Heraldyka szkocka

Z Wikipedii

Heraldyka szkocka - dział heraldyki zajmujący się herbami szkockimi, badający m.in. historię powstania i używania herbów w Szkocji, specyficznie szkockie cechy herbów i reguły heraldyczne, pod wieloma względami różne się od heraldyki innych państw europejskich i heraldyki innych części Zjednoczonego Królestwa.

Szkocka heroldia - urząd Lorda Lyona jest najstarszą z wciąż funkcjonujących heroldii świata, powstałą już w XIII w. Dlatego w Szkocji wykształcił się jeden z najprecyzyjniejszych systemów heraldycznych, pod niektórymi względami bardziej dokładny i konserwatywny od heroldii angielskiej.

Heraldyka szkocka swym zasięgiem obejmuje obszar jurysdykcji Lorda Lyona, a więc Szkocję, oraz osoby szkockiego pochodzenia zamieszkałe w krajach Brytyjskiej Wspólnoty Narodów, a w szczególnych wypadkach także innych państwach.

herb Szkocji

[edytuj] Zasadnicze cechy szkockiej heraldyki

Herb przysługuje tylko jednej żyjącej osobie, jej rodzina może używać herbu z wprowadzonymi zmianami, wskazującymi na stopień pokrewieństwa czy raczej kolejność ewentualnego dziedziczenia. Szerzej o zasadach tworzenia tych odmian poniżej.
Jak każda narodowa heraldyka, szkocka ma również swoje "ulubione" , najczęściej stosowane godła. Są to godła z herbów dawnych królestw Szkocji,symbole narodowe i religijne. Oto najważniejsze z nich:
- Lew wspięty - godło królestwa Piktów, później całej Szkocji. W zasadniczej wersji czerwony, w złotym polu, w herbach rodowych i klanowych w różnych barwach. Obecny w herbach na terenie całego kraju, ale szczególnie w centralnej i zachodniej Szkocji. Często w legendach rodowych nawiązuje do rzekomego lub faktycznego pochodzenia od dawnych władców piktyjskich. przykład - herb markizów Bute
- Galera (Lymfada) - jednomasztowy żaglowiec, typu nefa lub knara ale zwykle z rzędem wioseł. Żagiel rejowy, zwinięty, na topie i kasztelach rufowym i dziobowym proporce. Pochodzi od herbu dawnych władców Wysp - Hebrydów i Orkadów (ang Lords of the Isles), i występuje najczęściej wyspach i hrabstwie Argyll. Także i w tym przypadku tradycja wywodzi często rody od dawnych władców. przykład - herb MacIain of Ardnamurchan
- Ręka św.Kolumby - dłoń trzymająca krzyż krzyż zwykle czerwony, o górnych trzech ramionach zdwojonych. Czasem przedstawiane całe przedramię, w zbroi. Ten symbol ma świadczyć o pochodzeniu klanu z tego samego rodu co patron Szkocji, św. Kolumba, lub wyraża religijny dla niego szacunek.
- Krzyż Św.Andrzeja - symbol drugiego patrona Szkocji, widoczny także na jej fladze.
- Ręka ze sztyletem - obok spotykanych także w innych krajach rąk z mieczem czy szablą, w Szkocji często występuje ręka (dłoń) uzbrojona w szkocki sztylet, co jest odzwierciedleniem znaczenia tej broni w klanowej tradycji.
- Pas w szachownicę - w poprzek tarczy herbowej, pochodzi od herbu Stuartów (Stewartów) - w złotym polu pas w szachownicę srebrno - błękitną, przyjęty również w herbach innych rodów, w różnych wersjach kolorystycznych. przykład - herb markizów Bute
- Trzy gwiazdy pięcioramienne, w układzie dwie u góry, prawdopodobnie związane z dawnym hrabstwem Sutherland ale występujące szczególnie często też w północno-zachodnich Lowlandach.
- Wieża obronna, czasem zamek o trzech basztach. Wskazuje na dumę klanu ze swej warownej siedziby.
- Czerwona dłoń Ulsteru - godło herbowe irlandzkiego królestwa, szczególnie częste w herbach w zachodniej Szkocji, na terenach dawnego królestwa Dal Riaty, na wyspach i wśród klanów i rodów mających także irlandzkie gałęzie.

Kolejną cechą szkockich herbów jest częste stosowanie, zwłaszcza w północno-zachodniej Szkocji, herbów złożonych nie dla pokazania powiązań krwi lub zwierzchności feudalnej, lecz wyłącznie w celu symbolicznym. Najczęściej łączone są tu lew, galera, ręka św.Kolumby lub wieża obronna.

Na pierwszy rzut oka herby szkockie są równie barwne jak w innych krajach, jednak daje się zauważyć częstsze występowanie herbów srebrno - czarnych , prawdopodobnie uznanych przez dawnych wojowników za najlepiej spełniające swe identyfikacyjne zadanie.

Cechą, wynikłą głównie z zasady odróżniania herbów, jest duża ilość bordiur heraldycznych. Szczególne miejsce zajmuje tu bordiura królewska (ang.flory counter flory - podwójna linia obramowująca środek tarczy, z umieszczonymi na przemian do środka lub na zewnątrz liliami. Ta bordiura nie oznacza stopnia pokrewieństwa tylko jest rodzajem udostojnienia herbu. Przyznawana była za wyjątkowe zasługi, najczęściej rodom skoligaconym z dynastią panującą. Nawiązuje kształtem do przepaski na włosach noszonej według legendy przez córkę Karola Wielkiego. Część rodów z tą bordiurą w herbie ma korzenie flamandzkie i tradycję pochodzenia od Karolingów. Drugą specyficzną bordiurą, nie mającą charakteru oznaki starszeństwa jest bordiura na przemian niebieska i srebrna, oznaczająca od XVIII w. herby królewskich bastardów. Stosowana była wcześniej jako zwykła figura heraldyczna, jednak od XVIII herby z nią zmieniły bordiurę na podwójną szachownicę w tych samych barwach, dla uniknięcia pomyłek z rodzinami z nieprawego łoża. przykład - herb markizów Bute

Poza tarczą herbową w herbach szkockich zwracają często uwagę dwie wstęgi z napisami. Jedna, zwykle półokrągłe ułożona powyżej klejnotu, to zwykle zawołanie bojowe. Poniżej tarczy jest wstęga z dewizą rodu. przykład - herb księcia Argyll

[edytuj] Przykłady

Herb Stewartów, markizów Bute

Herb MacIaina of Ardnamorchan

Herb księcia Argyll

Godło klanu Kirkpatrick

[edytuj] Oznaki starszeństwa

Oznaki starszeństwa są oparte głównie na systemie bordiur. Do herbu bez odmian ma prawo tylko aktualny właściciel, jego najstarszy syn używa herbu ojcowskiego z nałożonym kołnierzem turniejowym, podobnie jak w heraldyce angielskiej (zob.herb księcia Walii). Kolejni synowie używają herbów z bordiurą wzdłuż krawędzi 2.syn - złotą, 3. - srebrną, 4.-czerwoną, 5. - błękitną, 6.- czarną. W przypadku gdy kolor pola tarczy jest taki sam jak kolor bordiury stosuję się bordiurę w szachownicę, dodając drugą, kontrastową tynkturę.

Kolejne generacje wychodząc od herbu swego bezpośredniego przodka, wprowadzają kolejne zmiany, przez np. stosowanie bordiur dwudzielnych w słup, bordiur o ząbkowanej lub falistej krawędzi. W przypadku gdy dwa lub więcej herbów w różnych gałęziach rodu musiałoby być podobne, stosuje się zaczerpnięte z angielskiej heraldyki małe symbole heraldyczne, tzw.oznaki starszeństwa (ang. Marks of cadency).

Zasady wprowadzania zmian w herbie głowy rodu przedstawia poniższy schemat, w formie fikcyjnego drzewa genealogicznego z pięcioma generacjami. Odmiany zaczynają się w drugiej generacji, w sposób wyżej opisany. Herb najstarszego syna, spodziewanego spadkobiercy przedstawiony jest z czarnym kołnierzem turniejowym. Herb córki (bez rozróżnienia starszeństwa) jest herbem ojca, umieszczonym na romboidalnej, kobiecej, tarczy. Ostatni w rzędzie jest herb syna z nieprawego łoża, opatrzony dwukolorową, srebrno-błękitną bordiurą. Kolejne generacje wprowadzają zmiany w herbach poprzedników. Potomkowie najstarszego syna przez kilka pokoleń używają herbu bez bordiury, wprowadzając drobne zmiany w godle, lub głównej figurze herbu. Na przykładzie są to różnego rodzaju faliste linie brzegu figury. Aby opóźnić wprowadzenie bordiur w herbach linii najstarszej, stosowane są oznaki starszeństwa, lecz bez trzymania się ściśle reguł, które mają one w angielskiej heraldyce.
Schemat przedstawia także rozwój herbu drugiego syna i jego potomków. Tu zachodzą kolejne zmiany w początkowej prostej złotej bordiurze, z wprowadzaniem linii falistych i dodatkowego koloru. Herb bastarda w kolejnych, legalnych, pokoleniach jest już traktowany jak każdy inny herb, podlegający takim samym zmianom.

Jeżeli heroldia nie jest wstanie określić dokładnego pokrewieństwa osoby rejestrującej herb z herbowym przodkiem, wprowadza zmiany niekonwencjonalne, zachowujące ogólne podobieństwo do herbu starszego ale też wyraźnie od niego odróżniające. Taki przekształcony herb traktowany jest jak nowy, i system bordiur zaczyna się od niego.

Oznaki starszeństwa w heraldyce szkockiej - schemat

[edytuj] Hełm heraldyczny

W Szkocji określonej randze szlachectwa przysługuje odpowiedni hełm heraldyczny

Suweren - złoty hełm z zamkniętą zasłoną z prętów.
Par Szkocji - srebrny hełm ze złotymi detalami i złotymi prętami zwykle pięcioma) zamkniętej zasłony.
Baronet i rycerz - stalowy, otwarty hełm ze złotymi detalami, niekiedy stosowany też hełm turniejowy ze złotymi detalami
Feudalny Baron, bez parostwa - stalowy hełm turniejowy ze złotymi detalami, czasem stalowy hełm z zasłoną o 1.do3 prętów.
Esquire - stalowy hełm garnczkowy ze złotymi detalami, lub hełm z zamkniętą zasłoną.
Gentleman - stalowy hełm garnczkowy bez ozdób, lub hełm z zamkniętą zasłoną.

Zdarzają się odstępstwa od tych zasad, np. w przypadku historycznej stylizacji wizerunku herbu., przy czym zauważyć można tendencję do stosowania w herbach hełmu niższej rangi niż rzeczywiście przysługująca.

[edytuj] Labry

Płaszcz i czapka szkockiego feudalnego barona

Herby szlachty nieutytułowanej mają labry (i jeśli występuje, zawój) tradycyjnie o barwach pola tarczy i głównego godła lub figury, przy czym metal zawsze jest podbiciem. Parowie mają prawo stosować labry czerwone, podbite gronostajem, suweren złote z tym samym podbiciem, co jest zredukowaną formą płaszcza heraldycznego. Posiadacze feudalnych baronii, także nie będący parami, mają prawo otaczać herb płaszczem heraldycznym, podobnym do stosowanych na kontynencie, czerwonym z gronostajowym podbiciem, jest to jednak rzadko stosowane.

[edytuj] Korony rangowe

Korony rangowe w heraldyce szkockiej są takie jak w całym Zjednoczonym Królestwie. Wyjątkowo wodzowie klanów i wielkich rodów mają prawo używać specjalnej korony, o czterech fleuronach (widoczny jeden i dwa z boku) lub tzw. korony antycznej, o 4-5 trójkątnych ozdobach. Posiadacze feudalnych baronii (Barony by Tenure) nie będących parostwami używają nad tarczą czerwonych czapek z obszyciem gronostajowym, podobnych do dawnego wzoru czapek księcia w Anglii.

[edytuj] Trzymacze herbowe

W heraldyce szkockiej prawo używania trzymaczy podlega podobnym ograniczeniom jak w angielskiej. Mogą być stosowane w herbach korporacyjnych i herbach większych miast. Herby osobiste z trzymaczami przysługują parom Szkocji, właścicielom feudalnych baronii utworzonych przed XVI w., kawalerom wielkich krzyży orderów oraz wodzom klanów i naczelnikom głównych gałęzi niektórych większych klanów. Personalne przyznanie prawa do tego dodatku heraldycznego musi uzyskać każdorazowo akceptację Lorda Lyona.

[edytuj] Godła klanów

Nie posiadający herbu członkowie klanów szkockich mogą używać godła klanowego (ang cap badges, clan bagdes, clan crest) utworzonego zwykle z klejnotu herbu wodza, otoczonego pasem rycerskim z dewizą rodową. Jest to użyczenie części herbu wodza, współklanowcom dla niektórych celów, np. noszenia przy narodowym stroju jako spinka pledu, przy nakryciu głowy lub w klapie garnituru. Nadużyciem jest natomiast stosowanie tego godła jak własnego znaku, np.ozdabiając nim wizytówki czy zastawę stołową. przykład - godło klanu Kirkpatrick

[edytuj] Tartany

Tartan - tkanina w charakterystyczną szkocką kratę, o ściśle określonym wzorze, choć nie jest bezpośrednio związana z tradycyjnym pojęciem heraldyki, w Szkocji podlega kontroli urzędu Lorda Lyona. Własne tartany, czasem kilka wzorów na różne okazje (codzienne, myśliwskie, bojowe) ma większość klanów, wiele rodów i rodzin, a także pułki, organizacje i stowarzyszenia. Są też tartany terytorialne identyfikujące mieszkańców danego obszaru.

[edytuj] Zobacz też

[edytuj] Linki zewnętrzne

Zobacz kategorię na Wikimedia Commons:
Heraldyka szkocka

Szkockie Towarzystwo Heraldyczne - obszerny wykład o szkockiej heraldyce, opisy herbów z dawnych herbarzy.
Society of Scottish Armigers - dokładny opis systemu oznak starszeństwa, zasad używania heraldycznych insygniów, przepisy prawne.
strona szkockiej heroldii

[edytuj] Literatura

Sir Thomas Innes of Learney: Scots heraldry, Johnston & Bacon, Edinburgh 1978, ISBN 0-7179-4228-7
R.W.Munro: L`Ecosse des clans et de tartans, Les éditions La Boétie, Paris 1978