Walenie
Z Wikipedii
| Walenie | |
 Orka Orcinus orca |
|
| Systematyka | |
| Domena | eukarioty |
| Królestwo | zwierzęta |
| Typ | strunowce |
| Podtyp | kręgowce |
| Gromada | ssaki |
| Podgromada | ssaki żyworodne |
| Szczep | łożyskowce |
| Rząd | walenie |
| Nazwa systematyczna | |
| Cetacea | |
| Brisson, 1762 | |
 Systematyka w Wikispecies |
|
 Galeria zdjęć w Wikimedia Commons |
|
Walenie (Cetacea) – rząd ssaków (w kladystyce to klad ssaków kopytnych o wodnym trybie życia). Występują one we wszystkich oceanach, z wyjątkiem delfinów słodkowodnych, zamieszkujących rzeki oraz nielicznych gatunków żyjących na styku tych dwóch środowisk (estuaria). W skład tego rzędu wchodzi około 80 gatunków dużych zwierząt, takich jak delfin, morświn[1], kaszalot, płetwal błękitny. Ich podobieństwo do ryb ma charakter konwergencji i jest w dużym stopniu powierzchowne. Pewne cechy budowy waleni nie pozostawiają wątpliwości, że ich współczesny wodny tryb życia jest wtórnym przystosowaniem do życia w środowisku wodnym. Walenie potrafią wytrzymać pod wodą nawet półtorej godziny.
Spis treści |
[edytuj] Anatomia
Wygląd i anatomia waleni podporządkowane są ściśle warunkom środowiska, w którym żyją. Na przykład uszy i genitalia samców ukryte są wewnątrz ciała, co zmniejsza opór wody w trakcie przemieszczania się zwierzęcia. Gruba warstwa tłuszczu jest nie tylko rezerwuarem energetycznym, ale przede wszystkich chroni przed nadmiernym oziębieniem organizmu. Otwory nosowe znajdują się na czubku głowy, co umożliwia oddychanie z zanurzonym ciałem. Płuca dostosowane są do długiego nurkowania - niektóre walenie potrafią pozostać ponad godzinę pod wodą (np. kaszalot).
Walenie pływają za pomocą płetwy ogonowej, ustawionej poziomo (w przeciwieństwie do ryb). Płetwy piersiowe pomagają w sterowaniu. Odpowiadają one przednim nogom ssaków lądowych. Tylne nogi są całkowicie zredukowane, jedyną pozostałością są drobne kości wewnątrz ciała. Dodatkowo, większość gatunków posiada płetwę grzbietową.
[edytuj] Przegląd waleni
[edytuj] Rozmnażanie
Walenie rodzą zawsze jedno młode. Czas ssania jest przeważnie długi (u wielu gatunków ponad rok), sprzyjając powstawaniu mocnych więzi matki z potomstwem. Większość waleni osiąga dojrzałość płciową późno, zwykle po siedmiu do dziesięciu lat. Ta strategia rozrodcza polega na płodzeniu nielicznego potomstwa, gwarantując mu wysokie szanse przeżycia.
Narządy płciowe podczas pływania spoczywają wciągnięte do wnęk wewnątrz ciała, co obniża opór. Większość waleni nie zawiera trwałych związków podczas parzenia się, zamiast tego samice wielu gatunków mają kilku partnerów w ciągu pory rozrodczej. Poród odbywa się ogonem naprzód, czyli sposobem o najniższym niebezpieczeństwie utopienia się noworodka. Matki karmią młode wtryskując im mleko o wysokiej zawartości tłuszczu do pyska.
[edytuj] Ewolucja
Przystosowanie waleni do życia w wodzie ma charakter wtórny. Ich "powrót" do wody nastąpił prawdopodobnie w eocenie. Między 55 i 34 mln lat temu pojawiły się pierwsze prawalenie. Wprawdzie rodowód waleni nie jest oczywisty, jednak przypuszcza się, że wywodzą się one od drapieżnych parzystokopytnych.
Pierwszą skamielinę przodka współczesnych waleni znaleziono w Radżastanie, na wysokości ponad 2 tysiące metrów nad poziomem morza. Była to licząca 53,5 miliona lat szczęka Himalayaectus, zwierzęcia, które dzieliło, zdaje się, swój czas między wody słodkie i wody istniejącego tam kiedyś morza. Z kolei odkryta w łańcuchu Kala Chitta w Pakistanie czaszka, liczącą około 53 milionów lat, należała do zwierzęcia bardziej przypominającego obecne walenie. Pakicetus, bo tak zostało nazwane, nie miał tłuszczowych zatyczek w uszach jak jego następcy. Dzielił swój czas między ląd i morze, a jego ucho miało cechy pośrednie między uchem walenia i zwierząt lądowych, co pozwalało mu słyszeć zarówno w wodzie jak i na jej powierzchni. Najwcześniejsi przodkowie waleni posiadali jeszcze nogi i byli w stanie wychodzić na ląd. Te najstarsze walenie zasiedlały Morze Tetydy, na którego miejscu znajdują się dziś Indie i Pakistan. Jego dno uległo wypiętrzeniu, tworząc najwyższe szczyty świata. Dopiero później walenie zasiedliły inne morza.
Domysł, że właśnie Morze Tetydy było "kolebką" waleni, potwierdzają też najnowsze znaleziska. W 2001 roku odkryto w Pakistanie dwie ważne skamieliny, Rodhocetus balochistanensis i Artiocetus clavis, mogące rzucić więcej światła na ewolucję waleni. Oba gatunki stanowią formę pośrednią między lądowymi kopytnymi i waleniami i są dowodem na to, że najbliższymi lądowymi krewnymi waleni są hipopotamy, co już wcześniej sugerowała analiza ich DNA, np. w miejscach wkomponowania w nie retrowirusów.
40 mln lat temu zaczęły występować walenie prowadzące prawdziwie morski tryb życia z daleka od lądu (Basilosaurus).
[edytuj] Dowody genetyczne
Walenie, hipopotamy, jelenie i żyrafy mają trzy wspólne retrowirusy, umiejscowione w tym samym miejscu DNA. Inne części DNA zacieśniają jeszcze krąg poszukiwań bezpośrednich krewnych waleni. Drzewo cząsteczkowe zwierząt kopytnych wyrasta ze wspólnego korzenia, datowanego na 65 raczej niż 60 milionów lat. Wprawdzie trudno ocenić, w którym miejscu oddzieliły się gałęzie wiodące do koni, nosorożców czy innych grup zwierząt, ale musiało to być "niedługo" (ok. 2 mln lat) przed pojawieniem się formy znanej jako Himalayaectus.
[edytuj] Zmiany anatomiczne
Życie w morzu wymusiło pewne zmiany anatomiczne, takie jak opływowy kształt ciała, wygładzenie skóry, grubą warstwę podskórną tłuszczu, wreszcie redukcję kończyn tylnych. Współczesne walenie i hipopotamy nie są do siebie podobne, jednakże wykazują pewne cechy wspólne. Hipopotamowate dzielą swój czas między wodę i ląd, a niektóre wczesne walenie robiły to samo. Młode hipopotamy pływają zanim jeszcze nauczą się chodzić, zarówno hipopotamy, jak walenie, karmią młode pod wodą. Zarówno jedne, jak i drugie są bezwłose, nie pocą się, a samce w obu wypadkach mają jądra ukryte wewnątrz ciała, a nie umieszczone na zewnątrz, w mosznie.
[edytuj] Echolokacja
Walenie orientują się w środowisku między innymi za pomocą echolokacji. Wydawane przez nie ostre trzeszczące dźwięki odbijają się od przeszkód i wracają w postaci echa, po czym są "przyjmowane" przez dolną szczękę i opracowywane w mózgu. Przypuszcza się, że tłuszcz w głowie zębowców, w tworze zwanym melonem, odgrywa rolę urządzenia kondensującego wydawane dźwięki w wąską wiązkę (zobacz echolokacja waleni).
[edytuj] Systematyka
W obrębie rzędu wyróżnia się trzy podrzędy:
- zębowce posiadają zęby i odżywiają się rybami lub głowonogami. Wyróżniają się zdolnością postrzegania otoczenia przez echolokację.
- fiszbinowce charakteryzują się fiszbinem, czyli rogowymi płytami w górnej szczęce, służącymi do filtrowania planktonu z wody. Do nich należą największe gatunki żyjących zwierząt.
- wymarłe prawalenie
[edytuj] Walenie a człowiek
Większość gatunków dużych waleni jest zagrożona. Przez stulecia wielorybnicy polowali na nie dla zdobycia oleju, mięsa, fiszbinu oraz ambry (substancji z jelit kaszalota). Do połowy XX. wieku wielorybnictwo doprowadziło wiele populacji niemal do wyginięcia. Od 1985 r. międzynarodowe umowy zabraniają zabijania waleni dla celów komercyjnych. Obecnie wielorybnictwo regulowane kwotami dozwolone jest według tubylczych tradycji dla grup etnicznych, m.in. w subarktycznych regionach Ameryki i Syberii. Nowoczesne wielorybnictwo jest podtrzymywane w niektórych krajach (m.in. Japonia, Norwegia, Islandia) - oficjalnie do celów naukowych.
Dla mniejszych waleni największe zagrożenie stanowią sieci rybackie. Szczególnie podczas połowu tuńczyków w Oceanie Spokojnym corocznie giną tysiące delfinów. W wielu krajach trwają polowania na małe walenie, aby uzyskać pożywienie, olej albo mięso na przynęty. Najbardziej zagrożone są jednak delfiny słodkowodne przez użytkowanie zamieszkanych przez nie rzek.
Wielką atrakcję stanowi dla oceanariów i ogrodów zoologicznych trzymanie małych waleni, najczęściej delfinów. Ze względu na zdolność do nauki są one używane także w wojskach do działań bojowych.
[edytuj] Przypisy
[edytuj] Zobacz też
[edytuj] Bibliografia
- Rice, Dale W., Marine mammals of the world: systematics and distribution, Washington (1998)
- Ziemia, rośliny, zwierzęta, Larousse, red.wyd.pol. J.Werner, J. Żabiński, Warszawa 1970, ISBN 83-10-08302-5
