W 1977 roku w formacji Hell Creek, została odnaleziona ogromna maxilla, oznaczona UCMP 118742. Jest ona 29 % dłuższa, od maxilli należącej do AMNH 5027 (którego długość maxilli wynosi 74,9 cm, a czaszki 1,355 m), czyli mierzy 96,6 cm (maxilla Sue mierzy 86,1 cm). Calkowitą długość holotypu Paul (1988) oszacował na 10,6 m, a ciężar na 5,7 t i na podstawie tych danych, długość UCMP 118742 na ok. 13,6 m, a ciężar aż na 12 ton. Jednak w 1996 roku, stwierdził, że jego początkowe oszacowanie było za wysokie i podał, że gigant ten ważył 7-8,5 tony.

wysokość: u FMNH PR2081 wysokość mierzona od ziemi do bioder wynosiła ok. 4 m^[10];

masa ok. 6 ton.

Okres występowania:

(T. rex) schyłek późnej kredy, mastrycht, ok. 68-65 mln. lat temu.;

Biotop: tereny zarośnięte, w tym bagniste (młode osobniki) i tereny otwarte, słabo zalesione (dorosłe).

Rozród: jajorodne, jaja wydłużone.

Gniazdo: Budowane w ten sam sposób jak u dzisiejszych krokodyli, z suchych liści, gałązek i ziemi. Tryb życia, zachowania społeczne: prawdopodobnie przez większość czasu żyły samotnie, istnieją również hipotezy, mówiące, że polowały w grupkach; raczej osiadłe, terytorialne, bardzo prawdopodobne, że był stałocieplny (wnioskowane ze względu na tryb życia oraz budowę i ślady na szkielecie).

Znaczenie nazwy:

tyranozaur= jaszczurka tyran;
rex= król

[edytuj] Kultura

Tyranozaur jest jednym z najczęściej wykorzystywanych w sztuce dinozaurów. Wystąpił w większości filmów i książek fabularnych o tych zwierzętach m.in. w dwóch częściach Parku Jurajskiego.

[edytuj] Przypisy

↑ Tyranozaur to król kur Gazeta Wyborcza, 24 kwietnia 2008
↑ Molecular Phylogenetics of Mastodon and Tyrannosaurus rex Science, Vol. 320. no. 5875, p. 499, Streszczenie publikacji
↑ Osborn, H.F. (1917) Skeletal adaptations of Ornitholestes, Struthiomimus, Tyrannosaurus. Bulletin of the American Museum of Natural History 35: 733–71. Artykuł dostępny w formacie PDF: http://hdl.handle.net/2246/1334
↑ International Code of Zoological Nomenclature, Fourth Edition. Art. 23.9 - Reversal of Precedence. By the International Commission on Zoological Nomenclature. The International Trust for Zoological Nomenclature. 1999. http://www.iczn.org/iczn/index.jsp?article=23&nfv=#9
↑ http://www.montana.edu/cpa/news/nwview.php?article=3607
↑ ^6,0 ^6,1 http://www.fieldmuseum.org/SUE/about_skull_teeth.asp
↑ http://www.fieldmuseum.org/SUE/about_vital.asp
↑ http://www.bhigr.com/pages/info/info_rxth.htm
↑ Quinlan, Elizibeth D.; Derstler, Kraig & Miller, Mercedes M. (2007) "Anatomy and function of digit III of the Tyrannosaurus rex manus." Geological Society of America Abstracts with Programs, 39(6): 77. Abstrakt
↑ ^10,0 ^10,1 http://www.fieldmuseum.org/SUE/about.asp
↑ http://dml.cmnh.org/2000Dec/msg00603.html

[edytuj] Bibliografia

Robert Bakker, 1986. The Dinosaur Heresies. New York: Kensington Publishing. 481 str.
Brochu, C.R. 2003. Osteology of Tyrannosaurus rex: insights from a nearly complete skeleton and high-resolution computed tomographic analysis of the skull. Memoirs of the Society of Vertebrate Paleontology. 7: 1-138.
Christiansen, P. & Fariña, R.A. 2004. Mass prediction in theropod dinosaurs. Historical Biology 16: 85-92.
Erickson, G.M., Makovicky, P.J., Currie, P.J., Norell, M.A., Yerby, S.A., & Brochu, C.A. 2004. Gigantism and comparative life-history parameters of tyrannosaurid dinosaurs. Nature 430: 772-775.
Farlow, J.O., Smith, M.B., & Robinson, J.M. 1995. Body mass, bone "strength indicator", and cursorial potential of Tyrannosaurus rex. Journal of Vertebrate Paleontology 15: 713-725.
Henderson, D.M. 1999. Estimating the masses and centers of mass of extinct animals by 3-D mathematical slicing. Paleobiology 25: 88–106.
Horner, J.R. & Padian, K. 2004. Age and growth dynamics of Tyrannosaurus rex. Proceedings of the Royal Society of London B 271: 1875-1880.
Hurum,J.H. and Karol Sabath, 2003: Giant theropod dinosaurs from Asia and North America:Skulls of Tarbosaurus bataar and Tyrannosaurus rex compared.Acta Palaeontologica Polonica 48 (2):161 –190.
Hutchinson, J. R. and Garcia, M. (2002). Tyrannosaurus was not a fast runner. Nature 415: 1018-1021.
Seebacher, F. 2001. A new method to calculate allometric length-mass relationships iof dinosaurs. Journal of Vertebrate Paleontology 21(1): 51–60.