Ludy tureckie
Z Wikipedii
Ludy tureckie zamieszkują północną i centralną Azję i Wschodnią Europę, mówią językami należącymi do tureckiej grupy językowej. Są zróżnicowane kulturowo i religijnie. Języki tureckie są grupą należącą do ałtajskiej rodziny językowej i są jedną z grup o największym zasięgu geograficznym, będąc w użyciu na olbrzymim terytorium rozciągającym się wschodniej Europy po Syberię. Ludy tureckie (dziś obejmujące ok. 130 milionów ludzi) to najprawdopodobniej potomkowie jednej z trzech najważniejszych (obok Mongołów i Hunów) grup etnicznych pochodzących z Wielkiego Stepu.
Spis treści |
[edytuj] Rozmieszczenie geograficzne
Ludy tureckie to łącznie ok. 30 narodowości. Największym narodem są współcześni Turcy, mieszkający w przeważającej mierze w Turcji właściwej i niegdyś panujący nad dużymi obszarami Wschodniej Europy, Afryki Północnej i Bliskiego Wschodu. Obecnie w Europie Zachodniej, Australii i Ameryce żyją liczni emigranci z Turcji. Druga duża grupa ludów tureckich skoncentrowana jest w Azji Środkowej, Rosji, Południowym Kaukazie oraz Północnym i Centralnym Iranie.
Obecnie jest sześć niezależnych krajów tureckich: Azerbejdżan, Kazachstan, Kirgistan, Turkmenistan, Turcja i Uzbekistan, istnieje również Turecka Republika Cypru Północnego, uznawana jednak tylko przez Turcję. W ramach Federacji Rosyjskiej istnieje kilka autonomicznych republik ludów tureckich: Ałtaj, Baszkiria, Czuwaszja, Chakasja, Tatarstan, Tuwa, Jakucja; a w Kabardo-Bałkarii i Karaczajo-Czerkiesji ludy tureckie również stanowią jeden z dwóch głównych narodów. Każda autonomiczna republika Federacji Rosyjskiej ma swoją własną flagę, parlament, prawa i oficjalny język państwowy.
Są również dwa inne autonomiczne regiony tureckie: Region Autonomiczny Sinkiang-Ujgur w zachodnich Chinach, i Gagauzja w południowej Mołdawii. W dodatku kilka ludów tureckich zamieszkuje regiony w Iranie i części Iraku, Gruzji, Bułgarii, Grecji, Macedonii, Tadżykistanie, Afganistanie i zachodniej Mongolii. Azerowie Irańscy (przeważnie żyjący w Południowym Azerbejdżanie i w większych miastach Iranu) są największym narodem tureckim bez własnego państwa.
Turcy liczą ponad 50 milionów, wliczając w to osoby mieszkające poza własnym krajem i mniejszości w Europie. Drugim co do wielkości narodem są Azerowie – ich liczba to ponad trzydzieści milionów, najwięcej w północno-zachodnim Iranie.
[edytuj] Języki
Turecka podrodzina językowa należy do ałtajskiej rodziny językowej. Języki tureckie rozważane są w ugrupowaniach geograficznych, ze względu na wysoką mobilność i mieszanie się Turków między sobą i z innymi ludami precyzyjna klasyfikacja jest niezwykle trudna. W każdej wersji wymienia się sześć grup, ale różny jest ich skład. Dodatkowo w niektórych rodzajach podziału pojawiają się języki niesklasyfikowane w żadnej z grup. Zaprezentowany podział jest tylko jednym z wariantów. Ostatecznego podziału, jak dotąd nie ustalono. Według tej wersji istnieje 6 grup językowych:
- bułgarska z wymarłym językiem starobułgarskim i współczesnym czuwaskim
- wschodnia z językami uzbeckimi, ujgurskim i kilkoma mniejszymi
- północna z ałtajskimi, tuwińskim, jakuckim, chakaskim
- południowa z tureckim, azerbejdżańskim, turkmeńskim, krymskotatarskim i kilkoma mniejszymi
- zachodnia z kazaskim, kirgijskim, baszkirskim, tatarskim, karaczajo-czerkieskim i wieloma mniejszymi
- w tym sposobie podziału osobną grupę stanowi język urum (zislamizowanych Greków krymskich)
[edytuj] Korzenie ludów tureckich
Termin turecki został po raz pierwszy oficjalnie użyty VI wieku. Nacjonaliści tureccy twierdzą, że rozwój ludów prototureckich objął Scytów, Hunów, Sarmatów, Chazarów, Pieczyngów, Alanów, Kimmerów i inne ludy stepu. Podczas gdy któreś z nich może reprezentować, do pewnego stopnia, proto-Turków, plemię tureckie lub konfederację plemion, większość uważana jest za społeczności nietureckie. Na pewno w czasach późniejszych Chazarowie i Pieczyngowie byli Turkami, ale Kimmerowie, Sarmaci i Scytowie byli wczesnymi ludami indoeuropejskimi.
Pomimo że stali się ludami osiadłymi i mieszkańcami miast, stara tradycja koczownictwa stworzyła kulturową normę którą reprezentuje bitność, zmysł przywódczy, mobilność, kunszt wojenny, waleczność, hipiczna biegłość i niezwykła zręczność konnych łuczników. Ludy tureckie korzystały z własnych alfabetów np. ujgurskiego. Tradycyjne symbole ludów tureckich obejmujące gwiazdę i półksiężyc pochodzą jeszcze z czasów przed przyjęciem islamu. Turcy byli wtedy powszechnie wyznawcami szamanizmu, są one częścią tureckiej mitologii i tradycji; tak samo jak kolor niebieski, żelazo i ogień. W dobie nacjonalizmów, Turcy mieli jako pierwsi wśród ludów islamskich przyjęli zachodnie idee liberalizmu i świeckich ideologii. Miało to miejsce najpierw pod koniec XIX wieku w imperium carów i zostało zapoczątkowane przez tatarskich intelektualistów Ismaila Gaspirali i Yusufa Akçura, jako reakcja na panslawizm i rusyfikację. Pierwszymi w pełni demokratycznymi i świeckimi republikami w świecie islamskim były tureckie: Idel-Ural założona w 1917 i Demokratyczna Republika Azerbejdżanu w 1918 (obydwa kraje zostały zajęte przez Armię Czerwoną i włączone do Związku Radzieckiego). W 1923 roku powstała świecka Republika Turcji.
[edytuj] Historia
Powszechnie przyjmuje się że najstarsi Turcy wywodzą się z Azji Środkowej. Niektórzy uczeni uważają Hunów za jedno z pierwszych plemion turecko-mongolskich. Między pierwszymi i dziesiątym wiekiem naszej ery ludy tureckie przemieszczały się ze Środkowej Azji, głównie w kierunku Europy i Bliskiego Wschodu.
Dokładna data pierwszych migracji z pierwotnych siedzib pozostaje nieznana. Pierwsze plemię określane jako tureckie użyczyło swego imienia wielu kolejnym państwom i ludom, byli to Gokturcy (gog = niebiescy) w VI wieku. Asena jako głowa klanu poprowadził swoich ludzi do państwa Żuan Żuan zabiegając w ten sposób o włączenie ich do konfederacji i zabezpieczenie przed Chinami. Jego plemię słynęło z kowalstwa. Po upływie stulecia wzmocnili się na tyle, że podbili Żuan Żuan tworząc Kaganat Staroturecki VI-VIII wiek, który następnie rozpadł się na Kaganat Zachodni i Wschodni
Państwo Protobułgarów istniało w VII-XI w. pierwotnie stanowili oni część Kaganatu Zachodniego, która po usamodzielnieniu się zagroziła najpierw Bizancjum, a następnie podbiła tereny obecnej Bułgarii tworząc z miejscową ludność słowiańską pierwsze w historii w miarę trwałe państwo słowiańskie, które jednak w XI w. zostało rozbite przez Bizancjum.
Późniejsza historia ludów tureckich obejmuje państwa Karłuków (VIII-X wiek), Ujgurów (VIII-IX wiek), Połowców IX-XII wiek, Chazarów VI-VIII wiek, Kirgizów (VI-X wiek), Oguzów którzy tworzyli różne państwa począwszy od VI po XI wiek z nich to wywodzą się Pieczyngowie i Turcy Seldżuccy. Ponieważ ludy te zakładały państwa w obszarze między Mongolią a Morzem Kaspijskim, mieli oni kontakt z muzułmanami i stopniowo przejmowali islam. Były jednak również ludy tureckie wyznający inne religie: chrześcijaństwo, judaizm, buddyzm czy manicheizm.
Turcy jako żołnierze pojawili się w armii Abbasydów i z czasem stali się faktycznymi władcami muzułmańskiego Bliskiego Wschodu. Dynastia Seldżuków opanowała obszary Kalifatu Abbasydów (zdobycie Bagdadu 1055 rok) i zdobyła część azjatyckich ziem Bizancjum.
Przez cały ten czas Kirgizi i Ujgurzy walczyli ze sobą i z Imperium Chińskim. Kirgizi osiedli ostatecznie w kraju nazywanym obecnie Kirgistanem. W latach 20. XIII wieku świat ludów tureckich podbity został przez Imperium Mongolskie. Po jego rozpadzie Tatarzy będący pierwotnie jednym z plemion mongolskich weszli w skład Złotej Ordy, a po jej rozpadzie chanaty Kazański, Astrachański, Krymski i Syberyjski.
Gdy Sułtanat Seldżucki upadł w wyniku mongolskiej inwazji, szansę wykorzystało kolejne państwo Turków. Imperium Osmańskie pojawiło się jako nowe ważne tureckie państwo, zdołało ono zdominować nie tylko Bliski Wschód, ale również południowowschodnią Europę, część południowej Rosji i północną Afrykę.
Imperium Osmańskie stopniowo słabło w obliczu nieudolnej administracji, ciągłych wojen z Rosją i Austrią, oraz pojawienia się narodowościowych ruchów w Bałkanach, i tak oto po I wojnie światowej ustąpiło ono miejsca obecnej republice Turcji.
Równocześnie liczne narody tureckie żyły w granicach państw trzecich. W ZSRR na 15 republik związkowych 5 tworzyły ludy tureckie, Ujguria zaś stanowiła (i stanowi do dziś) część Chin. Stan taki utrzymywał się do początku lat 90. XX wieku. Wraz z rozpadem Związku Radzieckiego powstało pięć kolejnych państw tureckich. (Turkmenistan, Uzbekistan, Kirgistan, Azerbejdżan i Kazachstan}
[edytuj] Religie
Różne przedislamskie cywilizacje ludów tureckich VI wieku wyznawały szamanizm, jest on religią opierającą się na duchowych i naturalnych elementach ziemi. Dziś większość Turków jest sunnitami. Islam jest główną religią większości Turków, Baszkirów, Tatarów, Karaczajów, Kazachów, Kumyków, Kirgizów, Bałkarów, Nogajców, Tatarów Krymskich, Turkmenów, Ujgurów, Uzbeków. Azerowie są największym ludem tureckim, który wyznaje szyityzm, lecz od pewnego czasu zdarzają się wśród nich konwersje na sunnityzm. Kaszkajowie i Chorasańczycy oraz inne plemiona tureckie pozostające pod władzę Iranu są również szyickie. Alawici są największa mniejszością religijną na wsi tureckiej. Chociaż sami twierdzą, że są prawowiernymi muzułmanami to religia ich związana jest z szyityzmem. Sami szyici uważają alawitów za heretyków.
Najważniejszymi chrześcijanami wśród ludów tureckich są Czuwasze i Gagauzi oba narody wyznają prawosławie. Karaimi są wyznawcami judaizmu w jego specyficznej karaimskiej wersji. W Stambule, Ankarze i Baku istnieją żydowskie tałes. Na Syberii Altajczycy i Chakasi nadal praktykują szamanizm. Jakuci są także szamanistami, choć wielu przyjęło już chrześcijaństwo. Tuwińcy w większości wyznają tybetański buddyzm. Buddystami są również Yugurzy z zachodnich Chin. Istnieją również niewielkie rozrzucone grupy Turków wyznających inne religie – zwłaszcza bahaizm. Trzeba jeszcze wspomnieć o manicheizmie, który przez pewien czas był religią Ujgurów i zaniknął ostatecznie w XVI wieku.
[edytuj] Lista współczesnych ludów tureckich
- Afszarowie
- Ałtajczycy
- Azerowie
- Bałkarzy
- Baszkirzy
- Chakasowie
- Chorasańczycy
- Czulimowie
- Czuwasze
- Dołgani
- Gagauzi
- Jakuci
- Kadżarowie
- Karaczajowie
- Karaimi
- Karakałpacy
- Kaszkajowie
- Kazachowie
- Kereszeni
- Kirgizi
- Krymczacy
- Kumycy
- Nagajbacy
- Nogajowie
- Salarowie
- Szorowie
- Tatarzy
- Tatarzy Krymscy
- Tofalarzy
- Turkmeni
- Turkmeni Iraccy (Turkomeni)
- Turcy
- Tuwińcy
- Ujgurzy
- Uzbecy
- Yugur zwani też Żółtymi Ujgurami
