Greckie wojska najemne w starożytności
Z Wikipedii
Greckie wojska najemne w starożytności to siły zbrojne, podobnie jak i w innych czasach, biorące udział w konfliktach wojennych w celu zarobkowym. Żołnierze ci rekrutowali się z szeroko rozumianego świata greckiego, czyli zarówno spośród Greków zamieszkujących Grecję kontynentalną (głównie z Arkadii i Attyki), jak również Azję Mniejszą (m.in. Jonię). Pod pojęciem greckich najemników rozumie się także siły innych nacji (np. Karyjczycy), niemniej przeważał w nich element grecki i grecka sztuka wojenna. W okresie od VII, a szczególnie od V w. p.n.e. aż do II w. p.n.e., ich rola w basenie Morza Śródziemnego znacznie wzrosła, gdyż ich miecze i włócznie były znaczącym elementem toczących się wojen i rozstrzygnięć politycznych. Epokę greckich najemników zakończyła ekspansja republiki rzymskiej, która nie korzystała z najemnych żołnierzy.
Spis treści |
[edytuj] Zarys dziejów
[edytuj] W Egipcie
Znane nam dzieje greckich najemników rozpoczynają się w VII w. p.n.e., kiedy to możemy ich zlokalizować na służbie u władców egipskich z dynastii saickiej (664-525 p.n.e.). Faraonowie saiccy, a szczególnie Psametyk I, najmując greckich wojowników stworzyli przeciwwagę dla rodzimych wojowników oraz zegipcjanizowanych Libijczyków, którzy stanowili liczny element w szeregach wojsk egipskich. Rola Greków w armii stopniowo rosła, co spotkało się z niezadowoleniem krajowców. Sytuacja stała się na tyle poważna, że faraon Amazis (570-526 p.n.e.) podjął próbę rozwiązania konfliktu poprzez osiedlenie dotychczas rozproszonych po całym niemal państwie Greków w Naukratis w północnym Egipcie (dotychczas głównym garnizonem wojsk greckich było Memfis). Koncentracja elementu greckiego w jednym miejscu zaowocowała powstaniem dynamicznie rozwijającej się placówki handlowej i kulturalnej, do której ściągały rzesze kupców, głównie ze wschodniej części basenu Morza Śródziemnego.
Najemnicy służący w Egipcie (i nie tylko) pochodzili przede wszystkim z Jonii i Karii, które to krainy od VIII do IV w. p.n.e. były jednym z głównych źródeł pozyskiwania żołnierzy sprzedających swe umiejętności. O najemnikach w kraju nad Nilem wiemy zarówno z relacji Herodota, jak również z inskrypcji z tego okresu znajdowanych w Egipcie. Należą do nich słynne napisy na posągu Ramzesa II wyryte przez greckich najemników jońskiego pochodzenia. Prawdopodobnie są to ślady ekspedycji Psametyka II (595-589 p.n.e.) do Nubii w ok. 591 r. p.n.e.
Rozdział egipski dziejów greckich najemników zamknął podbój Egiptu przez Persów w 525 r. p.n.e. Odtąd nie odgrywali oni w Egipcie znaczącej roli, aż do czasów Ptolemeuszów.
[edytuj] Na służbie tyranów
Najemnicy greccy służyli nie tylko w Egipcie – spotkać ich można również na służbie królów lidyjskich, a także miast fenickich i innych władców na Bliskim Wschodzie. Zatrudniani byli też powszechnie przez tyranów w świecie greckim. Formowali oni z najemników stałe oddziały wojskowe oraz gwardie przyboczne, na których opierali swoją władzę. Dostępność najemnych wojowników pozwalała jednostkom przejmować władzę wbrew woli obywateli. Tak było w Atenach, gdy Pizystrat w 546 r. p.n.e. objął władzę po raz kolejny, korzystając z pomocy najemników z Argos i scytyjskich łuczników. Z najemników skorzystał również inny ateński tyran, Lachares, który objął władzę w 299 r. p.n.e.
Formacje najemne zatrudniali także tyrani sycylijscy, czego przykładem może być Falaris – tyran miasta Akragas w poł. VI w. p.n.e., a także inni władcy sycylijscy, którzy rozpoczynali karierę polityczną jako dowódcy najemników, z czasem przejmując władzę: Galeon i Hieron w V w. p.n.e. oraz Dionizjusz I, Dionizjusz II i Agatokles w IV w. p.n.e.
[edytuj] Anabaza
Najsławniejszym znanym nam wyczynem najemników greckich w starożytności jest marsz dziesięciu tysięcy, opisany w dziele uczestnika tegoż wydarzenia – Ksenofonta. Grecy zostali wynajęci przez uzurpatora do tronu perskiego Cyrusa Młodszego. Dowódcą najemników był Spartanin Klearchos. Po mniej więcej półrocznym marszu w kierunku Babilonu, wojska Cyrusa Młodszego stanęły do konfrontacji z armią króla perskiego Artakserksesa II pod Kunaksą (wrzesień 401 p.n.e.). Bitwa zakończyła się przegraną i śmiercią uzurpatora, a tym samym przekreśliła zmianę na tronie perskim.
Przegrana Cyrusa Młodszego pod Kunaksą nie była jednak klęską greckich najemników, którzy nie tylko, że dotrzymali pola zwycięskim wojskom, ale sami na swym odcinku odnieśli zdecydowany sukces i tylko śmierć Cyrusa (w pewnym sensie z winy Klearchosa) zadecydowała o klęsce.
Po podstępnym wymordowaniu przez Persów greckiego dowództwa najemnicy pod wodzą niższych oficerów (m.in. wspomnianego Ksenofonta) przedarli się przez wrogie terytorium i wśród licznych perypetii dotarli do Trapezuntu – kolonii greckiej u wybrzeży Morza Czarnego – gdzie w zasadzie byli już bezpieczni. Na tym ich kariera się nie skończyła, gdyż po wstąpieniu na żołd króla Sparty Agesilaosa II większość z nich stanęła przeciw Persom w 396 r. p.n.e.
[edytuj] Arkadia i Attyka
W IV w. p.n.e. znaczącym źródłem najemników stała się Arkadia, gdzie po utworzeniu państwa związkowego w 370 r. p.n.e. zorganizowano elitarną zawodową formację wojskową zwaną eparytami (eparitoi – przeliczeni), albo inaczej epilektoi (doborowi). Korpus eparytów liczył około 5000 ludzi i był często wynajmowany przez bogate poleis greckie w częstych konfliktach militarnych IV wieku p.n.e. Na czele Związku Arkadyjskiego stał niejaki Eneasz ze Stymfalos – autor traktatu "O obleganiu miast" (Poliorketika), który oprócz piastowania urzędu związkowego był znanym dowódcą najemników, służącym wielu poleis swymi talentami dowódczymi.
Również i Ateny w IV w. p.n.e. stały się ważnym źródłem rekrutacji najemników, z których najbardziej znani to: Konon i jego syn Timotheos – obaj byli dowódcami floty perskiej Artakserksesa II, a także Ifikrates, który skoligacił się z domem panującym w Tracji. Ten ostatni dokonał przed 373 r. p.n.e. pewnych reform w uzbrojeniu najemników, m.in. dając im nieco mniejsze tarcze niż dotychczas oraz większe włócznie i płócienne (lniane) zbroje.
[edytuj] W szeregach Aleksandra i Persji
Nowa potęga militarna, która wyrosła w świecie greckim w drugiej połowie IV w. p.n.e. – Macedonia, dała najemnikom ogromne pole do popisu na wojennych arenach Grecji kontynentalnej i Azji, zwłaszcza po rozpoczęciu przez Aleksandra wyprawy na Wschód. Pomimo oficjalnej propagandy o pomszczeniu krzywd Greków z czasów najazdów perskich, co miało nadać wyprawie charakter antyperskiej krucjaty Greków, wielu helleńskich najemników (szacunki mówią o co najmniej 30 000) walczyło w początkowej fazie wojny po stronie Wielkiego Króla. Na ich czele często stali najwybitniejsi dowódcy: Mentor i później jego brat Memnon z Rodos. Ten ostatni w niczym nie ustępował Aleksandrowi w talentach dowódczych i do końca swojego życia stanowił najpoważniejsze zagrożenie militarne dla wyprawy Macedończyka w początkowej jej fazie. Innym wybitnym dowódcą najemników greckich na służbie Dariusza był Ateńczyk Charidemos. Nie miał on jednak okazji odegrać większej roli, gdyż poróżnił się z dowództwem perskim, w wyniku czego zginął.
Najemnicy greccy występowali w armii perskiej przez cały czas istnienia imperium Achemenidów, czyli już od czasów Cyrusa Wielkiego. Rekrutowani byli przede wszystkim spośród Greków małoazjatyckich (z Jonii i Eolii). Służyli głównie w zachodniej części państwa, jako siły stabilizujące satrapie, a także jako istotny składnik armii perskich operujących w Azji Mniejszej, Macedonii i Egipcie. Tym samym byli jednym z podstawowych narzędzi w realizacji celów polityki zagranicznej na Zachodzie.
Stosukowo liczne formacje najemników greckich w armii perskiej często poczytywane są, od starożytności aż po dzień dzisiejszy, jako wyraz słabości i zniewieściałości Persów. Tymczasem taki obraz może być mylący, gdyż fakt ten może świadczyć raczej o trafnej ocenie militarnych możliwości żołnierzy greckich i azjatyckich przez koła rządzące imperium perskim, które doskonale zdawały sobie sprawę z przewagi jakościowej piechoty greckiej, a konkretnie – ciężkich hoplitów greckich nad piechotą azjatycką. Oczywiście Persowie również mieli wojska piesze, które posiadały dość dużą, a nawet bardzo wysoką wartość bojową, ale były to głównie specjalistyczne oddziały łuczników i procarzy, a nie ciężkozbrojna piechota zdolna wytrzymać bezpośrednie starcie wręcz. Pewnym wyjątkiem mogą tu być formacje tzw. kardaków (kardakes) – ciężkozbrojnych piechurów irańskich (sformowanych najprawdopodobniej w l. 372-368 p.n.e.), jednakże i oni znacznie ustępowali jakościowo greckim hoplitom.
Łatwiej było Wielkiemu Królowi, który dysponował bajecznymi skarbami w porównaniu z zasobami greckich władców, zaciągnąć wartościowych, zawodowych żołnierzy greckich, zawsze skorych do zarobku, niż próbować stworzyć rodzimą, wyszkoloną i zdyscyplinowaną piechotę. Wskazuje się tutaj m.in. na przeszkody majątkowe i mentalnościowe ludów azjatyckich, z powodu których trudniej było utworzyć wojska na wzór hoplitów czy falangitów. Po podboju imperium perskiego Aleksander Macedoński podjął taką próbę – wyszkolenia na wzór macedoński 30 000 Irańczyków – niemniej jednak po jego śmierci nic nie słychać o tej formacji w ramach wojsk diadochów.
Inaczej sytuacja wyglądała w kawalerii. Ta formacja w armii perskiej raczej nie przedstawiała się źle na tle europejskiej, a nawet miała opinię jakościowo lepszej i to nie tylko w czasach Achemenidów, ale nawet później w okresie dominacji Partów w Iranie i Rzymian w Europie (czego przykładem jest pogrom legionów Krassusa pod Carrhae dokonany przez świetną partyjską jazdę).
Dariusz III wykorzystywał najemników greckich, zarówno jako wojska liniowe, jak też w charakterze sił garnizonowych w miastach Azji Mniejszej, gdzie potrafili znakomicie bronić powierzonych im placówek. Świetnym przykładem jest tutaj obrona Halikarnasu podczas inwazji macedońskiej, gdzie najemnicy dowodzeni przez wspomnianego już Memnona z Rodos sprawili Aleksandrowi niemałe kłopoty. Walczący dla pieniędzy żołnierze nie zawsze byli skorzy oddawać daremnie życie, jeśli widzieli beznadziejność walki – przykładem takiej postawy jest poddanie Miletu. Czasami jednak nie mogli lub nie chcieli się poddać, gdyż Aleksander, który ogłosił zdrajcą każdego Greka walczącego po stronie perskiej, surowo traktował schwytanych jeńców. Wzmagało to opór i determinację walki najemników. W późniejszym okresie wyprawy (zwłaszcza po bitwie pod Gaugamelą) Aleksander znacznie złagodził swoją postawę wobec greckich najemników, przyjmując ich niejednokrotnie nawet na swoją służbę. Było to już jednak w okresie, w którym do armii trafiały też tysiące Persów i innych byłych poddanych achemenidzkich władców.
Greckie wojska najemne służyły w armii Aleksandra oraz w oddziałach pozostawionych w Europie pod wodzą Antypatra od samego początku, przy czym w pierwszych latach Aleksander polegał głównie na falandze macedońskiej, kontyngentach plemion macedońskich oraz kawalerii – zarówno macedońskiej, jak i tesalskiej, a najemnicy stanowili w jego armii znaczną mniejszość i odgrywali drugorzędną rolę.
Z kolei najemnicy greccy służący Dariuszowi III (jak również i jego poprzednikom) byli ważnym czynnikiem w armii perskiej. W okresie wojny z Aleksandrem byli oni podczas każdej bitwy twardym i groźnym przeciwnikiem dla wojska króla Macedonii. Znamiennym pozostaje fakt, że podczas bitwy pod Issos (listopad 333 p.n.e.) falanga macedońska stanęła przed największym wyzwaniem militarnym za czasów Aleksandra, walcząc właśnie z najemnikami greckimi, którzy w zasadzie nie przegrali boju, a byli o krok od pogromu falangi. Jednakże w momencie ucieczki z pola walki Dariusza i otaczających go formacji perskich, najemnicy byli zmuszeni się wycofać w obliczu ataku kawalerii macedońskiej pod dowództwem samego Aleksandra, który obrócił swe prawe skrzydło, by uratować centrum. Najemnicy Dariusza wycofali się w pełnym szyku i sprawnie, ponosząc jakieś straty, niemniej jednak nie była to bezładna ucieczka – dali się oni jeszcze we znaki Aleksandrowi w następnych latach wojny.
Wojska najemne wykorzystywał przeciwko Macedonii również król Sparty Agis III, który podczas wyprawy Aleksandra na wschód podjął energiczną akcję na Peloponezie jeszcze w okresie sukcesów floty perskiej na Morzu Egejskim w 333 r. p.n.e., montując koalicję antymacedońską. Ponownie w 331 p.n.e., na czele licznej armii najemników, Agis rozpoczął działania zbrojne, odnosząc znaczne sukcesy na Peloponezie. Pokonał m.in. wojska macedońskie dowodzone przez Korragosa. Ostatecznie jednak przegrał w wyniku błędów politycznych i niezdecydowania Aten.
Z czasem najemnicy zaczęli odgrywać coraz większą rolę w siłach zbrojnych Aleksandra zwłaszcza, gdy pokonał już główne siły perskie pod Gaugamelą. Świadczy o tym m.in. fakt, że wśród ok. 22 000 piechoty i 2600 kawalerii, które Antypater i zarządcy prowincji z Azji Mniejszej nadesłali królowi, przebywającemu wówczas w Baktrii, było aż 13 000 greckich najemników. Posiłki te bardzo się przydały, bo akurat nadeszły tuż przed bardzo trudną kampanią w Sogdianie przeciwko Spitamenesowi. Jednakże świeżo przybyli najemnicy bardziej nadawali się do służby garnizonowej niż liniowej, gdyż do walki z tak trudnym przeciwnikiem, jakim był Spitamenes, Aleksander potrzebował raczej szybkiej i sprawnej kawalerii. Ostatecznie zaczął ją formować spośród Azjatów, gdyż ta którą posiadał, pomimo że była zaprawiona w tylu bojach, nie wystarczała jednak (jakościowo i liczebnie) do poskromienia lekkiej kawalerii Spitamenesa, która składała się głównie ze Scytów.
[edytuj] Po śmierci zdobywcy
Śmierć Aleksandra Macedońskiego nie zamykała epoki wojen i podbojów w Europie i na Wschodzie, a więc tym samym wojska najemne nie straciły miejsc pracy.
Od razu po śmierci macedońskiego króla w Babilonie, doszło w Grecji do wybuchu tzw. wojny lamijskiej (323-321 p.n.e.), skierowanej przede wszystkim przeciw hegemonii Macedonii. W tejże właśnie wojnie główną rolę odegrali najemnicy stacjonujący na przylądku Tajnaron (Peloponez) pod przywództwem Ateńczyka Leosthenesa, który miał pod komendą ok. 8000 żołnierzy – głównie uchodźców z Azji. Razem z siłami etolskimi i tesalskimi postawili oni Antypatra w bardzo trudnym położeniu. Ostatecznie jednak Antypater wzmocniony posiłkami Leonnatosa, a przede wszystkim Kraterosa, odniósł zwycięstwo w tej wojnie.
Nowa epoka hellenistyczna, jaka otworzyła się po śmierci Aleksandra, to, obok niewątpliwych osiągnięć kulturalnych, pasmo bezustannych wojen, najpierw diadochów, a później ich następców. Wojska najemne odgrywały w nich niebagatelną rolę. Najemników greckich widzimy niemal w każdym konflikcie zbrojnym III i II w. p.n.e.: wojny diadochów, Pyrrusa w Italii i na Sycylii, konflikty między Ptolemeuszami a Seleucydami w tzw. wojnach syryjskich, podczas wielkiej wyprawy Antiocha III Wielkiego na wschód – śladami Aleksandra Wielkiego i wreszcie najemników spotykamy w konfliktach macedońsko-rzymskich i grecko-rzymskich, ale już chyba ostatni raz i w niewielkich ilościach.
Rzymianie w okresie republiki, a więc podczas budowy swego imperium w zasadzie nie posługiwali się najemnikami, lecz armią obywatelską wspartą przez kontygenty sojuszników. Biorąc pod uwagę coraz większą dominację polityczno-wojskową Rzymian w basenie Morza Śródziemnego od II w. p.n.e. najemnicy greccy stopniowo znikali z kart historii. Pewną pochodną formą wojsk najemnych w armii rzymskiej są tzw. auxilia – wojska pomocnicze składające się z kontyngentów formacji wojskowych wystawianych przez podbite przez Rzymian nacje (zachowujące indywidualne cechy militarne regionu, z którego pochodzili) – chociaż nie byli oni stricte najemnikami, m.in. z powodu przymusowego charakteru swojej służby.
[edytuj] Wybrana bibliografia
- Herodot, Dzieje, przekł. i oprac. S. Hammer, Warszawa 2002;
- Flawiusz Arrian, Wyprawa Aleksandra Wielkiego, przekł. H. Gesztoft-Gasztold, wstęp i koment. J. Wolski, Wrocław 2004;
- B. Kwiatkowski, Poczet faraonów. Życie, legenda, odkrycia, Warszawa 2002;
- N. Grimal, Dzieje starożytnego Egiptu, Warszawa 2004;
- N. G. L. Hammond, Dzieje Grecji, Warszawa 1994;
- P. Green, Aleksander Wielki, Warszawa 1978;
- K. Nawotka, Aleksander Wielki, Wrocław 2004;
- M. J. Olbrycht, Aleksander Wielki i świat irański, Rzeszów 2004.
