Chełm

Z Wikipedii

Współrzędne: 51°09' N 23°29' E51.15 23.4833333 (Chełm)

Chełm
Herb Chełma Flaga Chełma
Województwo	lubelskie
Powiat	miasto na prawach powiatu
Założono	w X wieku
Prawa miejskie	1392
Prezydent miasta	Agata Fisz (e-mail)
Powierzchnia	35,28 km²
Położenie	51° 09' N 23° 29' E
Wysokość	od 80 do 153 m n.p.m.
Liczba mieszkańców (2007)  - liczba ludności  - gęstość  - aglomeracja	67 887[1] 1924 os./km² 80.743
Strefa numeracyjna (do 2005)	(+48) 82
Kod pocztowy	od 22-100 do 22-118
Tablice rejestracyjne	LC
Położenie na mapie Polski Chełm
Miasta partnerskie	Kowel Morlaix Utena Knoxville Sindelfingen
Urząd miejski3 Ulica Lubelska 65 od 22-100 do 22-115 Chełm tel. (0-82) 565-22-23; faks (0-82) 565-22-54 (e-mail)
Galeria zdjęć w Wikimedia Commons
Wiadomości w Wikinews
Strona internetowa miasta

Chełm (ukr. Холм – Chołm) – miasto na prawach powiatu we wschodniej Polsce. Znajduje się na południowy wschód od Lublina, na północ od Zamościa oraz na południe od Białej Podlaskiej, w odległości 25 km od granicy z Ukrainą. Leży nad rzeką Uherką, lewym dopływem Bugu.

Chełm jest po Lublinie drugim co do liczby ludności miastem w województwie lubelskim. W latach 1975-1999 była tu siedziba urzędu województwa chełmskiego.

Miasto jest położone na jedynych swojego rodzaju w Europie Środkowej glebach kredowych i wyróżnia się bogatą historią styku trzech kultur polskiej, ukraińskiej i żydowskiej.

Spis treści 1 Geografia 1.1 Geologia i rzeźba terenu 1.2 Środowisko naturalne 1.3 Klimat 2 Historia 2.1 Nazwa miasta 2.2 Pierwsza wzmianka Chełma, początki osadnictwa i przynależności państwowej 2.3 Średniowiecze 2.4 Czasy Rzeczypospolitej 2.5 Pod zaborami 2.6 Okres międzywojenny i II wojna światowa 2.7 Czasy PRL 2.8 Historia Żydów w Chełmie 2.9 Chełm w stosunkach polsko-ukraińskich 2.10 Rozwój ludności 2.11 Religia 2.12 Język 2.13 Chełmianin Roku 3 Polityka 3.1 Administracja miasta 3.2 Instytucje i urzędy państwowe 3.3 Posłowie VI kadencji z Chełma 3.4 Organizacje pozarządowe 3.5 Miasta partnerskie 4 Gospodarka 4.1 Przedsiębiorczość 4.2 Bezrobocie 4.3 Transport 4.4 Komunikacja Miejska 4.5 Odległości ważniejszych miast od Chełma 5 Oświata 5.1 Przedszkola 5.2 Szkoły podstawowe 5.3 Gimnazja 5.4 Szkoły ponadgimnazjalne 5.5 Licea ogólnokształcące 5.6 Szkoły wyższe 5.7 Placówki opiekuńczo-wychowawcze 6 Kultura 6.1 Biblioteki 6.2 Kina 6.3 Teatry 6.4 Domy Kultury 7 Turystyka i rekreacja 7.1 Infrastruktura 7.2 Zabytki i inne atrakcje turystyczne 7.3 Muzea 7.4 Media 7.5 Regularne imprezy 7.6 Rekreacja i szlaki turystyczne 7.7 Sport 8 Handel w Chełmie 9 Kościoły i związki wyznaniowe 10 Ciekawostki 11 Bibliografia 12 Przypisy 13 Zobacz też 14 Linki zewnętrzne

[edytuj] Geografia

• Powierzchnia: 35,29 km²
• Liczba mieszkańców: 67 887 (30 IX 2006)^[2]
• Podział na osiedla\dzielnice:

Kumowa Dolina – dolina u podnóża wzgórza zarośniętego lasem "Kumowa Dolina". Amfiteatr, strzelnica sportowa i ogródki działkowe. Na skraju lasu niedaleko amfiteatru nadajnik RTV i telefonii komórkowej. Zabudowa jednorodzinna wzdłuż ulic Podgórze i Zawadówka.

Osiedle Malowane – dawna wieś, obecnie osiedle domków jednorodzinnych intensywnie rozbudowujące się od lat 60. XX wieku, najstarsza zabudowa zlokalizowana na północnym skraju dzielnicy przy ul. Malowane. Kościół w budowie przy ul. Kochanowskiego – głównej ulicy osiedla.

Wygon – dawna wieś zlokalizowana głównie przy obecnej ul. Wygon. Obecnie zabudowa jednorodzinna plus kilka bloków w bezpośrednim sąsiedztwie szpitala. W składzie szpitala budynki, które pierwotnie miały służyć administracji guberni chełmskiej powołanej tuż przed pierwszą wojną światową.

Horodyszcze – część wsi w najbliższej okolicy dawnej cegielni włączona do miasta, zabudowa jednorodzinna plus osiedle bloków przy dawnej cegielni. Niedaleko cegielni kąpielisko glinianki i największy w mieście kompleks ogródków działkowych.

Bieławin – dawna wieś, obecnie dzielnica przemysłowa z oczyszczalnią ścieków. Na łąkach na pn. skraju dzielnicy grodzisko średniowieczne. Resztki dawnej wsi na końcu ul. Bieławin za oczyszczalnią.

Rampa Brzeska – dzielnica składowo-przemysłowa z niewielką ilością zabudowy jednorodzinnej. Rozwijająca się od początku XX wieku w bezpośrednim sąsiedztwie stacji kolejowej. Zabudowa jednorodzinna w większym zakresie częściowo wzdłuż ul. Okszowskiej, Kalinowej, Szklanej. Na terenie Rampy Brzeskiej znajdują się m.in. Spółdzielnia Mleczarska, Ciepłownia MPEC, Zajezdnia PKS, Giełda Towarowa przy ul. Hutniczej. Teren dzielnicy w latach 1941-1944 w znacznym stopniu był zajęty przez obóz jeńców radzieckich. Cmentarz jeniecki przy skrz. al. Przyjaźni z ul. Okszowską.

Antonin – część wsi wchłonięta w granice miasta. Cementownia, kopalnia kredy i towarowa stacja kolejowa. Śladowa zabudowa mieszkaniowa, kilka domów przy ul. Wschodniej i blok przy ul. Fabrycznej. Przy cementowni przystanek PKP Chełm Cementownia.

Wolwinów – dawna wieś, do dziś czytelny układ urbanistyczny. Zabudowa jednorodzinna zlokalizowana wzdłuż ulic: Kosynierów i Wolwinów. Kilka bloków na osiedlu Nadleśnictwa Chełm. Do dzielnicy bezpośrednio przylega Las "Borek" i Park leśny "Borek". Na północnym skraju dzielnicy dawna Fabryka Domów (obecnie Huta Szkła Marta-2, Budomel i Obst).

Bazylany – dawna wieś, obecnie na pd. krańcu miasta. Czytelny dawny układ urbanistyczny, zabudowa jednorodzinna wzdłuż ulic: Wiercieńskiego i Bazylany. Połowa dawnej wsi obecnie w granicach miasta, druga połowa w granicach wsi Pokrówka.

Osiedle Bazylany – osiedle bloków budowane między os. Kościuszki a dzielnicą Bazylany od początku lat 90. XX wieku. Obecnie wzniesiono bloki na 30-35% terenu docelowo przeznaczonego na osiedle.

Pokrówka – część wsi wchłonięta w granice miasta. Zabudowa jednorodzinna wzdłuż ul. Lwowskiej i łąki nad rzeką Uherką, w planach zabudowa łąk.

Żółtańce – część wsi wchłonięta przez miasto. W ostatnich latach intensywna rozbudowa domów jednorodzinnych. Starsza zabudowa przy ul. Pszennej i Metalowej.

Trubaków – dawna wieś, obecnie w dużej części obszar wsi zajęty przez Jednostkę Wojskową i Straż Graniczną (koszary wzniesione w XIX w.). Z koszarami sąsiaduje osiedle bloków, poza tym sporo starszych domów jednorodzinnych. W dzielnicy również dawny browar, rozdzielnia gazu i ujęcie wody.

Majdan – dawna wieś, czytelny układ urbanistyczny. Zabudowa jednorodzinna wzdłuż ul. Majdan.

Osiedle Gwarek – osiedle pierwotnie przeznaczone dla pracowników Lubelskiego Zagłębia Węglowego, wznoszone od końca lat 80. XX wieku na zachodnim krańcu miasta. Kościół św. Trójcy w budowie na najwyższym punkcie osiedla.

Osiedle Sikorskiego (Zachód) – osiedle z wielkiej płyty wznoszone od końca lat 70. XX wieku na zachodnim skraju miasta przy krzyżówce dróg do Lublina, Zamościa i Włodawy. W latach 90. XX wieku dobudowano kilka bloków w nowszej technologii. Szkoła, targ.

Pilichonki – dzielnica pierwotnie położona wzdłuż ulicy Lubelskiej przy wylotowej drodze na Lublin. Obecnie zawarta między ul. Lubelską a Rejowiecką. Zabudowa mocno zaniedbana, obok nowych domów jednorodzinnych i wzniesionych w latach 60.-80. XX w. licznie występują rozsypujące się rudery. Przy ul. Szpitalnej duży budynek drugiego LO, centrum handlowe na rogu ulic Rejowieckiej i Szpitalnej. Na zachodnim skraju dzielnicy planowana budowa centrum handlowego "z prawdziwego zdarzenia".

Obłonie – dawna wieś, obecnie właściwie pn. część centrum położona najbliżej torów kolejowych głównie w okolicy ul. Obłońskiej

Osiedle Dyrekcja Dolna – przedwojenne Osiedle Dyrekcji Kolejowej, część zlokalizowana na osi al. Piłsudskiego łączącej dworzec kolejowy z gmachem dyrekcji kolei. Udało się wybudować cztery bloki do 1939 r. Po wojnie zabudowana uzupełniona przez bloki z lat 60.-70., kilka nowszych bloków w rejonie ulic Jedności, Kińczyka. Dworzec kolejowy, targ, dom dziecka, szkoła.

Osiedle Cementowni – powstałe wraz z cementownią. Domki jednorodzinne i blokowiska w rejonie ul. Przemysłowej/Wołyńskiej, Kredowej oraz Przemysłowej/Rolniczej. Najstarsze domy "bliźniaki" dla pracowników cementowni przy ul. Rolniczej. Wiele "klocków" w ostatnich latach przebudowano i upiększono. Park z otwartym basenem kąpielowym i muszlą koncertową.

Działki – dzielnica powstała przed 1939 r. równolegle z osiedlem dyrekcji kolejowej. Domki jednorodzinne. Po wojnie znacznie zagęszczono zabudowę, dodano nowe ulice zmniejszając pierwotne parcele budowlane w wielu przypadkach. Kościół, szkoła, straż pożarna.

Osiedle Na Klinie – osiedle bloków powstałe na przełomie lat 80. i 90. XX wieku. Położone na południe od Zakładów Obuwia. Przy ul. Tuzinek dodatkowo kilkanaście domów jednorodzinnych

Osiedle Kościuszki – blokowisko z wielkiej płyty z lat 70.-80. XX wieku. Powstałe na polach między ul. Lwowską a Wojsławicką. Od południa zamknięte al. 3 Maja, na północy Park Międzyosiedlowy rozgranicza osiedle od starszego o kilka lat osiedla XXX-lecia. Po upadku PRL powstało kilka nowych bloków w rejonie ul. Połanieckiej. Dwie szkoły, kryty basen kąpielowy, Centrum Handlowe Graf. Najwięcej osób w Chełmie mieszka przy ul. Wolności, przecinającej całe osiedle z zachodu na wschód.

Osiedle Słoneczne – blokowisko budowane od 1985 r., nieukończone, upadek PRL przeszkodził w realizacji pierwotnych planów. Ostatni blok ukończono w 1994 r. przy ul. Karłowicza, obecnie zabudowuje się teren między osiedlem a centrum miasta.

Osiedle Jordana – osiedle domów jednorodzinnych na osi ul. Lipowej plus starsza zabudowa wzdłuż ulic Ogrodowej i Jordana. Zabudowę uzupełnia kilka bloków z lat 70. XX w. przy al. Armii Krajowej. Kościół Chrześcijan Baptystów, Park Miejski oddzielający osiedle od Pilichonek i zachodniego krańca centrum przy ul. Lubelskiej i Brzozowej.

Centrum – najstarsza część miasta na zachodnim stoku góry katedralnej, obecnie ograniczona od innych dzielnic od zachodu i południa obwodnicą (al. 1 AWP i al. AK), od północy linią kolejową i dzielnicą Obłonie a od wschodu górą katedralną. Zabudowa to w większości kamienice, sporo rozrzuconych po całej dzielnicy bloków (osiedle z lat 70. XX w. przy al. Armii Krajowej/Pilarskiego, "plomby", osiedle przy ul. Siedleckiej w lat 90. XX w., bloki z lat 60.-80. XX w. przy ul. Sienkiewicza/Mickiewicza/Kolejowej). Trafiają się również domy jednorodzinne. Na południowym krańcu dzielnicy, przy Osiedlu XXX-lecia zespół gmachów użyteczności publicznej (KRUS, ZUS, Biblioteka, Kredyt Bank). Dworzec PKS, Hotel Kamena, Sąd Rejonowy, newralgiczne miejsce dla komunikacji miejskiej na pl. Gdańskim.

Osiedle Baszta – dzielnica, enklawa w centrum, w jego zachodnim krańcu między ulicami Obłońską/Narutowicza/Kopernika. Bloki z lat 90. XX wieku.

Osiedle Słowackiego – osiedle z lat 60. XX wieku, Charakterystyczne dla osiedla dwupiętrowe bloki postawione prostopadle do ul. Słowackiego. Oprócz tego kilka bloków czteropiętrowych. Przy osiedlu Stadion Miejski.

Osiedle Dyrekcja Górna – część osiedla dyrekcji kolejowej na wzgórzu powyżej Gmachu Dyrekcji. Oprócz jednopiętrowych bloków także cztery drewniane domy (najstarsze budynki na osiedlu w ogóle), część willowa osiedla w rejonie ul. Reymonta, Czackiego, Słowackiego. Objęte ochroną konserwatorską oszpecone niestety w czasach PRL nową zabudową (bloki w rejonie ul. Wiejskiej i Granicznej, komenda policji, Zespół Szkół Technicznych). Na łąkach przy ul. Wiejskiej/Batorego pierwotna koncepcja zabudowy przewidywała park, w latach 70. XX w. rozpoczęto budowę ośrodka sportowego. Dziś część terenu zajmuje Miejska Hala Sportowa, zaniedbany ośrodek sportowy być może zostanie rewitalizowany przez PWSZ

Osiedle Koniczynka – osiedle bloków, zbudowane na początku lat 90. XX wieku między Zakładami Obuwia a al. 1 AWP.

Osiedle XXX-lecia – pierwsze z serii blokowisk zbudowanych na polach na pd. od centrum miasta. Najstarsze bloki z początku lat 70. XX wieku wzdłuż al. 1 AWP. Szkoła, poczta, przychodnia obecnie zamieniona w jeden z budynków PWSZ.

[edytuj] Geologia i rzeźba terenu

Chełm leży w zachodniej części Polesia Wołyńskiego, na obszarze Pagórów Chełmskich i Obniżenia Dubieńskiego (Dubienki). Najwyższym punktem jest wzniesienie Góra Chełmska sięgające 220 m n.p.m., najniższym dolina Uherki w dzielnicy Bieławin – 80 m n.p.m.

Podłoże glebowe stanowią głębokie warstwy kredy pochodzące z okresu kredy, kiedy to dzisiejsze tereny Chełma stanowiły dno ówczesnego oceanu. Ilość kredy w ziemi dochodzi miejscami do 99%.

[edytuj] Środowisko naturalne

Według wojewódzkiego raportu o stanie środowiska^[3] jakość środowiska naturalnego w Chełmie jest w odnoszeniu do innych porównywalnych miast Polski dość dobra. Pomimo działającej w bezpośrednim sąsiedztwie miasta cementowni jakość powietrza i gleb w mieście jest zadowalająca^[4]. Również rosnący ruch drogowy nie przyczynił się jeszcze do przekroczenia krytycznej granicy zanieczyszczenia hałasem (75dB) nawet w najgłośniejszych miejscach miasta. Ale istnieją także ekologiczne problemy i wyzwania. W obliczu zobowiązań Polski wobec wymagań Ramowej Dyrektywy Wodnej UE wyznaczającej jako cel dobry stan wód, III klasa czystości wody w Uherce jest niezadowalającą, chociaż lepszą w porównaniu do czystości większości rzek na Lubelszczyźnie. Poza tym w Chełmie nie zauważa się jeszcze potrzeby zastosowań odnawialnych źródeł energii, co w obliczu wyzwań związanych ze zmianami klimatycznymi na Ziemi jest niedociągnięciem. Z drugiej strony jednak istnieją starania o modernizację i racjonalizację pozyskiwania energii konwencjonalnymi sposobami^[5].

Ochrona przyrody na terenie miasta: Kredowe gleby sprzyjały powstaniu w swoim rodzaju rzadkich w Europie środkowej i unikalnych na skalę krajową torfowisk węglanowych i związanych z nimi systemów ekologicznych, będących ostoją rzadkich roślin i zwierząt. W najbliższej okolicy miasta znajduje się 5 rezerwatów przyrody z czego 3 chronią te biotopy. Jeden rezerwat przyrody "Wolwinów" znajduje się w Lesie Borek w granicach miasta i chroni płat roślinności stepowej na leśnej polanie. Nowym wyzwaniem dla ochrony przyrody Chełma jest szrotówek kasztanowcowiaczek szkodnik atakujący od kilku lat miejskie kasztanowce.

[edytuj] Klimat

Chełm leży, jak większość terenu Polski, w umiarkowanej strefie klimatycznej typu przejściowego.

[edytuj] Historia

[edytuj] Nazwa miasta

Istnieje wiele wersji etymologii nazwy miasta, w tym także wskazująca na korzenie celtyckie. Jednak najbardziej prawdopodobne jest pochodzenie od starosłowiańskiego słowa "cholm" – wzgórze, odnoszącego się do centralnego wzniesienia Góry Chełmskiej (Górki).

[edytuj] Pierwsza wzmianka Chełma, początki osadnictwa i przynależności państwowej

Pierwsza wzmianka o Chełmie pochodzi z Kroniki Nikona, gdzie wśród modlących się nad relikwiami świętych w Kijowie prawosławnych biskupów wymieniany jest biskup Ioan z Chełma. Zdarzenie to miało mieć miejsce w roku 1072.^[6]

Już przed tą datą okolice Chełma były zasiedlone. Początek osadnictwa z czasów późnego paleolitu (ok. 10 tys. lat temu) potwierdzają wykopaliska z terenu miasta i okolic. Chełm leży, na terenie na którym w starożytności władali celtyccy Lugiowie,^[7],^[8] później (II-V w.) germańscy Goci,^[9],^[10] zeslawizowani Sarmaci (Biała Chorwacja)^[11] i słowiańscy Lędzianie.^[12] Istaniała tu być może osada Lendzian. Istnieją przypuszczenia, że Góra Chełmska była być może miejscem kultu pogańskiego.

Przynależność okolic Chełma do formujących się w X wieku państw Polski i Rusi Kijowskiej jest do dziś tematem debaty historycznej. Historia wczesnośredniowiecznego Chełma jest najprawdopodobniej związana z losami tzw. Grodów Czerwieńskich, ziem, do których większość historyków zalicza także okolice Chełma i które tworzyły pogranicze polsko-ruskie. Staroruska kronika "Powieść minionych lat" wymienia podbicie siedlisk Lachów. Pisze Nestor, praojciec kronikarzy ruskich – "wyprawił się Włodzimierz na Lachów i zabrał im Przemyśl, Czerwień i inne grody." czyli ...Przemyśl, Czerwińsk i inne...zdobyte przez Włodzimierza Wielkiego w 981 roku. Wtedy również okolice Chełma stały się częścią Rusi Kijowskiej. Zagadkowe jest; czy Lachowie byli niezależnym plemieniem, czy ich ziemie wchodziły już w skład państwa Mieszka I^[13]. Prawdopodobnym jest, że wcześniej, do roku 981, tereny te należały do państwa Mieszka I. Chełm – w 981 – jeden z Grodów Czerwieńskich był krótko pod zwierzchnictwem czeskim, a następnie polskim ^[14] 981-1018 – zajmowała go Ruś Kijowska. W czasie wyprawy wojennej w 1018 r. odbił te tereny Bolesław Chrobry podczas wyprawy na Kijów. Potwierdza to ta sama kronika, opisując zdobycie Grodów Czerwieńskich przez Króla Polski Bolesława Chrobrego w roku 1018.

[edytuj] Średniowiecze

W 1018-1031 Grody Czerwieńskie posiadała Polska, aż odbite zostały przez Jarosława Mądrego w 1031 r. Z powrotem przyłączył ten gród Bolesław Szczodry w 1069 r., a w 1073 r. wyprawił się na Kijów, uzależniając go czasowo od Polski. Grody Czerwieńskie utracił Władysław Herman i weszły one w skład Rusi Kijowskiej. Najpotężniejszym z władców Rusi był rządzący w końcu XIII w. w Kijowie, Haliczu i Włodzimierzu – ks. Roman Halicki syn Mścisława II Chrobrego z dynastii Rurykowiczów. Zginął 19 czerwca 1205 w walce z Leszkiem Białym pod Zawichostem. Za jego rządów Księstwo halickie i księstwo Włodzimierskie z Grodami Czerwieńskimi przeobraziły się w odrębne państwo niezależne od Kijowa, który wówczas upadł, zniszczony przez księcia suzdalskiego. Dzięki temu Włodzimierz jako stolica i siedziba Romana Halickiego II Mścisławicza (1188-1205), został pierwszym miastem na Rusi.

Po śmierci Romana w 1205 r., w czasie małoletniości jego synów Daniela (1201-1264) i Wasylka, możnowładcy ruscy za cenę ustępstw dla siebie powoływali na trony halicki i włodzimierski obcych władców. Sytuację miał rozstrzygnąć układ w 1214 r., dający tron w Haliczu węgierskiemu królewiczowi Kolomanowi, ożenionemu z polską księżniczką Salomeą, córką Leszka Białego. W dniu ślubu on miał lat 6, a ona 3. Leszek Biały uważając się za pana lennego Włodzimierza, nadał go swej córce Salomei i jej mężowi Kolomanowi Węgierskiemu. Ten ostatni koronował się nawet w r. 1214 w Haliczu królem halicko-włodzimierskim i władał także Grodami Czerwieńskimi w latach 1214-1219. W r. 1219 przez bunt ruski został Koloman zmuszony do rezygnacji z tronu, a Księstwa Hlickie i Włodzimierskie dostały się pod władzę Daniela (zm. 1264) syna Romana, na okres rządów którego przypadają w pierwszej połowie, walki z Polską i Węgrami o tron, później zaś najazdy tatarskie. Daniel Halicki – po babce prawnuk Bolesława Krzywoustego, został ogłoszony księciem włodzimierskim w 1229 r. i halickim. Po spustoszeniu Halicza przez Mongołów w 1233 r. przeniósł się z bratem Wasilkiem do Chełma w 1238 r., budując i umacniając gród wałami, zjednoczył na nowo ziemie Rusi Halicko-Wołyńskiej, którymi rządził ze swej rezydencji w Chełmie, czyniąc go stolicą Rusi Halicko-Wołyńskiej, a następnie Księstwa Chełmsko-Bełzkiego. Na Górze Chełmskiej ks. Daniel zbudował zamek, a ok. 1240 r., czyli po pierwszym najeździe tatarskim, przeniósł ze spalonego Uhruska do Chełma biskupstwo prawosławne. Ks. Daniel był fundatorem cerkwi Matki Bożej, św. Jana Złotoustego, Trójcy Świętej, śww. Kosmy i Damiana. Od ok. 1240 roku Chełm był stolicą książąt halickich.

Po umocnieniu grodu wałami, Tatarzy nie mogli zdobyć Chełma, tylko niszczyli okolice. W latach 1240-1241 i 1261, na Ziemię Chełmską najechali Mongołowie, mordując ludność, grabiąc i paląc zabudowania. Daniel, rządzący ze swej rezydencji w Chełmie, miał wielkie zamierzenia. Opanował Kijów, w 1239 roku, co było punktem wyjścia do odrodzenia dawnej potęgi. Daniel zamierzał rozpocząć wojnę z Mongołami, jednak to oni pierwsi zaatakowali i nakazali Danielowi – jako swemu poddanemu – zniszczenie umocnień; Włodzimierza, Łucka, Krzemieńca i Chełma. W 1247 roku na prośbę w Chełmie rządzącego księcia, papież Innocenty IV wziął w opiekę przed Tatarami ziemię Daniela i Wasylka, w tym i Chełm, ofiarując nawet koronę. Jednak dopiero po pożarze jaki w 1251 r. zniszczył doszczętnie Chełm i upadły warownie, w 1253 r. Daniel zawarł unię z Rzymem i przyjął koronę od legata papieskiego w Drohiczynie. W 1254 r. Daniel halicki z Towciwiłem zmuszeni byli zawrzeć z królem Litwy pokój. Na mocy tego porozumienia, wzmocnionego małżeństwem córki Mendoga z synem Daniela Szwarnem. Ruś Czarna z Nowogródkiem jako lenno Litwy została oddana Romanowi Daniłowiczowi.

Syn Daniela Szwarno w 1255 r. poślubił córkę Mendoga i w tymże roku uczestniczył z Chełmianami w wyprawie rusko-litewskiej na Lublin. a późną wiosną 1262 r. brał udział w najeździe wielkiego księcia litewskiego Mendoga na Mazowsze. W 1264 r. Szwarno wraz z Jaćwingami (lub Litwinami) wyruszył z Chełma i dokonał najazdu na Małopolskę, jednak podczas odwetu Bolesław Wstydliwy pokonał Jaćwingów i sprzymierzonych z nimi Rusinów pod pod Brańskiem. Klęska ta osłabiła nieugruntowaną jeszcze pozycję Szwarna na Rusi i w Chełmie, na rzecz Lwa Daniłowicza Halicza i Lwowa, popieranego przez Wasylka Romanowicza. W 1264 roku spotkali się w Tarnowie: książę Rusi Halickiej Daniel Halicki z księciem polskim Bolesławem Wstydliwym i wspólnie dokonali rozgraniczeń księstw. W tym też roku ks. Daniel zmarł i został pochowany w podziemiach chełmskiej katedry, (gdzie potem spoczęły zwłoki jego syna Szwarno, i jego potomków). Po śmierci Daniela (1264), Szwarno otrzymał Ziemię Chełmską i Bełską oraz sprawował w Chełmie jako w stolicy nominalne zwierzchnictwo nad Rusią Halicko-Wołyńską podzieloną zgodnie z wolą zmarłego władcy na cztery księstwa. Szwarno zmarł w 1269/1270 r. w Chełmie, gdzie też został pochowany w cerkwi Narodzenia NMP.

Lew Halicki

(ur. ok. 1228 - zm. ok. 1301), książę halicko-włodzimierski w latach 1293-1301, książę Halicza i Przemyśla 1264-1269, książę bełski (1245 - 1264).Rusią Halicko-Wołyńskiej rządził ze swej stolicy i rezydencji w Chełmie.

Był synem króla Daniela Halickiego. W 1247 poślubił Konstancję, córkę króla Węgier Beli IV, młodszą siostrę św. Kingi. Po śmierci Bolesława Wstydliwego zgłosił pretensje do tronu Polski (jako potomek Krzywoustego po kądzieli) i próbował zbrojnie opanować dzielnicę krakowską.

Książę Lew Halicki, który (po 32 latach) w 1272 r., przeniósł stolicę królestwa z Chełma do założonego przez ojca Lwowa nazwanego tak na jego cześć i zginął w 1325 r. wraz z ks. Włodzimierzem a jego syn Jerzy zginął w r. 1321 w walce z Giedyminem.

W r. 1337 Księstwo wraz z Chełmem przeszło prawem pokrewieństwa na księcia mazowieckiego Bolesława Jerzego, panującego też na Rusi Czerwonej. A potem tron halicki przy poparciu Władysława Łokietka miał przypaść w udziale Kazimierzowi – w spadku po księciu mazowieckim Bolesławie Jerzym, który w zamian za pomoc wyznaczył króla Polski Kazimierza Wielkiego na swego następcę. Jego otrucie przez bojarów w r. 1340, dało Polsce wygodny pretekst do przejęcia Rusi Czerwonej zgodnie z testamentem przez Kazimierza Wielkiego. Ale mimo tego król musiał siłą zdobywać Chełm. Początkowo miejscowe bojarstwo nie chciało się podporządkować. Dlatego też wyprawę ponowiono. Kampania ruska króla polskiego Kazimierza Wielkiego z lat 1340 i 1341, po bitwie pod Lublinem zakończyła się kompromisem. Przywódca bojarów ruskich Dymitr Detko uznał zwierzchnictwo Króla Polskiego, przyjmując tytuł Namiestnika Królewskiego Rusi. Kazimierz Wielki wcielił bezpośrednio do Korony Ziemie Halickie, oraz poprzysiągł poszanowanie obyczajów zajętych ziem i wiary prawosławnej. Iwonia z Goraja h. Korczak – sędzia Chełmski, poseł Kazimierza Wielkiego, – wydelegowany do Tatarów, tuż przed wojną z nimi, uzgodnił pokój. W latach 1349-1387, trwały z przerwami walki o Chełm pomiędzy Polakami, Litwinami i Węgrami. W 1349 r. prawem spadku posiadł te ziemie Kazimierz III Wielki i włączył do Królestwa Polskiego. Jednak po utracie w 1349 r. trzeba było Ruś niemal od nowa podbijać.

Wreszcie udało się Kazimierzowi opanować niemal całą Ruś Halicko-Wołyńską, a w tym i Chełm w bitwie pod Żukowem 20 maja1350 roku. Kazimierz Wielki dążył by zdobycze terytorialne umacniano przez wpływy religijne. Posta­nowił wystąpić do papieża w 1359 r. z prośbą o utworzenie w Chełmie biskupstwa katolickiego. Do inicjatywy króla odniósł się pozytywnie papież Innocenty VI. Terytorialnie diecezja obejmowała ziemię chełmską, księstwo bełzkie, część województwa lubelskiego i część województwa wołyńskiego. Na ob­szarze tym było od 500-600 osad miejskich i wiejskich. Bp Tomasz z Sienna 20 maja 1359 został mianowany przez papieża Innocentego VI biskupem chełmskim, ale prawdopodobnie nie objął praktycznie urzędu, gdyż erygowanie diecezji przedłużało się, ze względu na spory pomiędzy Polską, Węgrami i Litwą o terytoria, na których diecezja miała powstać. Dominika­nie przybyli do Chełma z Lublina w XIV w. i przy zbiegu ulic Szkolnej i Krzywej wznieśli niedużą świąty­nię i klasztor. Do ich obowiązków, oprócz pracy duszpasterskiej, należała opieka nad przyszpitalnym kościółkiem Św. Ducha i samym szpita­lem ulokowanym poza murami miasta, przy trakcie lubelskim.

W l.1366-1370 istniało – Księstwo Chełmsko-Bełskie, ale równolegle podboju dokonywali Litwini i z mniejszymi efektami Węgrzy. W roku 1375 dzięki interwencji biskupa przemyskiego Eryka z Winsen w Awinionie papież utworzył metropolię w Haliczu podporządkowując jej diecezje w Przemyślu, Włodzimierzu i diecezje w Chełmie. W l. 1370-1377 – Księstwo Chełmsko-Bełskie było pod panowaniem litewskim. Jednak król Polski Ludwik Węgierski (1370-1382) w lipcu 1377 r. w odwetowej wyprawie Polaków i Węgrów na Litwinów, pokonał ich i tym samym opanował Księstwo Halickie z Haliczem z Chełmem i Lwowem, oraz z zachodnią częścią Wołynia.

W dokumencie wydanym pod Bełzem 26 lipca 1377 król Ludwik Węgierski za zdobycie Chełma i Bełza, wynagradza najdzielniejszych rycerzy posiadłościami: m.in. Dymitra z Goraja. Od tego czasu tereny te pozostały przy Polsce, i ostatecznie zostały zatwierdzone po ślubie Jagiełły, przez Królową Jadwigę. (Pozostały tak, aż do rozbiorów, a potem w znacznej części wróciły pod władzę II RP).

W okresie walk polsko-litewskich w XIV w. przyłączone zostały do Korony grody, jak Chełm, Uhrusk, Wereszczyn, Szczekarew (później Krasnystaw), Horodło, Hrubieszów, Ratno, Bełz, Busk, Łopatyn, Brody, położone przeważnie na lewym brzegu Bugu. Podczas gdy reszta Wołynia należała do Litwy, z jego ziem zachodnich utworzono Ziemię Chełmską i województwo bełskie, których losy były już całkowicie odmienne od reszty Wołynia.

14 stycznia 1392 roku Chełm otrzymał od króla Władysława Jagiełły prawa miejskie magdeburskie i 100 łanów tj. 4320 mórg ziemi na prowadzenie osadnictwa i gospodarki rolnej.

[edytuj] Czasy Rzeczypospolitej

Od czasu przyłączenia miasta na stałe do Polski, Chełm stanowił stolicę Ziemi Chełmskiej. Obejmowała ona m.in. Krasnystaw, Hrubieszów, Rejowiec, Zamość. Ziemia Chełmska, mimo że wchodziła w skład województwa ruskiego, posiadała autonomię równającą ją w prawach z województwami (z odrębnymi posłami na Sejm).

W 1410 r. 16 Chorągiew Ziemi Chełmskiej, walcząca pod znakiem Białego Niedźwiedzia, miała znaczący udział w bitwie pod Grunwaldem i za to została wyróżniona przez Króla Polskiego Władysława Jagiełłę, który w 1417 r. ufundował drewnianą katedrę p.w. NMP i Rozesłania Apostołów. Bitwa grunwaldzka, w której brała udział chorą­giew chełmska, stoczona 15 lipca 1410 r. wypadła w kościelne święto Rozesłania Św. Apostołów. Stąd zro­zumiały jest tytuł chełmskiej świątyni. Na rządcę diecezji - biskupa chełmskiego wybrał Jagiełło swego spowied­nika i doradcę Jana Zaborowskiego, nazwanego przez Jana Długosza, [[Jan Biskupiec|Biskupcem.]. Wdał się on w konflikt z biskupem krakowskim Zbigniewem Oleśnickim, którego przedmiotem była sprawa przyłączenia archidiakonatu lubelskiego (należącego do diecezji krakowskiej) – do biskupstwa chełmskiego, co wpłynęło by na znaczenie i rozwój Chełma. W tym akcie fundacyjnym świątyni Rozesłania św. Apostołów z 14 sierpnia 1417 r. przyłączył do biskupstwa 4 lub 5 wsi (Kumów - rezydencję biskupią, Pobołowice, Dobryniów oraz Plitniki albo Zagadce). W dwa lata później, przywilejem wydanym w Wolborzu 5 lipca 1419 r., uzyskał Jan Biskupiec dwie dalsze wioski (Łyszcz i Siedliszcze). Wreszcie ok. 1428 r. dobra biskupstwa zostały powiększone o jeszcze jedną wieś - Skierbieszów. Kolejną troską biskupa Jana Biskupca, po zapewnieniu podstaw materialnych diecezji, stała się sprawa zorganizowania kapituły, która podniosłaby rangę Chełma. Ale i tu główną przeszkodę stanowił brak środków materialnych do jej utrzymania. Sytuację uratował po raz kolejny Władysław Jagiełło, który dokumentem z 12 lipca 1429 r. ufundował kapitułę w Chełmie liczącą 2 prałatów i 10 kanoników, określił ich obowiązki, a także nadał im stosunkowo skromne uposażenie.

Biskup Jan Tarnowski (biskup chełmski) w czasie swoich rządów przyczynił się do zabezpieczenia materialnych podstaw, warunkujących prawidłowe funkcjonowanie diecezji w Chełmie i zadbał o uposażenie kapituły, a także wyjednał u Kazimierza Jagiellończyka (1456 r.) przyznanie biskupom chełmskim dóbr wieczystych, w skład których weszły miejscowości Sawin i Skierbieszów i rozwijał działalność misyjną na Ziemi Chełmskiej. W tym celu sprowadził do diecezji dominikanów, których osiedlił w Skierbieszowie oddając im jednocześnie w użytkowanie wybudowany przez siebie kościół.

Bp Paweł z Grabowa objął w 1463 r. rządy w diecezji, której stolica – Chełm – jak twierdzi Jan Długosz – jest w zupełnym upadku i należałoby ją przenieść do Hrubieszowa, miasta o większej liczbie ludności i lepiej urządzonego. Ciągłe najazdy ze wschodu i pożary spowodowały, że Chełm coraz bardziej podupadał. W związku z tym biskup Paweł powrócił do pomysłu Długosza i przedstawił Kazimierzowi Jagiellończykowi projekt przeniesienia stolicy biskupstwa. W 1466 roku, gdy zwołano sejmik ziemi chełmskiej w Wojsławicach, król wysłał swego delegata w celu zbadania sytuacji na miejscu. W dokumencie wydanym 28 kwietnia 1473 r. w Lublinie, gdy wielki pożar zniszczył Chełm, Król Polski zatwierdził tę zmianę, warunkując jednak jej wykonanie uprzednią zgodą Stolicy Apostolskiej. Prawdopodobnie konflikt istniejący pomiędzy papieżem Sykstusem IV, a Kazimierzem Jagiellończykiem spowodował, że plany biskupa nie zostały wprowadzone w życie.

Nie tylko w 1473 r. wielki pożar zniszczył Chełm, ale potem, co kilka lat, ten żywioł obracał gród w popiół. Bp Maciej ze Starej Łomży wyjednał u Kazimierza Jagiellończyka zgodę na przeniesienie katedry, kapituły i własnej rezydencji do Krasnegostawu. Prawa katedry otrzymał dotychczasowy krasnostawski kościół parafialny - p.w. Wszystkich Świętych. Król wydał specjalny dokument w tej sprawie 26 czerwca 1490 r. Potrzebna w takich przypadkach zgoda Stolicy Apostolskiej została uzyskana prawdopodobnie za panowania Jana Olbrachta, w 1494 r. Pomimo zmiany stolicy biskupiej, zachowana została dawna nazwa Diecezji Chełmskiej.

Jan z Targowiska (biskup chełmski od 1485), z delegacją z Chełma, uczestniczył 15 września 1485 w ceremonii hołdu lennego hospodara mołdawskiego Stefana III Wielkiego przed królem Polski Kazimierzem IV Jagiellończykiem w Kołomyi.

W 1504 i w 1519 r. na Chełm napadli Tatarzy i mimo obrony, złupili miasto, które otoczone było drewnianym ogrodzeniem. Wg dokumentów lustracyjnych chełmski gród, jeszcze w 1569 r. otoczony był drewnianym parkanem, ale już w 1616 r. dookoła miasta były już mury i wybudowano bramy m.in. Uściługską zwaną Brzeską. Mimo tego w XVII wieku miasto było wielokrotnie niszczone. O potrzebach tego grodu debatowano na sejmikach chełmskich, na których częstym delegatem królewskim był Mikołaj Sienicki (1521-1581), h. Bończa – świetny mówca. W dniach pierwszego bezkrólewia szlachta chełmska, zgromadzona w Krasnymstawie 17 czerwca 1572 r., utworzyła "Konfederację, albo Kaptur Ziemi Chełmskiej". Stała się ona pierwowzorem dla innych ziem całej Rzeczypospolitej. Mieszkańcy Chełma w 1578 r. przeżyli tragiczny pożar niszczący klasztor domini­kański i kościół Wniebowzięcia NMP. W 1579r. sejmik chełmski obradował m.in. na temat tego żywiołu, na którym delegatem królewskim był Marcin Broniowski z Bieździedzy. Grunty podominikańskie wydzierżawiło mia­sto, natomiast zrujnowane zabudowania zajęli Żydzi i na fundamentach kościoła zbudowali bożnicę.

Unia Cerkwi prawosławnej z Kościołem katolickim została zawarta w Brześciu w 1596 r. w czasie synodu, w którym wzięli udział obaj chełmscy biskupi: katolicki - Stanisław Gomoliński i prawosławny – Dionizy Zbirujski. W 1596 r. chełmski biskup prawosławny Dionizy Zbirujski przystąpił do Unii brzeskiej, uznając zwierzchnictwo papieskie i tym samym stworzono biskupstwo unickie. Katedra prawosław­na w Chełmie, stała się katedrą unicką, a cudowny obraz Matki Boskiej ściągał pielgrzymów zarówno unitów, jak i katolików. Od 1596 do 1875 r. Chełm był siedzibą biskupstwa unickiego. W 1628 roku biskupstwo unickie objął Metody Terlecki, który do Chełma sprowadził zakon bazylianów z przełożonym Jakubem Suszą z Mińska. W 1635 r. Władysław IV przywilejami zagwarantował unitom, posiadanie diecezji cełmskiej. W 1638 r. w oktawę Bożego Ciała w Chełmie, wybuchł wielki pożar. O podpalenie posądzano prawosławnych Kozaków. Kilka lat po tym pożarze 19 kwietnia 1641 r. dla złagodzenia konfliktów z Kozakami został mianowany kasztelanem chełmskim Zbigniew Gorajski. Król obdarzał go dużym zaufaniem i w 1646 r. wysłał go na rokowania z Kozakami i ze Szwedami, które jednak się nie powiodły. W 1648 r. miasto złupili Kozacy Bohdana Chmielnickiego wraz z Tatarami. Najazd kozacki doprowadził do całkowitego zniszczenia Chełma i śmierci ok. 75% ludności. W diecezji chełmskiej Kozacy wspólnie z Tatarami zniszczyli 10 kościołów, 54 sprofanowali. Według relacji bpa Stanisława Pstrokońskiego z 1653 r. 36 księży zostało zamordowanych, i to w okrutny sposób, a 40 zmarło wskutek panującej epidemii. W 1650 na mocy ugody zborowskiej z Chmielnickim, król Jan Kazimierz przekazał diecezję prawosławnym. W 1651 król ponownie uznał prawa unitów do diecezji chełmskiej. Dalsze zniszczenia przyniósł najazd szwedzki (1655-1657). 25 października 1655 r. wtargnęły wojska szwedzkie, w kwietniu 1656 r. Tatarzy, grabiąc i niszcząc wszystko, a potem wojska węgierskie Jerzego II Rakoczego w 1657 r. i na dodatek we wrześniu 1557 r. zaraza zdziesiątkowała miasto. Konflikty z prawosławnymi mieszczanami chełmskimi, trwały do 1678. Z powodu klęsk i wojen do dzisiaj przetrwało niewiele zabytków z dawniejszych czasów. Wkład w odbudowę Chełma wnieśli m.in. Jan Potocki h. Szreniawa (1619-1681) – starszy brat poety - Wacława Potockiego - rotmistrz wojsk koronnych i podczaszy chełmskim oraz następny podczaszy chełmski (w l. 1682-1731) Hieronim Lipski. Odnowieniem diecezji rzymskokatolickiej zajęli się szczególnie bisku­pi: Tomasz Leżeński (1658-1667) Stanisław Jacek Święcicki (1677-1696) i Krzysztof Andrzej Jan Szembek (1713-1719). Tomasz Leżeński, będąc biskupem chełmskim, witając króla Polski przekazał srebra kościelne Janowi Kazimierzowi na potrzeby obrony państwa. Obejmując diecezję chełmską, podjął dzieło odnowy życia kościelnego w diecezji. Król Jan Kazimierz doceniał cudowność obrazu Matki Bożej Chełmskiej – zwaną Zwycięską, i obwoził wizerunek w namiotach, np. pod Sokalem 16 maja 1651 r., pod Beresteczkiem. Zwycięstwo w tej bitwie nad wojskami kozacko-tatarskimi powszechnie przypisywano obecności cudownego obrazu. Obraz ten przebywał też w obozie królewskim pod Żwańcem 15 grudnia 1653 roku i w innych miejscowościach.

Przed tym obrazem w chełmskiej katedrze unickiej klęczeli konfederaci, i w 1791 r. Tadeusz Kościuszko. W latach 1768-1772 na Ziemi Chełmskiej toczyli potyczki Konfederaci Barscy.

W XVIII w. o znaczeniu chełmskiego biskupstwa rzymskokatolickiego świadczy powierzenie ważnych stanowisk Antoniemu Okęckiemu (1729-1793). W latach 1773-1775 został on członkiem Senatu opowiadając się przeciw rozbiorom i za utrzymaniem integralności terytorialnej Rzeczypospolitej, a także przywilejów kleru i wyznania katolickiego. Sejm mianował go Przewodniczącym Komisji Sądowniczej dla dóbr po skasowanym zakonie jezuickim. W 1775 był też członkiem Rady Nieustającej.

W XVIII w. nastąpił powolny rozwój miasta. Wg lustracji z 1789 roku Chełm jako stolica Ziemi Chełmskiej, nie tylko posiadał ratusz, ale miał wszelkie władze, a mianowicie: podkomorzego, cześnika, stolnika, sędziego ziemskiego. Ziemia Chełmska w województwie ruskim miała herb niedźwiedzia między trzema drzewami w polu zielonym. Mundur obywatelski składał się z kontusza z sukna ciemno-zielonego i żupana słomkowej barwy.

W 1792 r. po wybuchu wojny polsko-rosyjskiej, bp unicki Porfiriusz Skarbek-Ważyński w liście do duchowieństwa diecezji chełmskiej potępił zdrajców Polski Konfederację targowicką i błagał o pomoc i ochronę narodu polskiego. 18 lipca 1792 r., gdy dywizja Tadeusza Kościuszki po bitwie pod Dubienką ruszyła w pełnym porządku przez Roztokę do Kumowa, docierając na koniec do Chełma, mieszkańcy witali żołnierzy i udzielali pomocy rannym. W bitwie tej, Polacy stracili 900 żołnierzy i 6 dział. Rosjanie stracili około 4000 żołnierzy. Po II rozbiorze Polski, mocą ustawy z dnia 17 czerwca 1793 r. zostało ustanowiono po raz pierwszy województwo chełmskie, które istniało w latach 1793-1795.

Natomiast w 1794 roku; miała miejsce "Burza Chełmska", ponieważ Ziemia Chełmska,(jako pierwsza po Ziemi Krakowskiej), przystąpiła do Insurekcji Kościuszkowskiej, co zostało zatwierdzone uchwałą na Zjeździe Szlachty i Duchowieństwa w Chełmie pod przewodnictwem biskupa unickiego Porfiriusza Skarbka Ważyńskiego 6 kwietnia 1794 r., który został wybrany 6 maja Naczelnikiem Komisji Porządkowej – terenowej władzy powstańczej. Potem w Huszczy, leżącej po drugiej stronie Bugu, doszło do pierwszego zbrojnego starcia z Rosjanami. Dowodzący polskim oddziałem płk. Grochowski odniósł zwycięstwo w tej walce. Ten epizod jednak został zakończony bitwą pod Chełmem 8 czerwca 1794 r., w której rosyjskie oddziały pod wodzą gen. Wilhelma Derfeldena w liczbie ponad 16 tys. wojska ruszyły, uderzając z dwóch stron na Chełm. Od strony Hrubieszowa ruszyły oddziały pod wodzą gen. Waleriana Zubowa i gen. Borysa Lassego (ok. 9 tys.). Natomiast od strony Dorohuska oddziały pod dowództwem gen. Zagriażskiego (ok. 6 tys.). Oddziały powstańcze, o połowę mniejsze od rosyjskich, pod dowództwem gen. Józefa Zajączka broniły miasta. Od strony Borku i Strupina oddział gen. Kajetana Ożarowskiego i dywizja gen. Filipa Haumana (ok. 3 tys. wojska razem z pospolitym ruszeniem) i od strony Góry Kredowej oddziały Michała Chomentowskiego. Po 7 godzinach walk obrońcy Chełma ponieśli klęskę. Po stronie polskiej zginęło lub zaginęło około pół tysiąca powstańców a po stronie rosyjskiej też były podobne straty, choć niektórzy podają dane o połowę mniejsze. Zginął wtedy (na stokach, nie istniejącej już Góry Kredowej) ppłk. Michał Chomentowski – dowódca chełmskich kosynierów. Szef sztabu gen. Zajączka, mjr Karol Kniaziewicz, mistrzowsko zorganizował odwrót w kierunku Lublina i Warszawy, zapobiegając całkowitej zagładzie korpusu, chociaż Chełm i okolice opanowali Rosjanie, którzy spustoszyli miasto. Po przegranej bitwie 8 czerwca 1794 r. bp Porfiriusz Skarbek-Ważyński wywiózł z Chełma dary na cele obrony Polski do Zamościa, a 15 września 1794 Karol Węgliński przekazał je władzom powstańczym w Warszawie. 15 września 1794 do Chełma weszli Austriacy i przetrzymywali biskupa Porfiriusza w areszcie domowym.

[edytuj] Pod zaborami

W 1795 r. Chełm znalazł się w zaborze austriackim, w 1809 r. został przyłączony do Księstwa Warszawskiego, a 6 lat później znalazł się w zaborze rosyjskim, w Królestwie Polskim. Początek XIX wieku wiąże się z upadkiem miasta. Chełm po raz pierwszy został administracyjnie przyłączony do Lublina. W 1805 r. zostało zlikwidowane Chełmskie biskupstwo rzymskokatolickie (na rzecz diecezji lubelskiej). Wkrótce Chełm przestał być miastem powiatowym (ponownie stało się powiatem w II połowie XIX wieku). 16 maja 1830 roku Filip Felicjan Szumborski został unickim biskupem chełmskim (do śmierci 19 stycznia 1851 r.), a po nim lojalny względem zaborców Jan Taraszkiewicz, któremu 13 czerwca 1861 r. grupa patriotycznej młodzieży urządziła kocią muzykę i powybijała szyby. Natomiast następca Jan Mikołaj Kaliński był zwolennikiem powstania styczniowego. W powstaniu listopadowym miasto nie odegrało większej roli, natomiast w czasie powstania styczniowego w 1863 r. miasto stanowiło ośrodek powstańczy. W Chełmie kilka razy przebywały oddziały powstańcze Cieszkowskiego i liczący około 600 ludzi oddział mjr. Józefa Władysława Ruckiego wycofujący się z bitwy w dniu 7 lipca 1863 roku pod Urszulinem. Oddziały powtańcze opanowały miasto 9 lipca 1863 r. bezpośrednio po bitwie pod Świerżami. Strona polska dowodzona przez Władysława Ruckiego zmusiła wojska rosyjskie do wycofania się. Powstańcy wzięli udział w nabożeństwie w katedrze unickiej i byli uroczyście witani przez duchowieństwo unickie i łacińskie oraz mieszkańców. Za drugim razem powstańcy bili się z wojskiem rosyjskim na cmentarzu przy ul. Lwowskiej, po czym nocą wycofali się w kierunku Stawu. Następnie przybyły w rejon Chełma ze Stawu oddziały Kajetana Ćwiek-Cieszkowskiego, Władysława Eminowicza i Józefa Władysław Ruckiego, Święcickiego. Po zajęciu Chełma rankiem 5 sierpnia 1863 r., dotarły do nich wieści o zbliżaniu się sił rosyjskich z Krasnegostawu, Uściługa, Włodawy i Dubienki. Powstańcy wyruszyli w stronę Depułtycz i tuż za miejscowością Pokrówka o godz. 10:30 natknęli się na żołnierzy rosyjskich. W trakcie kilkugodzinnej bitwy wyparli Rosjan do Depułtycz, a następnie zmusili do odwrotu w kierunku Wierzchowin. W bitwie poległo 23 żołnierzy rosyjskich i 11 powstańców. Bitwa pod Depułtyczami należała do największych na terenie Ziemi Chełmskiej, zakończonych polskim sukcesem. Po upadku powstania, wielu powstańców zostało uwięzionych w nowo utworzonym więzieniu przy ul. Kolejowej i zesłanych na Syberię. W 1864 r. – po powstaniu, rosyjskie władze zlikwidowały zakon bazylianów w Chełmie i rozpoczęły rusyfikację oraz prześladowanie unitów i Polaków.

Biskupstwo unickie wraz ze 120 parafiami grecko­katolickimi zlikwidował w 1875 r. car Aleksander II. Katedra unicka została zamieniona na cerkiew prawosławną. Chełmskie biskupstwo unickie przestało istnieć, a unitów zmuszano do przejścia na prawosławie. W 1905 r. utworzono prawosławną diecezję chełmską.

W 1877 r. wybudowano prowadzącą do Chełma linię kolejową, co przyczyniło się do rozwoju przemysłu. Budowa koszar dla dwóch pułków rosyjskiego wojska spowodowała napływ Rosjan do miasta.

W 1912 r. powstała gubernię chełmską, obejmująca swym zasięgiem część dawnej Ziemi Chełmskiej. Gubernia utworzona z części guberni siedleckiej i lubelskiej i odłączona w roku 1912 od Kraju Przywiślańskiego jako ziemie "rdzennie ruskie" m.in. za zgodą Koła Polskiego posłów Narodowej Demokracji w Dumie Państwowej Rosji. Została ona wydzielona przez władze rosyjskie w obawie przed oderwaniem Kraju Przywiślańskiego od Rosji w razie europejskiego konfliktu zbrojnego i została włączona do Generalnego gubernatorstwa kijowskiego.

W czasie I wojny światowej, pierwsza fala zniszczenia przeszła przez chełmszczyznde w sierpniu i wrześniu 1915 r., kiedy, wojska rosyjskie, cofające się z Królestwa Kongresowego w odwrocie niszczyły wsie i miasta, dwory i pałace, uprowadzając z sobą ludność na wschód. Odwrót rosyjski skończył się dopiero w Równem, skąd w połowie września tego roku wyszła kontrofensywa rosyjska. Chełm w wyniku działań wojennych bardzo nie ucierpiał, natomiast w miejscowościach na południe od miasta, gdy toczono w 1915 r. bitwę między oddziałami rosyjskimi a austro-węgierskimi, wiele domów uległo zniszczeniu.

Traktatem w Brześciu Litewskim 9 lutego 1918 cały Wołyń odstąpiono Ukrainie, wraz z Chełmszczyzną i Podlasiem, chociaż na tych terenach zamieszkiwało 23,1% Ukraińców. Rezultatem tego traktatu było wycofanie wojsk austriackich z części Wołynia i zastąpienie ich wojskami niemieckimi. 9 lutego 1918 r. doszło do układu między Niemcami a Ukraińską Republiką Ludową włączającego do Ukrainy Chełmszczyznę. 3 maja 1918 r. w Chełmie, tak jak i w całej Polsce, odbyła się zorganizowana przez Straż Kresową i Polską Macierz Szkolną manifestacja, z udziałem 30 tys. osób, jako zbiorowy protest społeczeństwa przeciw układom brzeskim (z lutego 1918 r.), przekazującym Chełmszczyznę i Podlasie Ukrainie. Był to Dzień zbiorowej odpowiedzi na układy brzeskie Nieliczni w Chełmie Ukraińcy nie próbowali protestować.

Jako Wizytator Apostolski przyszły papież Pius XI w czasie objazdu Polski, w Chełmie 15 września 1918 r., powiedział m.in.: Przybyłem tu do Was, aby pocieszyć Was imieniem Ojca Świętego i udzielić wszystkim błogosławieństwa apostolskiego, które sprawi, że da Bóg, niedługo dźwignie się Wasza Polska – Ojczyzna, a w niej wolny szlachetny Naród Polski nie będzie więcej prześladowany za swoje przekonania katolickie.(Źródło: Papież Pius XI kocha i zna Polskę. Lublin 1932)

W konspiracji działała już Polska Organizacja Wojskowa w Chełmie. W 27 października 1918 r. przyjechał do Chełma legionowy rotmistrz Gustaw Orlicz-Dreszer mianowany przez dowódcę POW Edwarda Rydza-Śmigłego Komendantem Okręgu Wojskowego w Chełmie i zarządził pobór do I Pułku Ułanów, 1 Pułku Szwoleżerów i 35 pułku piechoty WP. Zwerbował także do polskiej armii włoskich jeńców wojennych i czeskich dezerterów z armii austro-węgierskiej. 2 listopada 1918 r. chełmscy członkowie Polskiej Organizacji Wojskowej POW pod wodzą Gustawa Orlicz-Dreszera rozbroili okupacyjny austriacki garnizon i opanowali duży magazyn broni w chełmskiej katedrze, co przyniosło miastu niepodległość. W nocy z 2 na 3 listopada 1918 r. grupa polskich kolejarzy z Lublina zdobyła dworzec w Chełmie. Kontrola linii kolejowych pozwoliła na rozbrajanie wracających ze wschodu wojsk austriackich i zgromadzenie pokaźnych ilości broni oraz amunicji. Groby poległych w bitwach o wolność Polski z tych lat znajdują się na cmentarzu przy ul. Lwowskiej. Na tydzień przed ogłoszeniem niepodległości Chełm stał się miastem wolnym. Przejęcie władzy przez Polaków w Chełmie nastąpiło 4 listopada 1918 r.

[edytuj] Okres międzywojenny i II wojna światowa

W 1918 r. Chełm znalazł się w niepodległej Polsce. 26 kwietnia 1919 r. przetransportowano do miasta sformowany w 1918 r. we Francji 1 Dywizjon 1 Pułku Szwoleżerów wchodzący w skład Błękitnej Armii gen. Józefa Hallera. Za poprzednika 2 Pułku Strzelców Konnych można uznać 1 dywizjon 1 Pułku Szwoleżerów. Pierwszym dowódcą pułku został płk Bohdan Aleksander Rudolpf. 11 stycznia 1920 r. Józef Piłsudski, który przybywał w kościele na Górze Chełmskiej, podkreślił znaczenie tych wojskowych oddziałów. 1 Pułk Szwoleżerów w maju 1920 r. został wysłany na front polsko-rosyjski i następnie wziął udział w walkach z Armią Czerwoną – głównie z konnicą gen. Siemiona Budionnego. W 1920 r. chełmskie oddziały stawiały skuteczny opór wojskom bolszewickim. 28 sierpnia1920 r. w pobliżu Uhruska doszło do walki z bolszewikami stoczonej przez 25 p.p. Zginęło wówczas 6 żołnierzy polskich. Ich grób znajduje się miejscowym cmentarzu parafialnym. Zacięte walki polsko-bolszewickie toczyły się m.in. o stację w Chełmie i most w Dorohusku. Na południe od Krasnegostawu pociąg pancerny "Mściciel" przyczynił się do powstrzymania natarcia sławnej Armii Konnej Budionnego. 22 Siedlecki Pułk Piechoty stoczył zwycięską bitwę w okolicach Hrubieszowa i Chełma. 3 września 1920 r. pod Chełmem, Naczelny Wódz Józef Piłsudski osobiście udekorował dowódcę oraz 55 żołnierzy 22. p.p. srebrnymi krzyżami Orderu Wojennego Virtuti Militari V klasy. 21 marca 1921 r. odznaczył on tym orderem sztandar I Pułku Szwoleżerów w koszatach chełmskich. 11 listopada 1930 r. odsłonięto pomnik poległych Chełmian w wojnie z bolszewikami, a trzy lata potem 24 września 1933 r. w obecności prezydenta Ignacego Mościckiego i gen. Sławoj Składkowskiego poświęcono Pomnik Poległych Żołnierzy 7 p.p. Leg. w wojnach o granice z lat 1918-1920. Dzieje pułku i jego szlak bojowy w latach 1914-1920 zawarte są w "Księdze Chwały Piechoty". W okresie międzywojennym pułk związany był z Ziemią Chełmską – stacjonował w Chełmie.

W okresie międzywojennym planowano do Chełma przenieść siedzibę dyrekcji kolejowej (Chełm wygrał konkurencyjną walkę z pobliskim Lublinem). Zaowocowało to rozwojem miasta i budową dzielnicy "Dyrekcji". Pod względem rozmachu inwestycja ta uważana jest za drugą największą inwestycję II RP (po budowie portu i miasta Gdyni). Wybudowano także dzielnicę zwaną Działki. Władze miejskie wybudowały własnym sumptem nowoczesny na tamte czasy budynek szkolny zwany "Szkołą-Pomnikiem Dziesięciolecia" Niepodległości Polski (budowa trwała w latach 1928-1934), w którym znalazły swoją siedzibę trzy szkoły: SP nr 1 im. Tadeusza Kościuszki, SP nr 5 im. Króla Kazimierza Wielkiego (dla dzieci żydowskich, ale językiem wykładowym był język polski) oraz SP nr 7 im. ks. Grzegorza Piramowicza. Ponadto przez pewien okres funkcjonowała tu Szkoła Specjalna dla dzieci opóźnionych w rozwoju. Chełm stał się ważnym ośrodkiem administracyjnym, (siedziba powiatu chełmskiego-największego w województwie lubelskim oraz miasta wydzielonego na prawach powiatu grodzkiego), oświatowym, kulturalnym i częściowo gospodarczym (chociaż nie posiadał większych zakładów przemysłowych). Był także miastem garnizonowym dwóch jednostek wojskowych: wspomnianego 7 Pułku Piechoty Legionów i 2 Pułku Artylerii Ciężkiej.

Wojna dotarła tu 8 września 1939 r., kiedy niemieckie lotnictwo w dzień odpustu przeprowadziło naloty na miasto głównie na dworzec i ul. Kolejową. Straty w ludziach i budynkach nie okazały się duże. Pod Sawinem odparto niemieckie natarcie w kierunku Chełma. 11 września 1939 r. pojawiły się tutaj oddziały wojskowe z rozbitych wcześniej Armii "Prusy" i "Modlin". Wołyńska Półbrygada Obrony Narodowej była (w organizacji). Tworzono Batalion Obrony Narodowej "Chełm" (typ I). Miasto stało się ośrodkiem formowania Frontu Północnego. Po otrzymaniu wiadomości o agresji sowieckiej odtworzone oddziały dostały rozkaz odejścia z rejonu Chełma na południe, gdzie pod Tomaszowem Lubelskim Armie Lublin i Armia Kraków Frontu Środkowego walczyły o utorowanie sobie drogi w kierunku Lwowa i dalej na południe do granicy węgierskiej. 25 września po parogodzinnej walce, miasto znalazło się na dwa tygodnie (do godzin rannych 7 października 1939 r.) w rękach radzieckich. Miasta broniły dwa bataliony nadwyżek 35 pułku piechoty oraz grupa pocztowców. 27 września 1939 r. działała w okolicy Grupy "Chełm" płk. dypl. Władysława Płonki i podległe oddziały pułku kawalerii ppłk. Feliksa Kopcia i grupy kawalerii rtm. Franciszka Flataua. Grupa "Chełm" wchodziła w skład grupy wojsk płk. dypl. Tadeusza Zieleniewskiego i wraz z nią złożyła broń 2 października 1939 r. Od 9 października do 22 lipca 1944 r. – Chełm był w niemieckiej strefie okupacyjnej.

20 listopada 1939 r. – w ramach Akcji AB aresztowano wg listy prawie wszystkich księży z parafii NMP (m.in. Ks. Marcelego Mrozka, ks. Forkiewicza, ks. Jakubiaka, ks. Goździka) i z kościoła Rozesłania Apostołów oraz bł. Brunona Zembol, franciszkanina, zamęczonego w Dachau. Wywieziono ich wagonami towarowymi do więzienia na Zamek w Lublinie. Od 1940 r. odbywały się też w mieście egzekucje w ramach akcji likwidującej polską inteligencję w Kumowej Dolinie, w których zginęli, m.in. prezydent Chełma, nauczyciele i harcerze. 30 kolejarzy rozstrzelano w Chełmie za przynależność do organizacji konspiracyjnych.(W ścianie dworca wmurowana jest tablica). 12 stycznia 1940 r. oddział SS dokonał likwidacji 440 pacjentów szpitala psychiatrycznego. Mogiła zamordowanych pacjentów znajduje się w północno-zachodniej części posesji szpitalnej. W dniu 1 grudnia 1939 roku w Warszawie grupa oficerów chełmskich powołała organizację Orła Białego na czele kpt. Kazimierzem Langiem Grzybem, a potem za zgodą gen. Stefana Grota Roweckiego dow. ZWZ otrzymała nazwę chełmskiego 7 pp. Legionów i walczyła na Okęciu.

W 1940 r. utworzono prawosławne biskupstwo chełmskie. Górę katedralną Niemcy oddali kolaborującym z nimi Ukraińcom. Podczas wojny istniało w Chełmie, zorganizowane w 1940 r. przy obecnej ul. Partyzantów i Lwowskiej, przez niemieckiego okupanta, getto (krwawo zlikwidowane przez Niemców w październiku 1942 r.) oraz jeden z największych obozów jenieckich zlokalizowany (przy ul. Wojsławickiej, Lwowskiej, Partyzantów, aż do Borku-Patelni oraz w Okszowie), przez Niemców na okupowanych przez nich ziemiach polskich – Stalag 319 (około 200 000 jeńców, z tego zginęło w różny sposób ponad 90 000 ofiar). Rozstrzelano też publicznie 43 zakładników na Targowicy. Mieszkańcy Chełma nie poddawali się bezwolnie okupantowi. Wielką pomoc dla jeńców i tysięcy uciekinierów przed rzezią na Wołyniu niósł ks. Zygfryd Berezecki pracując w RGO (Rada Główna Opiekuńcza) na rzecz ludzi poszkodowanych i biednych. W mieście i regionie działały różne formy ruchu oporu (organizacje konspiracyjne, tajne nauczanie, pomoc Żydom oraz jeńcom wojennym, itd). I Rejon AK Chełm pod ogólnym dowództwem por. Witolda Fałkowskiego ps. Wik, obejmującego gminy Wojsławice, Rakołupy rozbroił 24 marca 1944 r. załogę posterunku policji wojsławickiej ewakuującej się do Chełma. Cały konwój wpadł w lesie koło Sarniaka w zasadzkę utworzoną przez "Wika" z plutonów AK przybyłych z okolicznych miejscowości oraz z Chełma. Zdobyto broń, amunicję i przejęto dokumentację zawierającą m.in. spis konfidentów. AK i BCH w okolicach Chełma zorganizowała szereg akcji związanych z wysadzeniem pociągów.

I Rejon AK, w walce z okupantem, stoczył również 17 kwietnia 1944 r. bitwę w obronie Wojsławic, z niemiecką ekspedycją pacyfikacyjną. W lipcu 1944 roku wycofujące się oddziały Wehrmachtu wysadziły w powietrze dworzec kolejowy w Chełmie; zniszczono parowozownię i wieżę ciśnień.

[edytuj] Czasy PRL

22 lipca 1944 r. po ostrzelaniu Chełma rakietami, do miasta wkroczyły oddziały Armii Czerwonej. Zgodnie z Akcją "Burza" tego samego dnia weszły do miasta także i jednostki AK Oddział partyzancki (OP 7/1) 7. pułku piechoty AK w Obwodzie AK Chełm Lubelski, ale nie odegrały one takiej roli jak w wyzwoleniu Bełżca, czy Zamościa^[15]. Podlegająca ZSRR nowa administracja ziem polskich poinformowała, że w Chełmie powstał Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN) oraz, że ogłoszono Manifest Lipcowy. W rzeczywistości PKWN i jego manifest powstały w Moskwie. W Chełmie manifest wydrukowano 26 lipca, a PKWN dotarł do miasta dopiero 27 lipca 1944 r. 1 sierpnia 1944 r. PKWN przeniósł się do Lublina. 31 lipca 1944 r. Kazimierz Tumidajski dow. okręgu ZWZ AK Lublin został zatrzymany przez NKWD i przewieziony do Chełma na "negocjacje" z PKWN oraz przedstawicielami Armii Czerwonej. Odmówił wówczas jakiejkolwiek współpracy, zwłaszcza podporządkowania żołnierzy AK Armii Berlinga i został wywieziony do więzienia w Związku Radzieckim.

W więzieniu w Chełmie, (które było wykorzystywane przez hitlerowców w czasie okupacji), od lipca 1944 r. do 1956 r. przebywało tysiące żołnierzy AK, z Armii Andersa, więźniów Majdanka, uciekinierów z ZSRR, opozycjonistów z aresztu śledczego (z piwnic UB pod obecnym kinem "Zorza") i z Komisariatu MO (przy ul. Reformackiej, byłej ul. Feliksa Dzierżyńskiego). Po 1954 r. trafili tu więźniowie z Zamku w Lublinie.

W lipcu 1980 r. rozpoczęły się strajki w chełmskich zakładach i powstały NSZZ Solidarność. 13 grudnia 1981 r. wprowadzono Stan wojenny i wielu chełmskich działaczy NSZZ Solidarność internowano.

W okresie powojennym w mieście powstało wiele zakładów przemysłowych, m.in.: w 1960 r. Cementownia, a w 1974 r. Chełmskie Zakłady Obuwia im. PKWN. Zmodernizowano dawną rektyfikatornię wódek rodziny Daumanów, przebudowując ją na Zakład Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego. Na polach na południowym i zachodnim skraju miasta powstały nowe osiedla mieszkaniowe (XXX-lecia, Kościuszki). Ulica Rejowiecka, dwupasmowa aleja 1 Armii Wojska Polskiego i wiadukt nad linią kolejową odciążyły od ruchu tranzytowego ulicę Lubelską i starówkę. Niemal wszystkie ulice w mieście otrzymały asfaltową nawierzchnię. Od 1959 r. zaczęły kursować autobusy komunikacji miejskiej. W 1959 r. powstał Stadion Miejski, kilka lat później budynek Chełmskiego Domu Kultury. Na północnym skraju miasta urządzono kąpielisko Glinianki. Na zachodnim krańcu miasta wybudowano po 1980 r. amfiteatr. 6 maja 1988 r. – papież Jan Paweł II nadał katedrze w Chełmie tytuł Bazyliki Mniejszej. 8 września odbyło się uroczyste ogłoszenie bazyliki z udziałem kardynała Henryka Gulbinowicza a aktem z dnia 6 października 1993 r. w dniu 22 lutego 1994 r. arcybiskup metropolita lubelski Bolesław Pylak nadał świątyni tytuł Kapituły Kolegiackiej i erygował przy niej kapitułę chełmską. W 1975 r. Chełm stał się ponownie stolicą województwa (wcześniej w okresie lat: 1793-1795) i był nią do 1999 r. Po reformie administracyjnej z 1998 r. Chełm znalazł się w granicach województwa lubelskiego jako powiat grodzki.

[edytuj] Historia Żydów w Chełmie

Najstarszym dowodem o obecności Żydów w mieście jest napis na nagrobku z miejskiego kirkutu (czyli cmentarza żydowskiego)-, poświadczający rok 1442. Ale pierwsi żydowscy kupcy pojawili się w Chełmie, lezącym na ważnym szlaku handlowym, wcześniej. W XV wieku chełmscy Żydzi kupili od Dominikanów podupadły kościół i przebudowali go na swoją bożnicę. Z Chełma pochodził sławny reb Juda Aron z Chełma, rabin Lublina, Chełma i Bełżca. Jego synem był Eliasz Baal Szem z Chełma. W 1550 mieszkało w Chełmie 371 Żydów. Nauczycielami w znanej chełmskiej jeszywie byli m.in. Symeon Auerbach i Eliasz ben Salomon Zalman. Rabinem w latach 1606-1615 był Samuel Eliezer ben Judah Edels. W 1648 w czasie powstania Chmielnickiego kozacy wymordowali prawie wszystkich Żydów. Wydarzenia te upamiętnia ułożona wówczas modlitwa El mole rachamim (hebr. Boże, pełen miłosierdzia).

Kahał reaktywowano po 1660. W XVIII wieku nastąpił rozwój handlu i rzemiosł, silne wpływy na gminę chełmską wywarł chasydyzm. W 1765 było w Chełmie 1500 Żydów, w 1857-2493, a w 1931 – 13 537. W 1849 istniały tu 2 synagogi i 2 domy modlitwy, a w 1903 – m.in. 45 chederów. W latach 1918-1939 ukazywało się tu 5 gazet żydowskich. Tuż przed wybuchem wojny mieszkało tu około 15 000 Żydów, co stanowiło ok. 44% mieszkańców miasta.

II wojna światowa brutalnie wstrząsnęła sztetlem. Prześladowania Żydów zaczęły się w grudniu 1939 roku, kiedy Niemcy dokonali deportacji części żydowskiej gminy Chełma do Sokala w sowieckiej strefie okupacyjnej. W maju 1941 roku do utworzonego w mieście getta zostało przywiezionych około 2000 Żydów ze Słowacji. Masowa deportacja do obozu zagłady w Sobiborze rok później oznaczała ich Holocaust. Przetrwali tylko nieliczni^[16]. Opuścili oni Chełm wkrótce po wojnie, zakańczając tym wielowiekową historię Żydów w Chełmie.

Z Chełmem związana jest tradycja humoru żydowskiego. W dowcipach folkloru Żydów Europy wschodniej Żydzi z Chełma łącznie ze swoimi rabinami przedstawiani byli jako sympatyczni głupcy znajdujący zawsze dziwaczne lub złe rozwiązania problemów. Urodzony w Polsce laureat literackiej Nagrody Nobla, Isaac Bashevis Singer, oparł się na tej tradycji, kreując w swoich krótkich opowiadaniach albo sztukach teatralnych, pisanych w Jidysz, śmiesznych bohaterów – "Mędrców" z Chełma^[17]. Także akcja musicalu, "Shlemiel the First", opartego na jednym z jego opowiadań, ma miejsce w Chełmie. Tłumaczone na wiele języków opowiadania Singera rozsławiły nazwę miasta na całym świecie jako bajeczne miasto głupców. Jednak przedstawiany w nich żartobliwie żydowski mikrokosmos sztetla Chełma, w którym dochodzi do zderzenia tradycji z nowoczesnością, mistyki i wiary z liberalizmem, sekularyzmem i nihilizmem, służy tylko jako metafora dla podobnych uniwersalnych konfliktów na całym świecie, gdyż jak sam Singer wywnioskował myślami swojego bohatera Szlemiela w jednej ze swoich krótkich powieści:

Ci, którzy opuszczają Chełm zakończą wędrówkę w Chełmie,

Ci, którzy zostają w Chełmie są już tam na pewno.

Wszystkie drogi prowadzą do Chełma,

Gdyż cały świat to jeden wielki Chełm.

[edytuj] Chełm w stosunkach polsko-ukraińskich

Chełm i ziemia chełmska związane są ściśle z historią Rusi Kijowskiej. Od wieków zamieszkiwane były przez Rusinów, z których wyłonił się między innymi naród ukraiński. Jeszcze do końca II wojny światowej Ukraińcy tworzyli niewielki procent ludności Chełma, a tym bardziej okolic, z której wywodziły się ukraińskie osobistości jak Mychajło Hruszewski, Filip Filipczuk czy Antoni Wasyńczuk.

Na początku I wojny światowej powstała koncepcja carskiego ministra spraw zagranicznych Siergieja Sazonowa, przewidująca powstanie autonomicznego państwa polskiego, tzw. plan Sazonowa^[18]

Jednak ziemia chełmska, uważana przez administrację carską za rdzennie ruską, miała nie wchodzić w skład tego tworu. Dopiero po upadku Imperium Rosyjskiego i po zakończeniu wojen: I światowej, polsko-ukraińskiej i polsko-bolszewickiej, rejon Chełma ze względu na niewielką ilość Ukraińców (23,1%) stał się częścią II Rzeczypospolitej. Starając się podkreślić jego polskość nowa administracja przekazała kościołowi rzymskokatolickiemu w 1919 roku zespół cerkiewno-klasztorny na Górze Chełmskiej, dotychczasową siedzibę diecezji prawosławnej, którą formalnie władze polskie rozwiązały w 1922 roku. Nie pozwoliły one także na otwarcie szkół z ukraińskim językiem wykładowym. Mimo to rosła świadomość narodowa Ukraińców, co przyczyniło się do wzrostu napięć między Polakami i Ukraińcami, także i w Chełmie. Wzajemne stosunku popsuły sie, gdy w 1938 r. władze na Chełmszczyżnie zburzyły 127 świątyń prawosławnych, w tym 91 cerkwi, 10 kaplic i 26 domów modlitwy

II wojna światowa i okupacja niemiecka doprowadziły do kulminacji konfliktu. Przy początkowej współpracy z III Rzeszą nacjonaliści ukraińscy z OUN zaczęli zabiegać o realizację swojej wizji niepodległego państwa ukraińskiego, w którego skład miały wchodzić także tereny tzw. Zakierzońskiego Kraju, a do którego zaliczali ziemię chełmską. W Chełmie tymczasem niemiecka administracja przywróciła zespół cerkiewno-klasztorny na Górze Chełmskiej odtworzonej diecezji prawosławnej. W 1942 roku nasiliły się na ziemi chełmskiej pojedyncze egzekucje na przedstawicielach obu narodów posądzanych o kolaborację z okupantem. Wkrótce podobne przypadki na innych terenach polsko-ukraińskich przeobraziły się w czystki etniczne, których najdrastyczniejszym przykładem była rzeź na Wołyniu dokonana na około 60 tysięcy Polaków, i to w bezpośrednim sąsiedztwie Chełmszczyzny. Tysiące ocalałych po pogromach Polaków z Wołynia szukało w latach 1943-44 schronienia w Chełmie^[19].

Prawo Ukraińskiej SRR do ziemi chełmskiej podtrzymywali także ukraińscy komuniści z Nikitą Chruszczowem na czele^[20]. Na tydzień przed podpisaniem "Porozumienia między PKWN a rządem ZSRR o polskiej-radzieckiej granicy państwowej" 27 lipca 1944 roku Chruszczow napisał do Stalina prośbę o przyłączenie tych terenów do USRR, jednak granica na Bugu była już przesądzona i potem potwierdzona na konferencji jałtańskiej^[21]. Jej przebieg w oparciu o linię Curzona spowodował, że znaczny procent mieszkańców Chełma pochodzenia ukraińskiego ponownie znalazł się w granicach państwa polskiego. Tych, którzy nie ewakuowali się wraz z niemieckim okupantem, spotkały polskie represje i odwety za wcześniejsze pogromy Polaków dokonane przez UPA^[22]. Kilka tysięcy Ukraińców dobrowolnie opuściło miasto i okolice udając się do końca 1944 roku w ramach tzw. układów republikańskich na Ukrainę. Pozostałych deportowano w okresie lat 1944-1946 na tereny Ukraińskiej SRR^[23].

Dzisiaj Chełm utrzymuje od kilku lat więzi partnerskie z ukraińskim Kowlem, a przyjazne stosunki między Ukrainą a Polską zamknęły ten konfliktowy rozdział historii. Priorytet dany tworzeniu wspólnej teraźniejszości i przyszłości jest podkreślany bilateralnymi umowami państwowymi jak ta przewidująca sprowadzenie kilkuset żołnierzy ukraińskich do Chełma w celu stworzenia wspólnych jednostek wojskowych w 2008 roku. Nie mniejszy wpływ na pojednanie ma też polsko-ukraińska organizacja piłkarskich mistrzostw Europy w 2012 roku, dzięki której i Chełm, jako miasto tranzytowe przy ważnym połączeniu Warszawa-Kijów, może otrzymać nowe impulsy rozwojowe.

[edytuj] Rozwój ludności

Jeszcze do czasów I wojny światowej Polacy stanowili tylko jedną trzecią mieszkańców Chełma. Obecność garnizonu wojskowego powodowała, że w mieście mieszkało dużo Rosjan, wojskowych i ich rodzin. Trzecią grupą ludnościową byli Żydzi. Po 1945 r. Chełm podobnie jak reszta kraju stał się niemal jednolity narodowościowo. Pozostali praktycznie sami Polacy.

[edytuj] Religia

Chełm był od dawnych czasów jednym z religijnych centrów prawosławia, katolicyzmu, judaizmu i unitów. Miasto było zarówno miejscem pielgrzymek, rzymsko-katolików, prawosławnych i unickich do ikony Matki Boskiej Chełmskiej, znajdującej się w świątyni na Górze Chełmskiej i uważanej za cudotwórczą, jak i jednym z głównych ośrodków filozofii chasydzkiej. O styku wyznań świadczy bliskość sąsiedztwa byłych albo do dziś czynnych świątyń na niewielkim obszarze w centrum miasta. Nie zawsze sąsiedztwo to przebiegało bez konfliktów, o czym świadczą losy świątyni pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny, która od XIII w. należała do prawosławnych, unitów i katolików. Podobny los spotkał ikonę Matki Boskiej Chełmskiej, której oryginał od 2000 r. znajduje się w Wołyńskim Muzeum Krajoznawczym w Łucku, podczas gdy w bazylice chełmskiej można podziwiać tylko jej kopię. Dzisiaj Chełmianie są w przeważającej większości wyznania rzymskokatolickiego. Są tu także prawosławni, (których cerkiew pw. św. Apostoła i Ewangelisty Jana Teologa (Bogosłowa), jest konkatedrą prawosławnego arcybiskupa lubelsko-chełmskiego Abla) oraz wierni Kościoła Polsko-Katolickiego (ich świątynia pw. Matki Boskiej Zwycięskiej znajduje się przy ul. Mickiewicza). Swoje zbory w Chełmie mają również: Kościół Zielonoświątkowy, Kościół Chrześcijan Baptystów i Chrześcijański Zbór Świadków Jehowy.

[edytuj] Język

Językiem administracyjnym jest język polski. Mieszkańcy Chełma posługują się nim w czystej formie. Nie ma w Chełmie specjalnej gwary regionalnej.

[edytuj] Chełmianin Roku

Tytuł "Chełmianina Roku" ustanowiony w 1997 roku przez ówczesnego prezydenta Chełma Zbigniewa Bajko, reaktywowany przez Krzysztofa Grabczuka, przyznawany jest osobom za szczególną aktywność zawodową, prace społeczną, zaangażowanie działanie na rzecz innych. Ten honorowy tytuł nadawany jest corocznie (zazwyczaj podczas Dni Chełma). Jest nadawany dożywotnio, co oznacza, że osoba uhonorowana tym tytułem nie może otrzymać go ponownie. Dotychczas tytuł ten otrzymali:

• Krzysztof Grabczuk w 1997,
• Andrzej Kosior (lekarz z Samodzielnego Publicznego Wojewódzkiego Szpitala Specjalistycznego) w 1998,
• Witold Grela (przedsiębiorca, właściciel znanej w całym regionie piekarni) w 2002,
• Dariusz Jabłoński w 2003,
• Wojciech Krawczyk (ordynator Oddziału Wewnętrznego Samodzielnego Publicznego Wojewódzkiego Szpitala Specjalistycznego) w 2004,
• Jolanta Lucyna Kropp (wychowawca niezliczonej liczby laureatów olimpiad oraz reprezentantów kraju na międzynarodowych konkursach jęz. łacińskiego) w 2005,
• Longin Jan Okoń w 2006.
• Jolanta Lucyna Kropp w 2007.
• Stanisław Adamiak (przedsiębiorca, Konsul Honorowy Ukrainy, mecenas kultury, od 1995 sponsor i patron Formacji Tańców latynoamerykańskich “TAKT-ZOMAR”) w 2008

[edytuj] Polityka

[edytuj] Administracja miasta

• prezydent miasta – Agata Fisz (SLD)
• I wiceprezydent – Józef Górny (PSL)
• sekretarz miasta – Elżbieta Grzyb
• skarbnik miasta – Barbara Rozwałka

[edytuj] Instytucje i urzędy państwowe

Obok administracji grodzkiego powiatu siedzibę w Chełmie ma także powiat chełmski. Delegatura Lubelskiego Urzędu Wojewódzkiego znajduje się w budynku byłej Dyrekcji Kolei Państwowych.

[edytuj] Posłowie VI kadencji z Chełma

• Beata Mazurek (PiS)
• Grzegorz Raniewicz (PO)
• Zbigniew Matuszczak (LiD)

[edytuj] Organizacje pozarządowe

Aktywne jest społeczeństwo obywatelskie. Jego zorganizowanymi jednostkami są stowarzyszenia i fundacje, których w 2006 było zarejestrowanych kilkadziesiąt. Przykładem owocnej działalności organizacji jest np. odsłonięcie pomnika ku czci polskiemu papieżowi na pl. Niepodległości, który powstał z inicjatywy Stowarzyszenia Budowy Pomnika Ojca Świętego Jana Pawła II. Do wielokulturowej przeszłości Chełma nawiązuje swoimi projektami stowarzyszenie Miasteczko, a chełmskie oddziały Ligi Ochrony Przyrody i Towarzystwa Krzewienia Kultury Fizycznej wygrały w 2004/2005 roku konkursy o dotacje na programy edukacji ekologicznej z Wojewódzkiego Funduszu Ochrony środowiska. Aktywnością wykazuje się także Stowarzyszenie Rocznik Chełmski z dr Witoldem Sulimierskim na czele. Jednym z głównych celów statutowych tej organizacji (siedzibą jej jest budynek Wyższej Szkoły Stosunków Międzynarodowych i Komunikacji Społecznej przy ul. Hrubieszowskiej 102, której rektorem jest dr Michał Gołoś – wiceprezes Zarządu Stowarzyszenia Rocznik Chełmski) jest promocja miasta i historycznej ziemi chełmskiej poprzez wydawanie Rocznika Chełmskiego i Biblioteki Rocznika Chełmskiego (w bieżącym roku wydany został tom 11 Rocznika Chełmskiego – dwujęzyczny: w języku polskim i w języku ukraińskim a także – jako tom 1 Biblioteki Rocznika Chełmskiego – praca dr Pawła Kiernikowskiego pt. "Miasto Chełm w okresie międzywojennym (1918-1939)") oraz organizowanie konferencji naukowych i popularnonaukowych we współpracy z Uniwersytetem w Łucku.

[edytuj] Miasta partnerskie

Do tej pory przedstawiciele administracji Chełma podpisali dwustronne umowy o przyjaźni z miastami partnerskimi z 5 państw:

• Kowel  Ukraina,
• Morlaix  Francja,
• Utena  Litwa,
• Knoxville  Stany Zjednoczone,
• Sindelfingen  Niemcy w 2001 roku.

Współpraca odbywa się przeważnie na polu kulturalno-oświatowym.

[edytuj] Gospodarka

[edytuj] Przedsiębiorczość

W czasach PRL nastąpił znaczny rozwój przemysłu, zahamowany przez upadek ustroju i restrukturyzację. Obecnie 70% ludności jest zatrudnione w usługach a w Chełmie przeważają przedsiębiorstwa małe. Z dużych firm zasługują na uwagę:

• CEMEX Polska Sp. z o.o. Zakład Cementownia Chełm
• Zakłady Obuwnicze "ESCOTT"
• Spółdzielnia Mleczarska "Biomlek"
• Huty Szkła "MARTA II"
• "Ybbstaler Fruchtsaft" Sp. z o.o.
• Zakłady Produkcji Spożywczej Obst
• Zakłady Meblarskie "MEBLOTAP"
• Zakład Produkcji Opakowań Tekturowych SCOPAK

[edytuj] Bezrobocie

Stopa bezrobocia w Chełmie, 1 listopada 2007 roku, wyniosła 19,2% aktywnych zawodowo (najwyższa w woj. lubelskim). Liczba bezrobotnych to 5,8 tys. osób. Średnia stopa bezrobocia w województwie lubelskim wynosi 12,6% (158,4 tys. bezrobotnych).

[edytuj] Transport

Znaczny węzeł drogowy i kolejowy. W mieście krzyżują się drogi krajowe i wojewódzkie:

• 12 kierunek Dorohusk – Chełm –Lublin- Radom – Kalisz – Łęknica
• 812 kierunek Krasnystaw – Chełm – Włodawa – Biała Podlaska
• 843 kierunek Skierbieszów – Zamość
• 844 kierunek Hrubieszów

Linie kolejowe:

• Kijów – Kowel – Chełm – Lublin – Warszawa
• Chełm – Włodawa (część dawnej trasy do Brześcia Litewskiego, linia nieczynna dla ruchu pasażerskiego od 2002 r.)

Dużą rolę odgrywa komunikacja autobusowa. Przedsiębiorstwo PKS Chełm zapewnia połączenia z Lublinem, Warszawą, Krakowem, Katowicami, Kielcami, Hrubieszowem, Włodawą, Łęczną i większością okolicznych miejscowości. W Chełmie działa też wielu przewoźników prywatnych, utrzymujących linie do Lublina, Warszawy, Gdańska, Zamościa, Krasnegostawu, Włodawy, Hrubieszowa, Dorohuska i Wojsławic.

[edytuj] Komunikacja Miejska

Transport w mieście zapewniają Chełmskie Linie Autobusowe (ChLA) obsługujące 21 linii autobusowych (w tym 9 linii podmiejskich). Na niektórych szlakach komunikacyjnych z CLA konkurują także podmiejskie linie PKS i dwie firmy komunikacji prywatnej (Linie 120, 120A, 120W, 200). Są to linie normalne. Linie nocne zostały zlikwidowane ok. 1990 r. Linii przyspieszonych, specjalnych oraz zastępczych nigdy nie uruchamiano.

Tabor to wciąż w większości starzejące się Jelcze M11, z myślą o obsłudze wąskich osiedlowych ulic CLA kupiły w 1997 r. 7 autobusów wersji midi Kapena City 7,5. W 2000 r. dołączyły do nich dwie Kapeny Thesi City. W 2004 r. park pojazdów wzbogacił się o 5 Kapen TCM-920. W 2007 r. dołączyły trzy Mercedesy O303-11R i dwa niskopodłogowe autobusy DAB 11-0860S. Rozkłady na przystankach nie wyróżniają kursów niskopodłogowych natomiast istnieją linie na których planowo pojawiają się tylko niskopodłogowe autobusy.

PKS na linie miejskie wystawia głównie autobusy marki DAB 7-1200B i Autosany H6-10/20.

Jedyny autobus przegubowy na liniach miejskich pojawia się czasem na liniach PKS Chełm. Jest to DAB 7-1800T.

[edytuj] Odległości ważniejszych miast od Chełma

Bydgoszcz – 489 km, Częstochowa – 354 km, Gdańsk – 563 km, Hel – 657 km, Katowice – 386 km, Kraków – 328 km, Lublin – 68 km, Łódź – 310 km, Olsztyn – 418 km, Opole – 450 km, Poznań – 533 km, Rzeszów – 210 km, Szczecin – 751 km, Warszawa – 229 km, Wrocław – 496 km, Zakopane – 435 km, Zamość – 59 km, Zielona Góra – 610 km.

[edytuj] Oświata

[edytuj] Przedszkola

• Przedszkole Miejskie nr 1 (ul. Lubelska 4)
• Przedszkole Miejskie nr 2 (ul. Starościńska 4d)
• Przedszkole Miejskie nr 5 (ul. Kwiatowa 1)
• Przedszkole Miejskie nr 6 (ul. Pocztowa 18)
• Przedszkole Miejskie nr 8 (ul. Mikołaja Reja 54)
• Przedszkole Miejskie nr 9 (ul. Broniewskiego 14)
• Przedszkole Miejskie nr 10 (ul. Zachodnia 49)
• Przedszkole Miejskie nr 11 (ul. Piłsudskiego 25a)
• Przedszkole Miejskie nr 12 (ul. Powstańców Warszawy 6)
• Przedszkole Miejskie nr 13 (ul. Połaniecka 5)
• Przedszkole Miejskie nr 14 (ul. Grota Roweckiego 4a)
• Przedszkole Miejskie nr 15 (ul. Wieniawskiego 3)
• Przedszkole Niepubliczne z Oddziałami Integracyjnymi "Razem" w Chełmie (ul. Botaniczna 16)

[edytuj] Szkoły podstawowe

• Szkoła Podstawowa nr 1 im. Tadeusza Kościuszki (ul. Wołyńska 1)
• Szkoła Podstawowa nr 2 im. Stanisława Staszica (ul. Obłońska 51)
• Szkoła Podstawowa nr 3 im. Adama Mickiewicza (ul. Rejowiecka 76)
• Szkoła Podstawowa nr 4 im. kardynała Stefana Wyszyńskiego (ul. Wyszyńskiego 15)
• Szkoła Podstawowa nr 5 im. Marii Konopnickiej (ul. I Pułku Szwoleżerów 1)
• Szkoła Podstawowa nr 7 im. Władysława Sikorskiego (ul. Synów Pułku 15)
• Szkoła Podstawowa nr 8 im. Bolesława Wirskiego (ul. Połaniecka 10)
• Szkoła Podstawowa nr 10 im. ks. Jerzego Popiełuszki (ul. Reformacka 13)
• Szkoła Podstawowa nr 11 (ul. Wolności 20)(w przyszłości im. Henryka Sienkiewicza)
• Niepubliczna Szkoła Podstawowa z Oddziałami Integracyjnymi "Razem" w Chełmie (ul. Mikołaja Reja 54)
• Pierwsza Społeczna Szkoła Podstawowa w Chełmie (ul. I Pułku Szwoleżerów 17b)

[edytuj] Gimnazja

• Gimnazjum nr 1 im. Jana Pawła II (ul. Wołyńska 1)
• Publiczne Gimnazjum nr 2 im. ks. Zygfryda Berezeckiego (ul. Czarnieckiego 8)
• Gimnazjum nr 3 (ul. Rejowiecka 76)
• Gimnazjum nr 6 (ul. Powstańców Warszawy 10)
• Gimnazjum nr 7 im. gen. Władysława Sikorskiego (ul. Synów Pułku 15)
• Gimnazjum nr 8 (ul. Połaniecka 10)
• Pierwsze Społeczne Gimnazjum w Chełmie (ul. I Pułku Szwoleżerów 17b)

[edytuj] Szkoły ponadgimnazjalne

• Zespół Szkół Ekonomicznych (ul. Sienkiewicza 22)
• Zespół Szkół Zawodowych nr 4 im. Kazimierza Andrzeja Jaworskiego (KAJ-a, ul. Reformacka 13)
• Zespół Szkół Budowlanych (ul. Batorego 1)
• Zespół Szkół Technicznych] (ul. Graniczna 2)
• Zespół Szkół Zawodowych (ul. Jagiellońska 29)
• Zespół Szkół Ogólnokształcących nr 6 im. Kazimierza Pawła Janczykowskiego (ul. Powstańców Warszawy 10)
• Centum Kształcenia Ustawicznego (ul. Batorego 1)

[edytuj] Licea ogólnokształcące

• I Liceum Ogólnokształcące (ul. Czarnieckiego 8)
• II Liceum Ogólnokształcące im. gen. Gustawa Orlicz-Dreszera (ul. Szpitalna 14)
• III Liceum Ogólnokształcące (ul. Sienkiewicza 22)
• IV Liceum Ogólnokształcące im. dr Jadwigi Młodowskiej (ul. Świętego Mikołaja 4)
• V Liceum Ogólnokształcące (ul. Reformacka 13)
• VI Liceum Ogólnokształcące (ul. Powstańców Warszawy 10)

[edytuj] Szkoły wyższe

• Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Chełmie (ul. Pocztowa 54)
• Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych (ul. Mickiewicza 37)
• Wyższa Szkoła Stosunków Międzynarodowych i Komunikacji Społecznej (ul. Hrubieszowska 102)
• Szkoła Wyższa im. Bogdana Jańskiego Wydział Zamiejscowy w Chełmie (ul. Batorego 1)
• Medyczne Studium Zawodowe im. Władysławy Szoc w Chełmie (ul. Szpitalna 50)

[edytuj] Placówki opiekuńczo-wychowawcze

• Placówka Opiekuńcza Nad Małym Dzieckiem (ul. Wolności 8)
• Chełmskie Centrum Pomocy Dziecku i Rodzinie (ul. Jedności 43) w jej skład wchodzą:
  • Dom Dziecka (ul. Jedności 43)
  • Ośrodek Adaptacyjno-Opiekuńczy (ul. Jedności 43)
  • Pogotowie Opiekuńcze (ul. Jedności 43)
  • Świetlica Środowiskowo-Terapeutyczna (ul. Powstańców Warszawy 4)
• Zespół Wychowania i Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej nr 1 (ul. Trubakowska 59)
• Zespół Wychowania i Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej nr 2 (ul. Powstańców Warszawy 8)
• Stowarzyszenie Przyjaciół Integracji RAZEM w Chełmie (ul. Mikołaja Reja 54)
• Zespół Przedszkolno-Szkolny (ul. Botaniczna 16)

[edytuj] Kultura

[edytuj] Biblioteki

• Chełmska Biblioteka Publiczna ul. Armii Krajowej, 11 listopada
• Chełmska Biblioteka Pedagogiczna
• Mniejsza Publiczna Biblioteka Europejska ul. Powstańców Warszawy 10 (Przy ZSO nr 6)

[edytuj] Kina

• Kino "Zorza" ul Strażacka

[edytuj] Teatry

• Amfiteatr Kumowa Dolina (czynny okazjonalnie przy większych imprezach)

[edytuj] Domy Kultury

• Chełmski Dom Kultury "CHADEK" ul. Plac Tysiąclecia 1 (do 1999 Wojewódzki Dom Kultury)
• Młodzieżowy Dom Kultury "MDK" ul. Pocztowa

[edytuj] Turystyka i rekreacja

[edytuj] Infrastruktura

Miasto znajduje się na przygraniczu polsko-ukraińskim i leży na ważnej trasie łączącej Ukrainę z Polska. Chełm posiada kilka dobrych hoteli oraz nowoczesny punkt informacyjny mieszczący się blisko urzędu miasta.

• PTTK oddział Wojskowy, ul. Lubelska 139d/15, tel (082) 565-26-01
• Chełmskie Podziemia Kredowe "LABIRYNT", ul. Lubelska 55a tel. 082 565 25 30
• Chełmski Ośrodek Informacji Turystycznej, ul. Lubelska 63 tel. 082 565 36 67

[edytuj] Zabytki i inne atrakcje turystyczne

• Grodzisko (Wysoka Górka, Górka Chełmska, Wzgórze Widokowe – pomnik przyrody) – pochodzi z wczesnego średniowiecza. Pod ziemią znajdują się pozostałości palatium książęcego oraz cerkwi pw. św. Jana Złotoustego, wybudowanych przez króla halicko-wołyńskiego Daniela Halickiego. Badania archeologiczne odkryły również pozostałości kamiennej wieży datowanej na XIV w., wybudowanej być może na polecenie Kazimierza Wielkiego. Zachowały się również fundamenty cerkwi pw. św. Cyryla i Metodego, zbudowanej w 1875 r. i rozebranej po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku.
• Bazylika mniejsza pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny – pierwsza świątynia zbudowana została w XIII w. przez króla halicko-wołyńskiego Daniela Halickiego jako cerkiew prawosławna. Obecna barokowa świątynia zaprojektowana przez Pawła Fontanę powstała jako katedra unicka (grecko-katolicka) w latach 1736-1757. Budowniczym świątyni był Tomasz Rezler W latach 1875-1915 sobór prawosławny. Od 1919 kościół rzymskokatolicki. W latach 1940-1944 ponownie cerkiew prawosławna. Tytuł bazyliki mniejszej nadał świątyni papież Jan Paweł II (Karol Wojtyła – pierwszy papież Polak).
• Dzwonnica – zbudowana w 1878 r., przebudowana i podwyższona w 1939 r.
• Brama Uściługska (zwana inaczej Bramą Bazyliańską, Klasztorną lub Zamkową) – brama z okresu wczesnego baroku z 1616 roku. Jedyna (z 5-6) zachowana do naszych czasów brama miejska Chełma.
• Klasztor Bazylianów – zbudowany w latach 1640-1649, wielokrotnie przebudowywany. Obecnie wykorzystywany w celach mieszkalnych.
• Pałac biskupów unickich – zbudowany w latach 1711-1730. Przebudowany 1876-1886 i 1920. Obecnie Kancelaria Parafialna.
• Budynek Bractwa Bogarodzicy – zbudowany w 1904 roku. Obecnie plebania.
• Organistówka – niewielki obiekt z 1875 roku przy wjeździe na Górę Zamkową od strony ul. Hrubieszowskiej. Obecnie siedziba Państwowego Konserwatora Zabytków w Chełmie.
• Dom Pielgrzyma – miejsce noclegu pielgrzymów zmierzających do Chełma. Dawny budynek gospodarczy klasztoru Bazylianów.
• Kościół pw. Rozesłania św. Apostołów – bezcenny zabytek Chełma. Zaprojektowany przez Pawła Fontanę późnobarokowy kościół. Został wybudowany w latach 1753-1763. Posiada ciekawe wnętrze, niezmieniane od czasu budowy, jedynie kilkakrotnie odnawiane. Postawiony na miejscu drewnianego kościoła fundowanego w XV w. przez króla Władysława Jagiełłę na pamiątkę zwycięstwa pod Grunwaldem, w czym 16 chorągiew ziemi chełmskiej, walcząca pod znakiem Białego Niedźwiedzia, miała znaczący udział. Kościół ten nieprzerwanie (nawet w czasach zaborów i okupacji hitlerowskiej)był zawsze w rękach katolików i Polaków.
• Klasztor Pijarów – wybudowany w latach 1720-1726. Obecnie plebania parafii pw. Rozesłania Świętych Apostołów.
• Kolegium Pijarów – wybudowane równolegle z klasztorem. Obecnie muzeum miasta Chełma. Posiada ono zbiory archeologiczne, militaria i wiele innych.
• Kościół i klasztor Reformatów – kościół barokowy pw. św. Andrzeja Apostoła, zbudowany w latach 1737-1750 wg projektu Pawła Fontany, wielokrotnie przebudowywany. Świątynia była także użytkowana przez prawosławnych (1868-1915)jako cerkiew św. Warwary (Barbary) i ewangelików (1915-1918 i 1939-1944)jako kircha protestancka.
• Cerkiew pw. św. Mikołaja – cerkiew wzmiankowana w XV w. Obecny budynek z lat 1721-1727. Obecnie sala koncertowa i Oddział Sztuki Dawnej Muzeum Chełmskiego.
• Seminarium unickie – kompleks budynków wzniesiony przy cerkwi św. Mikołaja w latach 1769-1800. W latach 1919-1939 siedziba Seminarium Nauczycielskiego Żeńskiego i II Liceum Ogólnokształcącego im. Królowej Jadwigi (tzw. Farbiszanek). W okresie PRL mieściła się tu szkoła kształcąca przyszłe przedszkolanki oraz Studium Nauczycielskie. Obecnie mieści się tu IV Liceum Ogólnokształcące im. dr Jadwigi Młodowskiej.
• Cerkiew prawosławna pw. św. Jana Teologa – wybudowana w latach 1846-1849. Pełni ona obecnie rolę "konkatedry" arcybiskupa Abla władyki prawosławnej diecezji lubelsko-chełmskiej. Jedyna zachowana cerkiew prawosławna w Chełmie.
• Mała Synagoga w Chełmie – wybudowana na początku XX w. Obecnie mieści kawiarnię.
• Stara Synagoga w Chełmie – zbudowana w 1584 roku. Zniszczona przez Niemców około 1942 r. Fundamenty po badaniach archeologicznych zostały zniszczone, na ich miejscu powstał nowy budynek.
• Ruiny ratusza – obecnie zarys fundamentów dawnego ratusza z XIV wieku na pl. Edwarda Łuczkowskiego. Ratusz został rozebrany w 1820 roku w wyniku groźby zawalenia po pożarze.
• Pałac Kretzschmarów – eklektyczny pałacyk powstały pod koniec XIX wieku. Dawniej mieścił się tam urząd poczty, obecnie Urząd Stanu Cywilnego. W latach dziewięćdziesiątych budynek przeszedł generalny remont.
• Zespół Szkół Mechanicznych – stary budynek szkolny, położony przy ul. Pocztowej. Został wybudowany w 1878 roku. Obecnie siedziba PWSZ w Chełmie.
• Dawne seminarium prawosławne – zbudowane w latach 1888-1890. Obecnie siedziba I LO im. Stefana Czarnieckiego i Gimnazjum nr 2 im. ks. Zygfryda Berezeckiego. Przed budynkiem stoi charakterystyczna czapla-fontanna.
• Gmach Dyrekcji – zbudowany w latach 1920-1939. Planowana siedziba Wschodniej Dyrekcji Kolei Państwowej. W 1944 roku siedziba Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Obecnie siedziba Lubelskiego Urzędu Wojewódzkiego Delegatura w Chełmie. Oprócz tego w budynku mieści się Starostwo Powiatowe i wiele innych instytucji.
• Wieża w Bieławinie – ruiny wieży postawionej na grodzisku przy brodzie rzeki Uherki, prawdopodobnie z XI w. Do 1944 r. zachowana była jedna ściana, ale została wysadzona przez wojska niemieckie tuż przed zajęciem miasta przez oddziały sowieckie. To co możemy oglądać obecnie to odkopane fundamenty do wysokości 2 metrów.
• Kamienica mieszczańska – kamienica z 1875 roku przy ul. Lubelskiej 57. Po generalnym remoncie około 1980 r. zamieniona na muzeum.
• Magistrat – został wybudowany w 1926 roku. Obecnie mieści się tam kino "Zorza" oraz Urząd Miasta. Skrzydło mieszczące kino "Zorza" gruntownie przebudowano w latach sześćdziesiątych.
• Cmentarz przy ul. Lwowskiej (rzymskokatolicki i prawosławny) – stary cmentarz założony w 1790 roku. Zabytkowe kaplice ("Biała" – rodziny Bielskich z końca XVIII w., w której znajduje się mauzoleum Chełmian poległych i zamordowanych przez okupanta hitlerowskiego w okresie II wojny światowej; "Czerwona" – rodziny Zajdlerów z 1908 roku). Na cmentarzu znajdują się mogiły żołnierzy poległych w walkach 1919-1920 oraz wielu zasłużonych dla Chełma kapłanów, nauczycieli, dwukrotnego prezydenta Chełma Stanisława Gutta i in.
• Cmentarz żydowski w Chełmie – założony na przełomie XV/XVI wieku. Zniszczony przez hitlerowców, odnowiony po 1990 r.
• Cmentarz prawosławny – założony na stoku Chełmskiej Górki w 1867 roku, zdewastowany. Znajduje się tu m.in. grób Filipa Filipczuka, premiera Ukraińskiej Republiki Ludowej. Chowano na nim w czasie zaborów rosyjską elitę urzędniczą miasta.
• Cmentarz wojenny, na stoku Chełmskiej Górki poniżej cmentarza prawosławnego – założony w okresie I wojny światowej, obecnie miejsce pochówku żołnierzy polskich (z września 1939 roku oraz 1944-1945) i radzieckich oraz partyzantów z II wojny światowej (wśród nich słynny Kawaler Orderu Virtuti Militari i Bohater Związku Radzieckiego ppłk Nikołaj Fiodorow, który zginął w największej bitwie partyzanckiej na ziemi chełmskiej, stoczonej pod Wojsławicami 17 kwietnia 1944 roku). W najwyższych rzędach również groby poległych w okolicach Chełma w 1915 r. żołnierzy armii Austro-Węgier.
• Cmentarz wojenny (okolica lasu Borek, koło wsi Strupin Łanowy) – założony w okresie I wojny światowej, pochowani są na nim żołnierze z okresu I wojny światowej oraz z okresu międzywojennego i II wojny światowej.
• Cmentarz jeniecki (tzw. "Patelnia") z okresu II wojny światowej – założony w czasie wojny przez hitlerowców na potrzeby Stalagu 319. Pochowanych zostało tam od 30 do 100 tysięcy ludzi, głównie żołnierzy radzieckich i Włochów.
• Park miejski – park założony na początku XX wieku. Powiększony po 1945 r. Do lat osiemdziesiątych istniał tam staw. Oficjalnie nie jest uznany za zabytek. W parku od 1994 r. stoi pomnik Akcji "Burza" AK.
• Chełmskie Podziemia Kredowe – unikatowy zabytek górnictwa kredowego, jedyny tego typu w Europie. Powstały w średniowieczu na skutek wielowiekowej eksploatacji kredy z zalegających pod miastem pokładów. Mieszkańcy średniowiecznego grodu chełmskiego wykopywali cenny budulec w piwnicach własnych domów, tworząc w ten sposób długie korytarze. Po kilku wiekach eksploatacji, pod miastem powstał pięciopoziomowy labirynt korytarzy. Szacuje się, że mogły one sięgać nawet 40 km długości i głębokości od kilku do prawie 30 metrów. W okresie wojennym w kredowych korytarzach ukrywała się przed niemieckim okupantem ludność polska i żydowska. W 1965 roku zawaliła się część ulicy Lubelskiej wraz z budynkiem przy niej stojącym, a w kilkumetrowym dole znalazła się przejeżdżająca tamtędy ciężarówka. Obecna trasa turystyczna stanowi niewielki, dwukilometrowy fragment pierwotnie istniejących wyrobisk. Oprócz podziwiania wytworu staropolskiego górnictwa, można zobaczyć także kilka wystaw archeologicznych specjalnie tam przygotowanych a odważnych turystów czeka spotkanie z Duchem Bieluchem, który potrafi spełniać życzenia. Jest on strażnikiem skarbu, który prawdopodobnie jest ukryty w jednym z korytarzy. Z podziemiami związane są legendy, podania i baśnie. Czasami można także spotkać białego niedźwiedzia, nową atrakcję turystyczną, który opowiada legendy związane z miastem. Spacer kredowymi korytarzami trwa ok. 50 minut. Wewnątrz panuje stała temperatura +9°C.
• Dziewicza Góra – domniemane stare grodzisko w miejscowości Horodyszcze koło Chełma, w rzeczywistości okazało się że grodzisko istniało na innej górze, w miejscu gdzie obecnie przebiega droga z Chełma do Włodawy. Mimo wszystko, to bardzo urokliwe miejsce. Domniemane wały grodu to w rzeczywistości resztki okopów z pierwszej wojny światowej.
• Pomnik Sybiraków – odsłonięty 17 września 2007 r. w kolejną rocznicę napaści ZSRR na Polskę. Upamiętnia Polaków wywiezionych z kraju przez sowietów. Głaz znajduje się przy ul. Pocztowej niedaleko skrzyżowania z ul. Puławską.

[edytuj] Muzea

• Muzeum miasta Chełma posiada zbiory archeologiczne, militaria i wiele innych. Dział historyczny, archeologiczny i przyrodniczy mieści się przy ul. Lubelskiej 57. Dział sztuki współczesnej-ul. Lubelska 55. Dział etnograficzny mieści się przy ul. Lubelskiej 54 w budynku dawniej zajmowanym przez Muzeum PKWN a wcześniej przez drukarnię Zwierciadło. Dział sztuki dawnej znajduje się w dawnym kościele św. Mikołaja przy ul. św. Mikołaja.
• Podziemia kredowe stanowią swego rodzaju muzeum górnictwa kredowego.

[edytuj] Media

Prasa

• Kresy Tygodnik Chełmski
• Super Tydzień Chełmski
• Nowy Tydzień – Tygodnik Lokalny
• Dziennik Wschodni, Oddział Chełm

Radio

• Radio Bon Ton 104,90 FM
• Radio LUBLIN S.A., Oddział Chełm

[edytuj] Regularne imprezy

• Corocznie w połowie czerwca organizowane są Dni Chełma, podczas których odbywa się wiele imprez kulturalnych i sportowych oraz zostaje wręczony tytuł Chełmianina Roku.
• W czasie wigilijnym na placu Łuczkowskiego odbywa się Szopka Bożonarodzeniowa z koncertami kolęd i pastorałek.

[edytuj] Rekreacja i szlaki turystyczne

W granicach miasta znajduje się las "BOREK" z oznakowaną ścieżką zdrowia. W mieście powstaje również wiele ścieżek rowerowych prowadzących do okolicznych wsi. W lesie "Kumowa Dolina" znajduje się ścieżka rowerowa o charakterze sprawnościowym.

Przez miasto przechodzą 3 szlaki: niebieski, czerwony i zielony. Kilka szlaków przebiega przez atrakcyjne krajobrazowo obszary ziemi chełmskiej. Na terenie miasta wyznaczono dwie ścieżki spacerowe oznakowane kolorem czerwonym i zielonym

• Ścieżka spacerowa szlakiem chełmskich zabytków architektury – ok. 2 km. Trasa obejmuje 11 najcenniejszych obiektów zabytkowych.
• Ścieżka spacerowa szlakiem chełmskich pomników przyrody – ok. 6 km. Trasa obejmuje 12 przystanków z pomnikami i obiektami przyrodniczymi Chełma.
• Szlak Rezerwatów Przyrody – zielony, długość 101,3 km.
• Szlak Bagien i Moczarów – niebieski, długość około 45 km.
• Szlak I Korpusu Pancernego – czerwony, długość 45,6 km.

[edytuj] Sport

W roku 2002 została wybudowana nowoczesna hala sportowa przy ulicy Granicznej. Powoli modernizowany jest stadion miejski. Imię miasta niejednokrotnie rozsławili sportowcy. Chełm jest silnym ośrodkiem zapaśniczym. Największe osiągnięcia odnieśli: Andrzej Głąb w Seulu w 1988 r. wywalczył tytuł wicemistrza olimpijskiego, Piotr Jabłoński otrzymał złoty medal podczas mistrzostw świata kadetów w Kanadzie (1991 r.), brązowy podczas mistrzostw świata juniorów w Iranie (1995 r.); dwukrotnie tytuł wicemistrza świata juniorów zdobywał także Dariusz Jabłoński (1990 r., 1991 r.). Bracia Jabłoński reprezentowali barwy kraju podczas Igrzysk Olimpijskich w Atenach, w których uczestniczył również Krzysztof Grabczuk jako sędzia klasy międzynarodowej.

1. Pływalnie

• Pływalnia odkryta, Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji, ul. Przemysłowa 18
• Pływalnia odkryta, ul. Lubelska róg Trubakowskiej (nieczynna od końca lat 80. popadła w ruinę i raczej nie jest planowane jej ponowne uruchomienie).
• Pływalnia kryta przy SP nr 8 22-100 Chełm, ul. Połaniecka 10
• Pływalnia kryta przy I LO 22-100 Chełm, ul. Czarnieckiego 8

2. Kort tenisowy

• Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji, ul. I Pułku Szwoleżerów 15a

3. Lodowisko

• Sztuczne lodowisko MOSiR, 22-100 Chełm ul. Sienkiewicza 22

4. Zapasy

• Miejski Klub Sportowy "CEMENT GRYF", ul. Kąpieliskowa 30

5. Boks

• Międzyszkolny Klub Sportowy "II LO Chełm", ul. Szpitalna 14

6. Karate

• Chełmski Klub Karate "KYOKUSHIN", ul. I Pułku Szwoleżerów 15a

7. Piłka nożna

• ChKS Chełmianka Chełm
• UKS Niedźwiadek Chełm
• Dystans Chełm

Boiska pełnowymiarowe do gry w piłkę nożną to dwa stadiony (Miejski i Leśny przy ul. Lubelskiej) oraz: -boisko MOSiR przy ul. Wyszyńskiego -boisko Zespołu Szkół Budowlanych przy ul. Batorego -boisko Drugiego LO przy ul. Szpitalnej -boisko ZSZ nr. 5 przy ul. Jagiellońskiej -boisko na terenie Nadbużańskiego Oddziału Straży Granicznej przy ul. Trubakowskiej

8. Wypożyczalnia samochodów

• ul. 3 Maja 4

9. Sporty samochodowe

• Automobilklub Chełmski ul. Strażacka 4

10. Lekkoatletyka

• MKS Agros Chełm, ul. I Pułku Szwoleżerów 15a

[edytuj] Handel w Chełmie

W Chełmie znajdują się takie sklepy jak:

Centra handlowe	Hiper i supermarkety	Sklepy budowlane i dekoracyjne
C.H. Graf przy ul. Lwowskiej/Droga Męczenników Dom Handlowy Chrobry przy ul. Lwowskiej/Puławskiej Dom Handlowy SDH przy ul. Lubelskiej/Narutowicza Dom Handlowy Bartek przy ul. Mickiewicza W budowie C.H. Wilk przy ul. Lubelskiej/Rejowieckiej Planowane C.H. Escott'u przy ul. Wojsławickej C.H. MotoPol'u Przy al. Przyjaźni Plaza na terenie dawnego pogotowia opiekuńczego Kompleks handlowo-rekreacyjny przy ul. Wyszyńskiego/Batorego	Dyskont spożywczo-przemysłowy PSS Społem (2) – przy ul. Lwowskiej/Wolności i przy ul. Reja Albert (1) Trwa zmiana na Carrefour – przy ul. Lwowskiej w C.H. Graf Lidl (2) – przy ul. Lwowskiej/al. 3 Maja i przy ul. Kolejowej/Kińczyka Plus discount (3) – przy ul. Rejowieckiej/Szpitalnej, przy al. 1 AWP/Wojsławickiej i przy al. AK nieopodal skrz. z Ogrodową Biedronka (3) – przy ul. Lwowskiej, przy pl. Łuczkowskiego i przy ul. Wojsławickiej/Powstańców Warszawy Stokrotka (2) – przy ul. Wolności i na oś. Zachód Tesco (1) – przy ul. Lwowskiej/Orląt Lwowskich	Jysk (1) – przy al. AK na parterze Hotelu Kamena Polskie Składy Budowlane (1)

[edytuj] Kościoły i związki wyznaniowe

Kościół rzymskokatolicki

Inne:

• Świecki Ruch Misyjny "Epifania" – zbór w Chełmie, ul. Szpitalna 36a.

[edytuj] Ciekawostki

• Od roku 1999 do 2001 istniała TV CHEŁMSKA.
• Ze względu na podłoże kredowe i brak rozbudowanej sieci gazowniczej w Chełmie powstały tylko dwa budynki mające 6 pięter, jest to hotel Kamena oraz szpital miejski, wszystkie pozostałe mają przeważnie 4 piętra.

[edytuj] Bibliografia

• Roman Aftanazy, "Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej – Województwo ruskie, Ziemia sanocka", Ossolineum, Wrocław 1995. t. VI – d. województwo bełskie, Ziemia Chełmska woj. ruskiego;
• Kazimierz Kling, "Pamiętniki", Biblioteka Ossolineum,

Przypisy

[edytuj] Zobacz też

• Lubelszczyzna
• województwo lubelskie
• podział administracyjny województwa lubelskiego
• Portal:Województwo lubelskie
• powiat chełmski
• Ludność Chełma

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Mapy: Autopilot • Google Maps • Szukacz • Targeo • Zumi

• Zdjęcia satelitarne: Google Maps • Wikimapia • Zumi

• Strona Urzędu Miasta Chełm
• Panoramiczne zdjęcia Chełma
• www.echelm.pl
• www.chelm24.pl