Dinozaury

Z Wikipedii

Dinozaury
Atak deinonycha na roślinożernego dinozaura z grupy iguanodonów (Bałtowski Park Jurajski)
Systematyka
Domena	eukarioty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	zauropsydy
Podgromada	diapsydy
Infragromada	archozauromorfy
Nadrząd	dinozaury
Nazwa systematyczna
Dinosauria
Owen, 1842
Systematyka w Wikispecies
Galeria zdjęć w Wikimedia Commons

Dinozaury (Dinosauria – z gr. δεινός deinos – straszny, potężny + σαῦρος sauros – jaszczur) – grupa wymarłych lądowych archozaurów (gadów naczelnych), które zdominowały ziemskie ekosystemy przez ponad 160 milionów lat, pojawiając się w późnym triasie około 230 milionów lat temu. Pod koniec okresu kredy, około 65 milionów lat temu, katastrofalne wymieranie skończyło ich dominację na lądzie na wszystkich kontynentach. Jedna grupa dinozaurów przeżyła do dnia dzisiejszego: większość taksonomistów uważa, że współczesne ptaki są bezpośrednimi potomkami dinozaurów z grupy teropodów. Grupa obejmuje dwa rzędy: Saurischia (gadziomiedniczne) oraz Ornithischia (ptasiomiedniczne).

Przez znaczną część XX wieku dinozaury nie były uważane za naturalną jednostkę systematyczną a nazwę tę stosowano jedynie dla zbiorczego określenia dwóch rzędów lądowych gadów z grupy archozaurów – Saurischia i Ornithischia.

Obecnie dinozaury uważa się za ważny (naturalny) takson – nadrząd w hierarchii linneuszowskiej, w skład którego włącza się zazwyczaj także ptaki, bo bez nich stają się grupą parafiletyczną, a więc sztuczną. Dlatego mówiąc o dinozaurach w tradycyjnym znaczeniu (wymarłych mezozoicznych nielatających gadach naczelnych) często używa się określenia non-avian dinosaurs, czyli "nie-ptasie dinozaury".

Spis treści 1 Charakterystyka 1.1 Budowa 1.2 Poruszanie się 1.3 Stałocieplność 1.4 Rozmiary 2 Rekordy 3 Historia odkryć 4 Ewolucja dinozaurów 5 Przyczyny wyginięcia 5.1 Współczesne hipotezy 5.2 Hipotezy dawniejsze 5.3 Dowody 6 Klasyfikacja 7 Zobacz też 8 Przypisy 9 Linki zewnętrzne

[edytuj] Charakterystyka

Niemal wszystko, co możemy powiedzieć o dinozaurach, wiemy z informacji odczytanych z ich szkieletów i innych skamieniałości (tropów, odcisków części miękkich, koprolitów). Chociaż rzadko zdarza się znaleźć kompletny szkielet, to jednak nawet z ich poszczególnych fragmentów można zrekonstruować wygląd całego dinozaura. Odciski miękkich części ciała, jak skóra lub skamieniałe organy wewnętrzne, to wyjątkowa rzadkość, bowiem mogą one powstać tylko w bardzo specyficznych warunkach. Szkielet rekonstruuje się przez porównanie rozmiaru i morfologii szkieletu do kości innego, podobnego gatunku dinozaura, którego odnaleziono więcej części szkieletu i poprzez dopasowywanie mięśni do przyczepów na szkielecie. Dinozaury, które znamy z wykopalisk, stanowią zaledwie drobny procent spośród tych zwierząt jakie żyły na Ziemi i wymarły. Należy pamiętać, że w dużej części kości, które są odkrywane, pochodzą od kolosów, ponieważ małe kości po prostu gorzej się zachowują.

[edytuj] Budowa

Dinozaury miały cztery kończyny (tylne na ogół wyraźnie dłuższe od przednich, nie było to jednak regułą), zakończone pazurami, u niektórych grup roślinożerców przypominających tępe kopyta. Ciało pokryte było łuskowatą, wodoszczelną skórą. Niektóre mniejsze dinozaury drapieżne miały w różnym stopniu rozwinięte pióra. Wszystkie dinozaury posiadały ogon.

Dinozaury składały jaja pokryte twardymi skorupkami o budowie podobnej do ptasiej. Szkielety dinozaurów i ptaków posiadają wiele cech niespotykanych u innych zwierząt, np. przekształcenie nóg usprawniające bieg. Innymi ich wspólnymi cechami są lekkie kości kończyn (i obecność jam w wielu kościach, być może mieszczących worki powietrzne), szczegóły budowy czaszki oraz staw zawiasowy staw skokowy.

[edytuj] Poruszanie się

Dzisiejsze gady mają kończyny ustawione nieco na boki. Natomiast budowa kości kończyn dinozaurów, ich powierzchni stawowych, główek stawowych, połączenia z miednicą, a także połączenia z pasem barkowym wskazują na to, że kończyny te ustawione były w płaszczyźnie pionowej, co jest nieporównywalnie wydajniejsze przy poruszaniu się. Na takich kończynach można szybko chodzić i biegać; łatwiej na nich unosić ciężar ciała, co mogło być powodem, dzięki któremu wśród dinozaurów występowały formy gigantyczne, największe zwierzęta, jakie kiedykolwiek chodziły po ziemi. O sposobie poruszania się dinozaurów mówi nam nie tylko budowa ich kości (w tym ślady przyczepów mięśni), ale także ich tropy (ślady marszu, odpoczynku, polowań, a nawet pozostawione przez zwierzęta płynące w płytkiej wodzie).

[edytuj] Stałocieplność

Istnieje wiele przesłanek świadczących o tym, że dinozaury nie były tak "zimnokrwiste" jak dzisiejsze gady. Ich pionowo ustawione kończyny umożliwiające efektywniejsze poruszanie się mają sens, jeżeli przemiana materii w organizmie jest na tyle na wysokim poziomie, że dobrodziejstwa tej konstrukcji są w pełni wykorzystywane. Organizm zużywa więcej pożywienia, czemu towarzyszy wydzielanie ciepła, ale w zamian za to zwiększone zużycie zwierzę może być aktywne bez przerwy, niezależnie od temperatury otoczenia. Tradycyjne określenia zimnokrwistość i ciepłokrwistość są mylące, bo np. gdy jaszczurki nagrzeją się na słońcu, to też są ciepłokrwiste (temperatura ich ciała, w tym krwi, podnosi się). Prawidłowym określeniem jest zmiennocieplność (ektotermiczność) – wykorzystywanie ciepła z otoczenia i stałocieplność (endotermiczność) – wytwarzanie ciepła metabolicznego do regulacji temperatury ciała. Dzisiejsze gady są ektotermiczne, tzn. ich aktywność ruchowa jest uzależniona od temperatury otoczenia. Zwierzęta endotermiczne dysponują własnym wewnętrznym źródłem ciepła, więc nie są uzależnione od dostawy ciepła z otoczenia, ale w zamian za to muszą jeść ok. 10 razy więcej od zwierząt zmiennocieplnych.

Niewątpliwie niektóre gady mogły osiągać pewien wyższy stopień termoregulacji dzięki możliwości szybszego nagrzewania i chłodzenia ciała. Funkcję odbiornika i promiennika ciepła pełniły u nich kostne struktury pokryte bogato unaczynioną skórą tworzące biegnący wzdłuż grzbietu grzebień. Krew płynąca naczyniami pod skórą mogła zależnie od potrzeb ogrzewać lub schładzać organizm dając im przewagę nad innymi gadami.

• W pewnym stopniu możemy stwierdzić, jaki był metabolizm, czyli poziom przemiany materii u dinozaurów. Bardzo dobrą informację dają nam kości, a mianowicie ich budowa histologiczna. Jeśli przetniemy kość dinozaura i zrobimy cienki szlif, a następnie obejrzymy go pod mikroskopem, to zauważymy, że taka kość różni się od kości innych gadów, bo jest bardzo unaczyniona. Bardzo dużo naczyń krwionośnych zawierają kości u zwierząt endotermicznych – ptaków i ssaków, więc jest to przesłanka za stałocieplnością dinozaurów. Badania kości różnych gatunków nie dają jednak zawsze takich samych, jasnych wyników. Możliwe, że systemy regulacji temperatury były u nich nieco odmienne niż stałocieplność i zmiennocieplność. Pamiętać trzeba, że dinozaury ewoluowały na Ziemi przez ponad 165 milionów lat!

• Inna przesłanka wynika z geometrycznej zależności mówiącej, że zwiększaniu rozmiarów liniowych towarzyszy wzrost objętości i masy do sześcianu, a powierzchni tylko do kwadratu. Tak więc duże i bardzo duże dinozaury miały stosunkowo małą powierzchnię ciała w stosunku do objętości. Dlatego tempo wymiany ciepła z otoczeniem było niewielkie i nawet przy niskim poziomie metabolizmu zwierzęta zachowywały stabilną temperaturę ciała. Np. współczesne olbrzymie wieloryby dzięki grubej warstwie tłuszczu i małej względnej powierzchni ciała stygną bardzo wolno. Zmierzono kiedyś temperaturę stygnięcia finwala zabitego w Norwegii, który znajdował się w wodzie o temperaturze 12°C. Wbite w jego ciało termometry wskazały spadek 1°C na dobę od temperatury 35,6°C za życia.

• W 1993 wydobyto w Dakocie Południowej dinozaura z rodziny teskelozaurów ze skrzemionkowanymi (silifikacja tkanek miękkich) częściami miękkimi w klatce piersiowej. Za pomocą tomografu komputerowego prześwietlono klatkę piersiową i utworzono jej trójwymiarowy obraz. Okazało się, że jego serce w ogóle nie przypomina serca większości dzisiejszych gadów, a jest takie, jakie mają krokodyle, ptaki i ssaki. Serce takie złożone z dwóch komór i dwóch przedsionków tłoczy krew bogatą w tlen, dzięki czemu jego właściciel mógł pozwolić sobie na szybszy metabolizm, a co za tym idzie, na niezależność od temperatury otoczenia.

• Odkryto również gatunki dinozaurów występujące na terenach okołobiegunowych. Jest to kolejna przesłanka przemawiająca za teorią ich stałocieplności.

• W świetle odkryć z ostatnich lat wiemy z całą pewnością, że przynajmniej dinozaury mniejszych rozmiarów były pokryte piórami przypominającymi pędzelkowate pióra półpuchowe ptaków. Pióra te musiały spełniać funkcję termoizolacyjną, taką, jaką spełniają u ptaków lub sierść u ssaków.

A więc podsumowując: sprawne kończyny to stała aktywność, a bogato unaczynione kości i dwukomorowe serce to podobieństwo do zwierząt stałocieplnych. Powolne oddawanie ciepła do otoczenia nie dopuszczało do wychłodzenia. Tak więc wydaje się bardzo prawdopodobne, że nawet jeśli dinozaury nie były endotermiczne w takim stopniu, w jakim są nimi dzisiejsze ptaki czy ssaki, wyraźnie różniły się regulacją ciepłoty ciała od dzisiejszych gadów.

[edytuj] Rozmiary

Dotychczasowe znaleziska dinozaurów świadczą o tym, że były to największe zwierzęta lądowe, jakie kiedykolwiek chodziły po Ziemi. Jednakże większość dinozaurów nie była gigantami.

Spośród dinozaurów, których szkielety odkopano w komplecie i są wystawione w muzeach, najwyższym i najcięższym jest brachiozaur, znaleziony w Tanzanii w 1908 roku. Obecnie jest wystawiony w Muzeum Przyrodniczym Uniwersytetu Humboldtów w Berlinie. Ma 12 m wysokości. Prawdopodobnie zwierzę ważyło za życia od 30-60 ton. Najdłuższy szkielet wystawiony w muzeum, mający 27 m, należał do diplodoka. Został odkryty w Ameryce Północnej w stanie Wyoming, i jest eksponowany w Muzeum Historii Naturalnej im. Carnegiego w Pittsburgu od 1907 roku.

Największe i najdłuższe dinozaury znane są tylko z fragmentów szkieletu. I tak znane od lat siedemdziesiątych: masywny argentynozaur, który mógł ważyć od 80-100 ton i mierzyć ponad 45 m długości i superzaur – 40 m długości.

Żadna inna grupa lądowych zwierząt nie może się z nimi równać. Największy słoń rekordzista ważył tylko 12 ton, a najwyższa żyrafa sięgała jedynie 7 m wysokości. Nawet największy lądowy ssak, wymarły bezrogi nosorożec baluchiterium o wysokości w kłębie do 6 m i mamut były karzełkami przy olbrzymich zauropodach. Jedynie nieliczne wodne zwierzęta zbliżają się do ich rozmiarów, a wieloryb płetwal błękitny przewyższa je, gdyż waży do 200 ton i mierzy 33,5 m długości. Trzeba tu jednak zauważyć, iż tak wielką masę zawdzięcza on życiu w środowisku wodnym, gdzie działa na niego zmniejszająca ciężar siła wyporu.

Najmniejsze znane dinozaury były wielkości wrony albo kury. Parvicursor i saltopus miały do 60 cm długości, a mikroraptor nie przerastał gołębia.

Młode dinozaury rosły w oszałamiającym tempie. Malutki apatozaur potrafił w ciągu zaledwie 20 lat zmienić się w 30 tonowego olbrzyma. Natomiast tyranozaur rósł powoli aż do okresu dojrzewania, gdy powiększał się pięciokrotnie w ciągu siedmiu lat. Dzięki temu tyranozaur mógł skutecznie zdominować dwie nisze ekologiczne, ponieważ występował w rozmiarach średnim i wielkim.

Uważa się, że osiąganie tak wielkich rozmiarów było spowodowane tym, że w okresie jurajskim najczęściej występującymi roślinami były rośliny nagonasienne. Dinozaury rozwijały potężne żołądki funkcjonujące na podobieństwo kadzi fermentacyjnych. Gdy pojawiły się bogate w związki odżywcze rośliny okrytonasienne, największe dinozaury zaczęły znikać.

[edytuj] Rekordy

• Najszybszy – dromicejomim (osiągał 80 km/h)^{[potrzebne źródło]},
• Najcięższy – argentynozaur (niektóre szacunki sugerują, że ważył ok. 110 ton – lecz odkryto stosunkowo niewiele skamieniałości tego zwierzęcia, w związku z tym szacunki nie są pewne), bruhatkajozaur (niektóre szacunki sugerują masę do 130, czy nawet 220 t, lecz są one bazowane na fragmentarycznych skamieniałościach i jako takie nie są pewne) lub amficelias (do 122 t – szacunki bazowane na opisanym przez Edwarda Drinkera Cope'a pojedynczym niekompletnym kręgu, który zaginął wiele lat temu),
• Najdłuższy – argentynozaur (niektóre szacunki sugerują, że osiągał 42 m długości – patrz uwagi wyżej), bruhatkajozaur (wg niektórych szacunków osiągał 44 m długości – patrz uwagi wyżej) lub amficelias (wg niektórych szacunków do 58 m – patrz uwagi wyżej),
• Najwyższy – zauroposejdon (osiągał 18,5 (19 m) i mamenchizaur 17,5 (18 m) wysokości być może bruhatkajozaur jeżeli by jednak ważył 200 t to musiał być też bardzo wysoki),
• Najdłuższa szyja – mamenchizaur (jego szyja osiągała ok. 14 m długości),
• Największy mózg – Utahraptor (jego mózg był wielkośći mózgu kota)
• Najmniejszy mózg – stegozaur (jego mózg był wielkości orzecha włoskiego),
• Najdłuższa czaszka – torozaur (jego czaszka osiągała 2,5 m długości),
• Największy drapieżnik – spinozaur (sugeruje się, że mógł osiągać 17 metrów długości i 8 t wagi; jeden okaz mógł mieć nawet 25 m i do 12 t – są to jednak szacunki na podstawie jednej niekompletnej szczęki) i giganotozaur ok. 8 t, 10-16 m i ok. 6 m wysokości, karcharodontozaur ok. 12,13 m, 7,5 t, tyranozaur 12,13 m 7 t i tarbozaur bardzo podobnie),
• Najmniejszy – epidendrozaur (osiągał 12-15 cm długości, 5 cm wysokości; ważył ok. 100 g)
• Najwcześniejszy – eoraptor (żył 227 milionów lat temu); jeszcze starszy jest silezaur sprzed 230 mln lat, lecz nie jest pewne, czy należy on już do dinozaurów, czy jest bardziej prymitywnym przedstawicielem szerszego kladu Dinosauriformes. W 1999 r. opisano też odkryte na Madagaskarze fragmentaryczne skamieniałości dwóch gatunków archozaurów, być może nieco starszych od eoraptora, pierwotnie zidentyfikowanych jako przedstawiciele prozauropodów^[1]; jednak nowsze badania sugerują, że co najmniej jeden z nich może w ogóle nie być dinozaurem, lecz bardziej prymitywnym przedstawicielem archozaurów^[2].

[edytuj] Historia odkryć

Najwcześniejsze pisane wzmianki o kościach dinozaurów pochodzą z Chin sprzed 2400 lat. Chińczycy przypisywali im tradycyjnie właściwości magiczne jako kościom należącym do smoków. Natomiast w Europie wierzono, że są resztkami olbrzymów i innych stworzeń, które wymarły podczas Potopu.

W 1677 angielski przyrodnik Robert Plot zilustrował kość dinozaura, publikując jej rysunek w książce Historia naturalna hrabstwa Oksford przypisując jej pochodzenie od jakiegoś ludzkiego olbrzyma, co znalazło odzwierciedlenie w jej nazwie – Scrotum humanum.

Jednak pierwsze odkrycie naukowe dinozaura przypisuje się doktorowi Gideonowi Mantellowi oraz jego żonie, Mary Ann Mantell, którzy w 1822 znaleźli ząb iguanodona w kamieniołomach niedaleko Lewes na południowym wybrzeżu Anglii. Gideon Mantell swoje znalezisko opisał w 1825 roku na łamach "Philosophical Transactions of the royal Society of London". W 1824 roku, William Buckland, angielski profesor geologii na Uniwersytecie w Oksfordzie, wykopał skamieniałe kości megalozaura (z łac. wielki jaszczur) w pobliżu Oksfordu. Buckland był pierwszą osobą, która w 1824 opisała znalezisko w naukowym czasopiśmie. Po raz pierwszy nazwy Dinosauria użył w 1842 słynny angielski anatom i paleontolog Richard Owen.

W 1855 górnicy drążąc chodnik w kopalni Bernissart, znajdującej się na terenie Belgii, znaleźli 39 szkieletów iguanodona. Wydobycie skamieniałości było nadzorowane przez pracownika Muzeum Królewskiego w Brukseli Louisa Dollo.

W 1858 w kopalni marglu w miasteczku Haddonfield, stan New Jersey znaleziono pierwszego amerykańskiego dinozaura(skamieniałości znajdywane wcześniej nie były poprawnie klasyfikowane). Nazwa nowego dinozaura, Hadrosaurus foulkii, pochodziła od miasteczka i odkrywcy, Williama Parkera Foulke. Hadrozaur był pierwszym prawie kompletnym szkieletem dinozaura, na dodatek – jak się wydawało – wyraźnie dwunożnym. To rewolucyjne odkrycie wykazało, że dinozaury poruszały się inaczej niż współczesne jaszczurki, jak sądziło w owym czasie większość naukowców. Odkrycie Foulke'a rozpoczęło szaleństwo poszukiwań dinozaurów w Stanach Zjednoczonych.

Modę na odkrywanie nowych dinozaurów, jaka zapanowała pod koniec XIX wieku, najlepiej ilustruje szaleńcza rywalizacja jaką prowadzili między sobą Edward Drinker Cope i Othniel Charles Marsh, znana jako wojna o kości. Wszystko zaczęło się najprawdopodobniej, kiedy Marsh publicznie wskazał błędy w rekonstrukcji szkieletu elasmozaura przez Cope'a, który umieścił głowę plezjozaura tam gdzie powinien być ogon. Rywalizacja między nimi trwała ponad 30 lat, kosztowała ogromne pieniądze i zakończyła się w 1897 wraz ze śmiercią Cope'a. Zwycięzcą okazał się Marsh, który wykopał więcej okazów i miał lepsze stosunki z US Geological Survey (USGS).

Niestety, dużo wartościowych okazów dinozaurów było uszkodzonych albo zniszczonych z powodu nieodpowiednich metod pracy. Między innymi z tego powodu, że w tamtym czasie używano dynamitu żeby wydobyć kości ze skał. Pomimo tego wkład obu uczonych do rozwoju paleontologii był ogromny. Marsh odkrył 86 nowych gatunków dinozaurów należących między innymi do rodzajów: Allosaurus, Apatosaurus, Diplodocus, Stegosaurus, Triceratops, a Cope 56 z takich między innymi rodzajów jak: Camarasaurus, Coelophysis, Monoclonius, co dało w sumie 142 nowe gatunki. Dinozaury Cope'a znajdują się obecnie w Amerykańskim Muzeum Historii Naturalnej w Nowym Jorku, podczas gdy Marsha są na wystawie przy Peabody Muzeum Historii Naturalnej na Yale University.

W 1887 brytyjski paleontolog Harry Govier Seeley podzielił rząd dinozaurów na dwa podrzędy na podstawie budowy kości miednicy: Saurischia (gadziomiedniczne) i Ornithischia (ptasiomiedniczne). Podział ten obowiązuje do dziś.

W 1902 amerykański paleontolog Barnum Brown odkrył w południowej Montanie pierwsze skamieniałe szczątki tyranozaura. Od 1897 poszukiwania dinozaurów objęły wszystkie kontynenty. W 1922 Trzecia Ekspedycja Środkowoazjatycka zorganizowana przez Amerykańskie Muzeum Historii Naturalnej, która była kierowana przez Roya Chapmana Andrewsa dokonała na terenie pustyni Gobi, na stanowisku nazwanym Płonącymi Wzgórzami (Flaming Cliffs), odkrycia pierwszych skamieniałych jaj dinozaurów. Późniejsze polskie ekspedycje na Gobi prowadzone w latach 1963-71, przez Zofię Kielan – Jaworowską doprowadziły do uznania Gobi za jedno z najbogatszych stanowisk kredowych dinozaurów na świecie. Aż do końca lat sześćdziesiątych XX wieku dinozaury uważano za powolne i zmiennocieplne gady.

Przełom w badaniach nad dinozaurami nastąpił w latach siedemdziesiątych XX wieku w wyniku pojawienia się nowych hipotez na temat życia i śmierci dinozaurów. Naukowcami, którzy mieli istotny wpływ na zmianę wizerunku dinozaurów byli między innymi: John Ostrom, Robert Bakker, Peter Dotson, Jim Farlow, Jack Horner, Peter Galton i Dale Russell.

Dinozaury znajdowano i znajduje się do dziś na wszystkich kontynentach, w tym również w Australii i na Antarktydzie. Pierwszych odkryć szczątków dinozaurów na obszarze Australii dokonała w 1984 na terenie odkrywki Dinosaur Cove znajdującej się w Wiktorii, ekspedycja kierowana przez Thomasa Richa. Wówczas znaleziono 85 odłamków kostnych i całych kości dinozaurów, które należały między innymi do małego ornitopoda – Atlascopcosaurus loadsi. Nazwę rodzajową tłumaczy się jako jaszczura Atlas Copco, tj. przedsiębiorstwa, które sponsorowało wykopaliska.

Pierwszym znalezionym na Antarktydzie dinozaurem był ankylozaur. Znaleziska dokonano na Wyspie Rosa w 1986. W 1994 znaleziono tutaj nieznany dotąd naukowcom gatunek, który nazwano Cryolophosaurus ellioti.

Pomimo tego, że pierwszych udokumentowanych odkryć szczątków dinozaurów dokonano na kontynencie europejskim, szczątki tych zwierząt są znajdowane w Europie stosunkowo rzadko. Jednym z ostatnich i najciekawszych odkryć szczątków dinozaurów, było znalezienie w 1983 przez Williama Walkera okazu nazwanego Baryonyx walkeri. Nazwę rodzajową można przetłumaczyć jako ciężki szpon.

Do końca 2006 roku opisano ponad 500 rodzajów dinozaurów.

[edytuj] Ewolucja dinozaurów

Pozostaje przedmiotem sporu, które z odkrytych dotąd prymitywnych triasowych archozaurów (tradycyjnie nazywanych "tekodontami" – termin obecnie używany raczej nieformalnie, gdyż odnosi się do grupy parafiletycznej) można już uznać za najstarsze dinozaury (patrz dział "Rekordy"). Najstarsze skamieniałości, co do których naukowcy generalnie zgadzają się, że należą do dinozaurów, znaleziono w Argentynie. Należały do niewielkich dwunożnych drapieżników mających ok. metra długości z grupy paleoteropodów, a ich wiek szacuje się na ok. 225-230 mln lat co odpowiada przełomowi środkowego i późnego triasu.

Dinozaury pojawiły się, kiedy wszystkie kontynenty były ze sobą połączone w olbrzymi prakontynent, zwany Pangeą. Klimat był suchy i gorący. Za ich bezpośrednich przodków uważa się żyjące w środkowym triasie niewielkie drapieżne archozaury z klanu Ornithodira, podobne do lagerpetona czy marazucha. Z tego okresu znamy np. mięsożerne celofyzy, eoraptory, herrerazaury oraz roślinożerne plateozaury. Po triasie, ok. 200 mln lat temu, nastał okres jurajski. Klimat stał się bardziej wilgotny, a kontynenty zaczęły się rozdzielać. Wzrosła także różnorodność gatunków dinozaurów. Pojawiły się ogromne, długoszyjne zauropody jak np. brachiozaur, apatozaur, diplodok, sejsmozaur, opancerzone stegozaury oraz wielkie drapieżniki np. allozaur, dilofozaur, ceratozaur, daspletozaur. Ok. 144 mln lat temu zaczął się ostatni okres ery mezozoicznej, kreda. Klimat jeszcze gorący stopniowo się ochładzał. W tym okresie dinozaury osiągnęły największe zróżnicowanie. Pojawiły się posiadające rogi ceratopsy jak np. triceratops, protoceratops (ten rodzaj jeszcze nie miał rogów), jamaceratops, centrozaur, styrakozaur, chasmozaur, torozaur, pachyrinozaur, einiozaur, acheluozaur, montanoceratops, archeoceratops, liaoceratops, chaojangzaur, niewielkie drapieżniki np. owiraptor, welociraptor, buitreraptor, troodon, deinonych, oraz ornitopody np. iguanodon, majazaura, parazaurolof, prozaurolof oraz najbardziej znany z dinozaurów – tyranozaur i tarbozaur.

[edytuj] Przyczyny wyginięcia

65 mln lat temu nagle wymarło wraz z dinozaurami ponad trzy czwarte innych mieszkańców Ziemi. Było to tylko jedno z pięciu masowych wymierań w dziejach życia, bynajmniej nie największe.

Naukowcy nadal spierają się, co było przyczyną wielkiego wymierania kredowego oraz ile lat trwało. Nie ma dowodów geologicznych i paleontologicznych, czy dinozaury wymarły w ciągu kilkuset lat czy kilku milionów lat. Uważa się, że przyczyna wymarcia dinozaurów powinna wyjaśniać także wymarcie w tym samym czasie innych grup organizmów, w tym morskich, m.in. amonitów, wielu gatunków otwornic. Więc chociaż na przestrzeni lat powstało bardzo wiele różnorodnych teorii, hipotezy tłumaczące wyłącznie wymarcie dinozaurów (np. konkurencja ssaków, epidemia, rozwój roślin okrytonasiennych itp.) są powszechnie odrzucane.

[edytuj] Współczesne hipotezy

• Za najbardziej prawdopodobną hipotezę uważa się kosmiczną katastrofę, spowodowaną uderzeniem meteorytu lub komety o średnicy powyżej 10 km. Jako pierwszy hipotezę tą wysunęli Luis Walter Alvarez i jego syn Walter Alvarez^[3] Krater uderzeniowy, o nazwie Chicxulub, został odkryty w Meksyku na Półwyspie Jukatan i pod wodami Zatoki Meksykańskiej. Odkryto jeszcze kilka kraterów pochodzących najprawdopodobniej z tego samego okresu, m.in. krater Silverpit na dnie Morza Północnego i krater Bołtysz na Ukrainie. Istnieje hipoteza według której z Ziemią zderzyła się kometa, rozerwana siłami pływowymi. Niedawno zidentyfikowano także gigantyczny krater Śiwa na dnie Morza Arabskiego, większy niż struktura uderzeniowa na Jukatanie, być może utworzony przez uderzenie meteorytu o średnicy nawet 40 km.
• Na granicy ery mezozoicznej i kenozoicznej nastąpiły zmiany klimatyczne, które według jednej z teorii spowodowane były wzmożoną aktywnością wulkaniczną. Zrobiło się chłodniej i pojawiły się pory roku z zimą oraz duże roczne wahania temperatury. Dinozaury mogły przetrwać jedynie w cieplejszych rejonach. Za tą tezą przemawia fakt, że w tym właśnie okresie powstały trapy Dekanu – olbrzymie pokrywy lawowe na obszarze dzisiejszych Indii. Nie przeczy ona jednak hipotezie katastrofy kosmicznej, a nawet ściśle się z nią wiąże. Tak potężne uderzenie jak to, które spowodowało powstanie krateru Śiwa mogło być istotną przyczyną wzmożonego wulkanizmu w tym regionie.

[edytuj] Hipotezy dawniejsze

• Pojawiły się rośliny okrytozalążkowe wytwarzające trujące alkaloidy. Dinozaury roślinożerne mogły się nimi zatruwać, i jeśli nawet nie zatruwały ich bezpośrednio to mogły mieć niekorzystny wpływ na rozród. Jeśli ubywało roślinożerców drapieżniki nie miały na kogo polować i ginęły z głodu. Obecnie ta hipoteza jest już nieaktualna, gdyż rośliny te pojawiły się na początku kredy, a od początku kredy i późnej były powszechne. Mimo tego przez cały ten okres trwał największy w dziejach rozwój dinozaurów. Dinozaury miały czas żeby się przystosować lub nauczyć rozróżniać rośliny, które nie wytwarzały alkaloidów.
• Pod koniec kredy na całej kuli ziemskiej opadał poziom morza. Na lądach zmieniało się środowisko, wyłaniały nowe lądy i wypiętrzały góry. Dotychczasowe olbrzymie równinne obszary pokryte płytkimi wodami zniknęły. Dinozaury mogły nie potrafić przystosować się do nowych siedlisk. Nie była to jednak pierwsza wielka regresja w czasie istnienia dinozaurów, poprzednie nie oddziaływały na rozwój dinozaurów.
• Konkurencja ssaków, które jako stałocieplne i nocne zwierzęta wyjadały w nocy jaja dinozaurów. Mało prawdopodobne, bo choćby dzisiejsze gady nie mają takich problemów. Przede wszystkim jednak pod koniec kredy nie obserwuje się jakiejkolwiek ekspansji czy znaczącej radiacji ssaków.
• Miały zbyt małe mózgi w porównaniu z ssakami i nie mogły sprostać ich konkurencji. Nie można jednak porównywać oddzielnych grup zwierząt ponieważ w porównaniu z innymi gadami ich mózgi były podobnej wielkości, a niektóre odkryte skamieniałe puszki mózgowe są nadzwyczaj duże.

Do ery kenozoicznej nie dotrwały żadne dinozaury. Pozostały po nich jedynie ptaki, których przodkami były teropody.

[edytuj] Dowody

Za najprawdopodobniejszą teorię uważany jest upadek obiektu kosmicznego (sprzężony ze zwiększoną aktywnością wulkaniczną), który doprowadził do zmian klimatycznych i w efekcie masowego wymierania gatunków. Teoria ta ma najsilniejsze dowody.

Najmocniejszym jest cienka warstwa irydu na granicy K-T. Pierwiastek ten bardzo rzadko występuje na Ziemi, za to często w obiektach kosmicznych. Warstwa irydu występuje równomiernie na całej planecie, co wskazuje na ogromną siłę impaktu i jego globalny charakter. Powszechnie za miejsce uderzenia uznaje się krater Chicxulub na półwyspie Jukatan, który ma średnicę około 170 kilometrów (krater jest częściowo zalany przez wody Zatoki Meksykańskiej). Jednakże krater Śiwa ma około 500 km średnicy. Jeśli potwierdzi się (co bardzo prawdopodobne) że jest on pochodzenia meteorytowego, to raczej ta kolizja jest odpowiedzialna za wyginięcie dinozaurów. Najprawdopodobniej doszło do kilku uderzeń ciał niebieskich^[4], być może spowodowanych rozerwaniem jednego obiektu.

W skałach na granicy K-T na całej Ziemi znaleziono także osady świadczące o ogromnych pożarach. Potwierdza to wielką siłę uderzenia rozrzucającego gorące popioły i odłamki, które wywołały pożary lasów na odległych krańcach globu. Samo uderzenie mogło mieć też wpływ na wzmożoną aktywność wulkaniczną, która spowodowała kolejne katastrofy.

Wydarzenia te uwolniły ogromne ilości popiołów, które utrzymując się w górnych warstwach atmosfery ograniczyły dostęp światła słonecznego i spowodowały kwaśne deszcze, co utrudniło wegetację roślin. Brak energii słonecznej wywołał okres chłodów i jeszcze bardziej pogorszył sytuację roślin i zwierząt. Dokładna kolejność tych zdarzeń nie jest jednak pewna, a sytuacja w poszczególnych rejonach Ziemi mogła być odmienna.

[edytuj] Klasyfikacja

• Nadrząd: dinozaury
  • Rząd: dinozaury gadziomiedniczne (Saurischia)
    • Podrząd teropody (Theropoda)
    • Podrząd: zauropodomorfy (Sauropodomorpha)
      • Infrarząd prozauropody (Prosauropoda)
      • Infrarząd zauropody (Sauropoda)
  • Rząd: dinozaury ptasiomiedniczne (Ornithischia)
    • Podrząd: tyreofory (Thyreophora) d. opancerzone
      • Infrarząd: stegozaury (Stegosauria)
      • Infrarząd: ankylozaury (Ankylosauria) d. pancerne
    • Podrząd: cerapody (Cerapoda)
      • Infrarząd: ornitopody (Ornithopoda) d. ptasionogie
      • marginocefale (Marginocephalia)
        • Infrarząd pachycefalozaury (Pachycephalosauria) d. grubogłowe
        • Infrarząd ceratopsy (Ceratopsia) d. rogate

[edytuj] Zobacz też

• lista dinozaurów
• przegląd zagadnień z zakresu biologii

[edytuj] Przypisy

1. ↑ Flynn J. J., Parrish, J.M., Rakotosamimanana, B., Simpson, W.F., Whatley, R.L., and Wyss, A.R. (1999). "A Triassic fauna from Madagascar, including early dinosaurs." Science. 286: 763-765.
2. ↑ Goswami, A., Flynn, J.J., Ranivoharimanana, L., and Wyss, A.R. (2005) "Dental microwear in Triassic amniotes: implications for paleoecology and masticatory mechanics." Journal of Vertebrate Paleontology 25: 320-329.
3. ↑ [1] Planetoida, która spowodowała zagładę dinozaurów, pochodzi z dużej kolizji, do której doszło w głównym pasie planetoid około 160 milionów lat temu – napisało czasopismo "Nature".
4. ↑ Chatterjee, Sankar. Multiple Impacts at the KT Boundary and the Death of the Dinosaurs. 30th International Geological Congress, 26, 31-54. 1997.

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Polska strona Dinosauria
• Dinozaury – galeria obrazków
• Dinozaury.com
• Archives of the DINOSAUR Mailing List
• DinoData
• The Dinosauricon
• Dinosauria On-Line
• University of California Museum of Paleontology – The Dinosauria
• Dinobase: University of Bristol's Online Dinosaur Database
• Palaeos – Dinosauromorpha Overview
• Thescelosaurus!