Iran średniowieczny

Z Wikipedii

To jest artykuł z cyklu Historia Iranu
Iran starożytny Iran średniowieczny Iran nowożytny Iran współczesny

Spis treści 1 Iran pod panowaniem arabskim 1.1 Podbój arabski 1.2 Umajjadzi 1.3 Abbasydzi 1.4 Islamizacja 2 Irańskie intermezzo 2.1 Szu'ubijja 2.2 Tahirydzi 2.3 Saffarydzi 2.4 Samanidzi 2.5 Bujidzi 3 Dynastie tureckie 3.1 Ghaznawidzi 3.2 Seldżucy 3.3 Chorezm 4 Od najazdu mongolskiego do powstania państwa Safawidów 4.1 Ilchanidzi 4.2 Timurydzi 4.3 Kara Kojunlu i Ak Kojunlu 5 Przypisy 6 Bibliografia

[edytuj] Iran pod panowaniem arabskim

[edytuj] Podbój arabski

Arabowie i Irańczycy pozostawali ze sobą w kontakcie co najmniej od VI wieku p.n.e. Sasanidzi utrzymywali wasalne państwo arabskich Lachmidów, którzy stanowili zaporę przed inwazją bizantyjską i najazdami beduinów, jednak zlikwidował je Chosrow II. Kiedy zatem w roku 633 arabski wódz Chalid Ibn al-Walid uderzył na Mezopotamię armia Sasanidów była bezradna wobec ruchliwych najeźdźców współpracujących z miejscowymi arabskimi plemionami. W roku 634 inwazja została chwilowo powstrzymana w wygranej przez Irańczyków Bitwie Mostu, jednak, jak już wspomniano, rok 637 przyniósł decydującą klęskę pod Al-Kadisijją, a 642 kolejną pod Nihawandem. Od tej pory główny opór stawiała nie sasanidzka armia, ale ludność poszczególnych regionów i miast. Większość miast i miejscowych notabli zawierała jednak z Arabami stosunkowo korzystne (jak na warunki wojny) traktaty przewidujące poddanie się i zapłatę kontrybucji w zamian za pozostawienie w spokoju ich życia i mienia. Arabski podbój Iranu trudno jednak określić jako bezkrwawy. Przez długi jeszcze czas na jego terytorium wybuchały powstania. I tak np. w roku 649 powstali mieszkańcy wcześniej podbitego przez armię kalifatu Isfahanu, wybijając garnizon najeźdźców. W odwecie Arabowie po odbiciu miasta wymordowali 40 tysięcy ludzi. Po śmierci Jezdegerda w roku 651 było już w zasadzie jasne, że monarchia Sasanidów się nie utrzyma, jednak irański opór trwał nadal. W czasie walk o kalifat pomiędzy Alim a Mu'awiją w latach 656-661 spora część Iranu wyzwoliła się spod obcego panowania i po pokonaniu rywala Mu'awija musiał dokonać ponownego podboju. W roku 674 Arabowie podjęli inwazję na rządzony przez miejscową dynastię Dabujidów Tabarystan, jednak ich armia w górzystym terenie na południowych wybrzeżach Morza Kaspijskiego uległa całkowitemu zniszczeniu. Mimo kilku kolejnych prób podboju Dabujidzi utrzymali niezależność aż do roku 761. W latach 673, 676 i 680 Arabowie przedsięwzięli trzy wyprawy w głąb Azji Centralnej, docierając m.in. do Buchary i Samarkandy, z których ściągnęli trybut, jednak właściwy podbój tych terenów podjęli dopiero w roku 705, po zakończeniu kolejnych walk wewnętrznych wstrząsających państwem Umajjadów. W latach 705-715 arabski namiestnik Chorasanu Kutajba Ibn Muslim przedsiębrał rokroczne wyprawy na rozdrobniony Iran Wschodni, podczas których w roku 709 zdobył Bucharę, a w roku 712 Samarkandę. Kutajba masowo rekrutował żołnierzy także spośród miejscowej nie-arabskiej, a nawet nie-muzułmańskiej ludności, i między innymi te posiłki pozwoliły mu w roku 713 stłumić wspierany przez tureckich sojuszników bunt Samarkandy. W tym samym roku zajął on Ferganę, jednak dwa lata później zginął w wyniku buntu swoich wojsk. W roku 720 w Sogdianie wybuchło powstanie wspierane przez nowo powstałe państwo tureckich Türgeszów. Zostało ono w ciągu dwóch lat stłumione, lecz już w roku 724 Arabowie ponieśli katastrofalną klęskę z rąk władcy Türgeszów. Aż do rozpadu tego państwa w roku 738 będzie ono próbowało, okresowo wspierane przez miejscowe powstania, ze zmiennym szczęściem wyprzeć Arabów z Azji Centralnej. Dopiero w roku 741 wojska kalifatu znowu opanowują ten region aż do Fergany włącznie, a te zdobycze zabezpiecza zwycięstwo nad Chińczykami w bitwie nad rzeką Tałas w roku 751.

[edytuj] Umajjadzi

Po podboju Iranu przed Arabami stanęło wyzwanie zarządzania olbrzymim krajem, dodatkowo zrujnowanym w wyniku kilkudziesięcioletnich wojen, w czym nie mieli żadnego doświadczenia. Z konieczności więc początkowo zachowali oni perską administrację, a nawet nadal bili perskie monety, z podobiznami szahów i dopiskiem na marginesie "W imię Boga". Arabizacja administracji i mennictwa dokonała się dopiero pod koniec VII wieku, za panowania kalifa Abd al-Malika (jednak ostatnie monety arabsko-sasanidzkie wybito w Bucharze około roku 809^[1]). Politykę gospodarczą dynastii Umajjadów wobec Iranu charakteryzował prymitywny fiskalizm. Nie zważając na potrzeby wyniszczonego kraju starali się oni po prostu wycisnąć z niego jak najwięcej pieniędzy, niewahając się przed stosowaniem takich praktyk jak sprzedawanie urzędów. Ludność obowiązywały trzy główne rodzaje podatków: niemuzułmanów podatek dochodowy – tzw. charadż, i pogłówny – to jest dżizja; natomiast muzułmanów lżejszy podatek dochodowy – uszr. Teoretycznie dżizja była jedynie opłatą ludności niemuzułmańskiej, zwolnionej od służby wojskowej, za ochronę. W praktyce jej wymierzanie było dla poborców okazją do upokorzenia niewiernego i zademonstrowania swojej wyższości. Ponadto płacenie podatku dochodowego od ziemi w postaci charadżu było odbierano przez perską szlachtę jako poniżające, ponieważ wcześniej płacili go tylko chłopi. Ponieważ zwiększenie się liczby muzułmanów powodowało spadek dochodów skarbu, wkrótce powiązano płacenie charadżu i dżizji nie z aktualnym wyznaniem danej osoby, ale odpowiednio własnością ziemi w momencie podboju i wywodzeniem się z pierwotnych, arabskich wyznawców islamu. System ten był uważany za niesprawiedliwy nie tylko przez Irańczyków, ale także większość arabskich autorytetów religijnych, którzy twierdzili że jest on sprzeczny z zasadami islamu. Dodatkowo po nawróceniu się nowy muzułmanin nie stawał się pełnoprawnym członkiem muzułmańskiej ummy, lecz maula (l. mn. mawali), klientem plemienia za pośrednictwem którego przyjmowano go do nowej religijnej wspólnoty.

Irańczycy byli więc w różny sposób dyskryminowani, a ich sytuacji nie polepszało zbytnio nawet przejście na islam, nic więc dziwnego, że byli bardzo negatywnie nastawieni do rządów Umajjadów. Masowo zasilali oni szeregi różnych ruchów opozycyjnych wobec nich, w szczególności zaś szyitów, którzy twierdzili, że Umajjadzi na czele muzułmańskiej wspólnoty są uzurpatorami, zajmującymi miejsce należne potomkom jedynego prawowitego dziedzica Mahometa, Alego. Ta koncepcja była łatwa do przyjęcia dla Irańczyków, od dawien dawna wierzących, że królewska władza ma swoje źródło w boskiej łasce (farr). W związku z powyższym kiedy ok. roku 730 swoich emisariuszy na terytorium Iranu wyprawili Abbasydzi (ród wywodzący się od Al-Abbbasa, wuja Proroka), działający na rzecz przywrócenia władzy klanu Mahometa, Haszymitów, spotkali się oni z przychylnym przyjęciem. Decydującym momentem w ich działalności było zaangażowanie się po ich stronie Irańczyka Abu Muslima, charyzmatycznego przywódcy i wodza, który w roku 745 lub 746 przybył do Chorasanu i wkrótce zjednoczył wokół siebie wszystkie odłamy dotychczas podzielonej opozycji. Dzięki temu 17 grudnia 747 roku udało mu się zająć Merw, a w roku 748 opanować cały Chorasan. Zajęci walkami z charydżytami Umajjadzi nie byli w stanie stawiać skutecznego oporu i w roku 749 utracili na rzecz Abu Muslima właściwie cały Iran i część Iraku. W styczniu 750 roku armia kalifa Marwana II została ostatecznie rozbita przez wojska Abbasydów w bitwie nad Wielkim Zabem w pobliżu Mosulu, a Marwan wkrótce potem zginął, kończąc tym samym panowanie Umajjadów w Iranie.

[edytuj] Abbasydzi

Abbasydzi doszli do władzy w dużej mierze dzięki poparciu Irańczyków i w okresie ich panowania kalifat uległ w znacznym stopniu iranizacji. Irańczycy odgrywali znaczącą rolę jako urzędnicy, a wezyrowie z perskiego rodu Barmakidów w latach 786-803 wręcz przejęli rządy w państwie. Także w chorasańskiej armii na której opierała się militarna potęga Abbasydów było mnóstwo Irańczyków. To w dużej mierze dzięki tym oddziałom kalif Al-Mamun (813-833) mógł pokonać swojego opierającego się głównie na Arabach brata. Do muzułmańskiego kalendarza włączono tradycyjne perskie święto Nowego Roku, Noruz, przypadające w dzień równonocy wiosennej. Abbasydzki dwór i administracja przyjęły szereg obyczajów i reguł wywodzących się z czasów Sasanidzkich.

Ta iranizacja miała jednak charakter ograniczony, a mimo zniesienia dyskryminacji mawali Iran nie był wcale spokojny. Językiem oficjalnej kultury i administracji był wyłącznie arabski, Barmakidzi ostatecznie skończyli tragicznie, zaś znaczenie chorasańczyków spadło kiedy w latach 30. VIII wieku Abbasydzi zaczęli rekrutować Turków. Pierwszym źródłem opozycji wobec kalifatu byli szyici, którzy walczyli ramię w ramię z Abbasydami w imię wspólnej sprawy Haszymitów, teraz zaś poczuli się oszukani, kiedy okazało się, że Abbasydzi nie kwapią się do oddania władzy alidzkiej gałęzi rodu. Ich siła w takich irańskich ośrodkach jak Rej, Kazwin, Kom i Niszapur była źródłem ciągłych napięć. W roku 864 wykorzystali oni rewoltę w nadkaspijskim Tabarystanie i założyli tam państwo, które rozpropagowało szyizm w całym regionie. Innym źródłem napięć była działalność charydżytów, którzy znaleźli oparcie we wschodnim Iranie. W roku 795 lub 796 ich przywódca Hamza wzniecił powstanie, które tliło się, przede wszystkim w Sistanie, aż do jego śmierci w roku 828. Także później Abbasydzi nie byli w stanie ściągnąć podatków z tego regionu.

W roku 755 kalif Al-Mansur (754-775) zabił Abu Muslima, którego wpływów obawiał się. W rezultacie jednak Iran, gdzie Abu Muslim był bardzo popularny, znalazł się w stanie wrzenia. Jego kult zaczął przybierać formy religijne, z zanegowaniem jego śmierci i ogłoszeniem boskości włącznie. Jeszcze w tym samym roku w Chorasanie i regionie Reju wybuchło powstanie zoroastrianina Sunbada, który przyciągnął do siebie wielu byłych zwolenników Abu Muslima. Zostało ono wkrótce stłumione, jednak już jakieś dziesięć lat później rozpoczęła się w regionie Mawarannahru i Chorasanu kolejna rebelia, na której czele stał prorok Mukanna, głoszący hasła społecznej równości, silnie przemawiające do biedoty. Jego ruch został stłumiony dopiero w roku 778 lub 779. Najpoważniejszym z tych buntów było jednak powstanie Babaka, które ogarnęło Azerbejdżan i regiony zachodniego Iranu graniczące z Irakiem. Stanąwszy na czele rozwijającej się już wcześniej grupy religijnej tzw. churramitów, Babak podobnie jak Mukanna głosił hasła egalitarne, a jego ruch miał charakter wybitnie plebejski. Walczył z kalifatem przez ponad dwadzieścia lat, od 816 do 837 roku, dopóki nie został pobity i stracony. Jego zwolennicy, spodziewający się jego powrotu, przetrwali w Iranie aż do XI wieku^[2][3].

Przygnieceni taką falą problemów Abbasydzi wyrzekli się bezpośredniej kontroli nad Iranem, powierzając w roku 821 zarządzanie wszystkich ziem na zachód od Iraku irańskiej rodzinie Tahirydów. Ród ten był silnie zarabizowany i generalnie przez cały czas swojego panowania w Iranie pozostał lojalny wobec kalifatu, uiszczając trybut z zarządzanych terytoriów. Prawdziwym początkiem końca rządów Abbasydów w Iranie było wyłonienie się w latach 60. VIII wieku państwa Saffarydów. W roku 873 ich przywódca Jakub Ibn Lajs wyparł Tahirydów z Chorasanu, właściwie kończąc bezpośrednie rządy Abbasydów w Iranie. Takie dynastie jak Samanidzi czy Ghaznawidzi podtrzymywały fikcję posłuszeństwa wobec kalifa, w praktyce jednak były niezależne. W dodatku w roku 945 kalif znalazł się pod protektoratem szyickich Bujidów (przejęli oni szyizm od Alidów z Tabarystanu), których w roku 1055 zastąpili Seldżucy. Wprawdzie w roku 1152 Abbasydzi odzyskali faktyczną suwerenność, jednak ich rządy ograniczały się tylko do Iraku. A zatem od końca IX wieku ich wpływy w Iranie wiązały się jedynie z ich religijnym prestiżem związanym z przywództwem nad muzułmańską ummą, dopóki nie pojawili się pogańscy Mongołowie i w roku 1258 nie zniszczyli Bagdadu, doprowadzając do zagłady kalifatu.

[edytuj] Islamizacja

Bez wątpienia najważniejszą konsekwencją najazdu arabskiego było nawrócenie Irańczyków na islam. Zgodnie z badaniami historyka Richarda Bullieta aż do upadku Umajjadów konwersje na nową religię były stosunkowo nieliczne. Dopiero po zwycięskiej rewolcie Abbasydów zaczęła się gwałtowna ekspansja islamu, która sprawiła, że w połowie X wieku około 80% Irańczyków było już muzułmanami. Zgodnie z zasadami islamu Arabowie nie stosowali przemocy w celu zmuszenia ludzi do nawrócenia. Niemniej jednak bardzo częste były wypadki niszczenia świątyń, palenia ksiąg i zabijania zaratusztriańskich kapłanów, nie w celu wymuszenia konwersji, ale osłabienia wpływu zaratusztrianizmu. W powstałą w ten sposób duchową pustkę nowej religii było wejść o wiele łatwiej. O ile rola przemocy w nawróceniu Irańczyków na islam była ograniczona, o tyle bez wątpienia ważną rolę odegrały czynniki społeczno-ekonomiczne. Ludzie Księgi, mimo że tolerowani, byli w społeczeństwie muzułmańskim obywatelami drugiej kategorii. Należy jednak zauważyć, że rzeczywiste polepszenie swojej pozycji poprzez przejście na islam mogło się dokonać dopiero po zdobyciu władzy przez Abbasydów, kiedy podział na muzułmanów arabskich i mawali przestał mieć znaczenie^[4].

Bardzo długo Arabowie nie podejmowali żadnych zorganizowanych działań mających na celu rozprzestrzenienie islamu wśród Irańczyków. Dopiero Kutajba Ibn Muslim podjął takie kroki jak niszczenie lokalnych świątyń, budowa meczetów, czytanie Koranu po persku czy nawet płacenie dwóch dirhamów za przybycie na piątkowe modlitwy. Prawdopodobnie traktował on islam jako środek pomagający w pacyfikacji podbitych terenów. Sukces tej polityki był ograniczony, ponieważ po wycofaniu się arabskiej armii konwertyci często natychmiast porzucali nową wiarę. Spośród Umajjadów jedynie pobożny kalif Umar II przedsięwziął poważne działania mające na celu wspieranie nawracania na islam, zrównując w kwestiach podatkowych Arabów i mawali. Abu Muslim przyciągając do siebie ludzi do walki z Umajjadami jednocześnie często nawracał ich na islam. Ważną rolę odegrali też szyiccy uchodźcy, którzy osiedlili się w zachodnim Iranie. W Komie miejscowa kolonia wojskowa szyitów doprowadziła do przekształcenia miasta w jeden z najważniejszych ośrodków tego odłamu islamu. Zajdyci, którzy w 864 roku założyli swoje państwo w Mazandaranie, doprowadzili do nawrócenia ludności sąsiednich regionów na tą odmianę szyizmu^[4].

William W. Malandra zwraca uwagę na złożoność przyczyn powodujących odejście Irańczyków od zaratusztrianizmu. Jego głównym problemem była późnosasanidzka teologia jedności tronu i kościoła, która sprawiła, że wraz z eliminacją zaratusztriańskiego państwa kościół został nie tylko pozbawiony jego polityczno-ekonomicznego wsparcia, ale także jego miejsca w eschatologicznym planie historii. Muzułmańska obietnica powszechnej równości z pewnością musiała być pociągająca dla ludności, która okazała się tak wrażliwa na egalitarystyczne idee Mazdaka, Mukanny czy Babaka. Wreszcie zaratusztrianizm był w pewnej mierze archaiczną religią, z systemem skomplikowanych rytuałów, które mogły być sprawowane tylko przez kapłana, i dualistyczną teologią obciążoną bagażem starożytnych mitów i bóstw. Islam zaś prezentował prosty monoteizm, w którym nie było potrzeby pośrednika pomiędzy Bogiem a człowiekiem. Co więcej, podzielał on z zaratusztrianizmem takie kluczowe idee jak Sąd Ostateczny oraz życie wieczne dla słusznie postępujących. W IX i X wieku obserwujemy wzrost religijnej aktywności zaratusztrian, który zaowocował m.in. powstaniem ogromnej literatury, stanowiącej dzisiaj główne źródło naszej wiedzy o tej religii. Być może był on spowodowany poczuciem nadchodzącego upadku, lub nadzieją odrodzenia, w każdym razie nie zahamował wzrostu islamu^[5]. Współcześnie przynajmniej nominalni muzułmanie stanowią 98 % ludności Iranu^[4]

[edytuj] Irańskie intermezzo

[edytuj] Szu'ubijja

Określenie "Irańskie intermezzo" zostało użyte po raz pierwszy przez słynnego iranistę Władimira Minorsky'ego na określenie okresu pomiędzy IX a XI wiekiem, w którym Iran był rządzony przez dynastie pochodzenia miejscowego, przedzielającego okres rządów arabskich i kolejnych dynastii pochodzenia tureckiego i mongolskiego^[6][7]. Podstawową różnicą pomiędzy arabskim podbojem Iranu, a podbojem Syrii, Iraku, czy Egiptu był fakt, że w przypadku tych ostatnich islamizacja pociągnęła za sobą jednocześnie arabizację, natomiast Irańczycy, mimo że przyjęli religię zdobywców, to nie przyjęli ich języka i nie stracili swojej narodowej odrębności. Próbuje się podawać różne przyczyny tego faktu. Zwraca się uwagę na to, że mieszkańcy Syrii czy Iraku mówili językami semickimi, które łatwo dały się sprowadzić do dominującego arabskiego, natomiast Irańczycy mówili całkowicie odmiennym językiem indoeuropejskim. Należy jednak tutaj zauważyć, że używany w Egipcie język koptyjski także nie był językiem semickim, a mimo to został wyparty przez arabski. Twierdzi się czasem, że Irańczycy zachowali swoją tożsamość ponieważ reprezentowali wyższą od Arabów kulturę, której ci nie byli w stanie zdominować. Jednak ludzie w Egipcie, Syrii czy Iraku w momencie podboju także posiadali kulturę bardziej rozwinięta od arabskich zdobywców, mimo to zostali przez nich wchłonięci. Istniała tylko jedna zasadnicza różnica pomiędzy Persami i innymi ofiarami arabskich podbojów. W VII wieku mieszkańcy Syrii czy Egiptu byli już od około tysiąclecia rządzeni przez najpierw perskich, a potem greckich i rzymskich zdobywców. Nadejście Arabów oznaczało zatem tylko zamianę jednego obcego władcy na innego. Natomiast Persowie mieli świeżo w pamięci czasy sasanidzkiej chwały, kiedy stanowili samodzielne imperium, współdecydujące o losach świata. W przeciwieństwie zatem do innych podbitych przez Arabów krajów stworzyli oni epicką poezję, w której przechowało się zmitologizowane wspomnienie dawnej potęgi, a ich poczucie narodowej dumy wyrażało nadawanie dzieciom obok imion muzułmańskich także imion starych perskich bohaterów, takich jak Chosrow, Szapur czy Rustam^[8].

Innym ze sposobów w którym wyraziła się narodowa duma Persów była szu'ubijja. Nazwa ta pochodzi od arabskiego słowa szu'ub - "ludzie, lud", pojęcia przeciwstawnego w stosunku do plemienia, jako jego część. Ruch powstał w wyniku sprzeciwu wobec arabskiej dominacji, a jego członkowie, opierając się m.in. na Koranie, wyrażali pogląd, że wszyscy ludzie są równi. Szu'ubici doprowadzili do odróżnienia od siebie "plemienia" i "ludu", co pozwalało na konkluzję, że każdy człowiek powinien być oceniany ze względu na jego indywidualną wartość, a nie np. arabskie pochodzenie. Zwolennikami tego ruchu byli w większości Persowie i przeszedł on znamienną ewolucję - od głoszenia równości wszystkich ludzi, do przekonania o wyższości Persów nad Arabami, którzy mieli być prymitywnymi i niewykształconymi potomkami Beduinów. Wyśmiewano się z języka Arabów, a nawet z ich gestykulacji, którą porównywano z elegancją Persów. Tak radykalne odmawianie wszelkiej wartości arabskiej kulturze nie miało przed sobą wielkiej przyszłości i ostatecznie szu'ubijja upadła, zaś do dzisiejszych czasów nie zachowały się po niej żadne teksty. Stanowi ona jednak świadectwo próby zatrzymania procesu zatracania własnej tożsamości przez perską elitę intelektualną^[9][10].

[edytuj] Tahirydzi

Tahirydzi byli rodem pochodzenia perskiego, który był związany z Abbasydami już w momencie ich rewolty przeciwko Umajjadom. Jeden z jego członków, Tahir Ibn al-Husajn (zm. 822), był wodzem armii kalifa Al-Mamuna (813 - 833), i walnie przyczynił się do zwycięstwa tego ostatniego w wojnie z jego bratem Al-Aminem. W roku 821 Al-Mamun mianował Tahira zarządca wszystkich ziem kalifatu na zachód od gór Zagros. Ten wprawdzie zmarł już w roku 822, ale na opuszczone przez niego miejsce kalif mianował jego syna, Talhę (822 - 828). Ośrodkiem władzy Tahirydów był Chorasan, ze stolicą w Niszapurze. Ich władza nad pozostałymi irańskimi terenami miała zmienny zasięg. Nigdy nie udało im się w pełni opanować Sistanu, gdzie ciągle działali charydżyci i miejscowe bandy tzw. ajjarów. W Mawarannahrze bezpośrednie rządy sprawowali popierani przez nich Samanidzi, stopniowo coraz bardziej samodzielni. Były jednak okresy, że Tahirydzi z ramienia kalifa zarządzali nawet południowym Irakiem i Farsem. Przez długi czas sprawowali też urząd gubernatora Bagdadu. Właściwym twórcą ich potęgi w Iranie był brat Talhy, Abd Allah Ibn Tahir (828 - 844), który według słów Al-Jakubiego "rządził Chorasanem jak nikt przed nim, tak [rządził], że wszystkie kraje mu podlegały, a jego rozkazy były przez wszystkich wypełniane"^[11]. Przeprowadził on m.in. mającą ukrócić nadużycia i nadmierne uprzywilejowanie bogatych kosztem biednych reformę podatkową. Oprócz Chorasanu podlegał mu Rej, Tabarystan, Kerman, oraz południowy Irak. Piastował on także stanowisko dowódcy wojsk i policji w Bagdadzie. Poczucie siły doprowadziło Tahirydów do otwartej rywalizacji o stanowiska pomiędzy sobą. Tymczasem już za czasów następcy Abd Allaha, jego syna Tahira II (844 - 862), w Chorasanie notujemy serię powstań i rozruchów. Od roku 864 Tahirydom z zachodu zagrażają Zajdyci z Tabarystanu, zaś w tym samym okresie w Sistanie rośnie w potęgę nowa dynastia Saffarydów założona przez Jakuba Ibn Lajsa (867 - 879)^[12]. W roku 869 zajmuje on Kerman i Herat, jednak Muhammad Ibn Tahir (862–873) nie reaguje na te prowokacyjne posunięcia i przekazuje Jakubowi zarządzanie w swoim imieniu Sistanem, Kermanem, Kabulem i Farsem. Te pojednawcze kroki nie zdały się jednak na nic, bo ciągle wzrastający w potęgę Jakub w roku 873 atakuje Chorasan, pokonuje Muhammada i bierze go do niewoli. Był to koniec rządów Tahirydów w Iranie^[13]. Tahirydzi mimo swojego perskiego pochodzenia byli całkowicie zarabizowani i pozostawali zawsze lojalni w stosunku do Abbasydów, przesyłając regularnie do Bagdadu trybut. Byli jednak pierwszą lokalną dynastią na terenie Iranu, która cieszyła się dużą niezależnością od kalifatu, stąd ich rządy uznaje się za początek "irańskiego intermezza"^[2][14].

[edytuj] Saffarydzi

ten rozdział wymaga uzupełnienia

[edytuj] Samanidzi

ten rozdział wymaga uzupełnienia

[edytuj] Bujidzi

ten rozdział wymaga uzupełnienia

[edytuj] Dynastie tureckie

[edytuj] Ghaznawidzi

ten rozdział wymaga uzupełnienia

[edytuj] Seldżucy

Koczownicze plemię Turków Seldżuckich oderwało się od Oguzów pod koniec X wieku. Naciskani przez swoich pobratymców i Karachanidów, w roku 1025 w poszukiwaniu pastwisk wkroczyli oni na terytorium Ghaznawidów, co wkrótce doprowadziło do wybuchu wojny. Ostatecznie w roku 1040 Seldżukom udało się pokonać Ghaznawidów w decydującej bitwie pod Dandankanem i zająć Chorasan. Ich późniejsza ekspansja była skierowana zarówno w kierunku zachodniego Iranu, jak i Kaukazu. W roku 1055 najwybitniejszy z ich wodzów, Tughril Beg, wkroczył do Bagdadu i obalił Bujidów, kalif zaś uznał go sułtanem. Wkrótce Tughril został zmuszony do podjęcia walki w obronie kalifatu przeciwko isma'ilickim Fatymidom, co pozwoliło Seldżukom przyjąć rolę obrońców sunnickiej ortodoksji. Antyfatymidzką politykę kontynuował także następca Tughrila, Alp Arslan (1063-1072), jednak najważniejszym wydarzeniem jego panowania była bitwa pod Manzikertem, w której w roku 1071 zadał klęskę cesarzowi bizantyńskiemu Romanowi Diogenesowi, biorąc go do niewoli. Zwycięstwo to umocniło panowanie Seldżuków na Kaukazie i doprowadziło do zajęcia przez nich Anatolii, gdzie wkrótce powstał samodzielny Sułtanat Rum. Za czasów panowania Alp Arslana i jego następcy, Malikszaha (1072-1092), państwo Seldżuków stało się prawdziwym imperium, rozciągającym się od Palestyny i Anatolii do Afganistanu. Za tym rozrostem terytorialnym nie nadążała jednak organizacja państwa, które mimo wysiłków wezyra Alp Arslana i Malikszaha Nizam al-Mulka było luźną federacją poszczególnych prowincji i szczepów, w różnym stopniu podlegających władzy Wielkiego Seldżuka. Po niemal jednoczesnej śmierci Nizama al-Mulka i Malikszaha w roku 1092 w państwie doszło do wojny domowej, która z krótkimi przerwami trwała właściwie do roku 1105. Jej ostateczny zwycięzca, Muhammad Tapar, po nieudanych próbach restauracji państwa w dawnym kształcie, musiał pogodzić się z utratą Palestyny i Syrii oraz jedynie nominalną zwierzchnością nad większością namiestników prowincji. W roku 1118 tytuł Wielkiego Seldżuka przejął po nim rządzący Chorasanem Sandżar, któremu dzięki zręcznej polityce i talentom wojskowym przez szereg lat udawało się utrzymywać pewien autorytet z nim związany. Jednak w roku 1141 w wyniku najazdu Kitanów doznał on katastrofalnej klęski w bitwie na równinie Katwańskiej, co wykorzystał najpotężniejszy z jego wasali, szach Chorezmu, wszczynając rewoltę. Sandżar dał jeszcze radę go pokonać, lecz w jego wyniszczonym wojnami państwie wybuchł bunt koczujących nadal na stepach Oguzów, którzy w roku 1153 pobili go i wzięli do niewoli. Po trzech latach Sandżar z niej uciekł, nie miało to jednak już żadnego znaczenia, tym bardziej że 8 maja 1157 roku zmarł, "i równocześnie rozwiały się wszystkie zewnętrzne pozory istnienia scentralizowanego państwa Seldżukidów"^[15].

[edytuj] Chorezm

ten rozdział wymaga uzupełnienia

[edytuj] Od najazdu mongolskiego do powstania państwa Safawidów

[edytuj] Ilchanidzi

ten rozdział wymaga uzupełnienia

[edytuj] Timurydzi

ten rozdział wymaga uzupełnienia

[edytuj] Kara Kojunlu i Ak Kojunlu

ten rozdział wymaga uzupełnienia

Przypisy

[edytuj] Bibliografia

• Bobodżan Gafurow Dzieje i kultura ludów Azji Centralnej, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1978.
• Jerzy Hauziński: Burzliwe dzieje Kalifatu Bagdadzkiego. Warszawa: Kraków : Wydawnictwo Naukowe PWN, 1993. ISBN 83-01-10988-2. 
• Bogdan Składanek Historia Persji, Tom I, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2004, ISBN 83-88238-09-4.
• Bogdan Składanek Historia Persji. Tom II, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2003, ISBN 83-88938-32-0
• Maria Składanek: Kultura perska. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1995. ISBN 83-04-04199-5.