Kawaleria Narodowa

Z Wikipedii

Towarzysz 1 Wielkopolskiej Brygady Kawalerii Narodowej, mundur wg ordynansu z 1790

Proporzec szwadronowy jednej z brygad Kawalerii Narodowej

Aleksander Orłowski, "Kawaleria narodowa i polscy kanonierzy broniący umocnień przed piechotą rosyjską w 1794 roku" (w centrum obrazu pocztowy Kawalerii Narodowej)

Kawaleria Narodowa w czasie insurekcji kościuszkowskiej

Towarzysz Kawalerii Narodowej z brygad Koronnych, czapka nowego typu

Kawaleria Narodowa – formacja polskiej jazdy narodowego autoramentu, powstałej w XVIII wieku na bazie starszych formacji jazdy jak husaria i pancerni (pozostałych po konfederacji barskiej).

[edytuj] Historia

W 1775, uchwałą Sejmu rozwiązano husarię, jako formację bojową, a istniejące oddziały husarii i pancernych, pozbawione uzbrojenia ochronnego, zostały przekształcone w Kawalerię Narodową. Zanikła wraz z upadkiem I Rzeczypospolitej, by posłużyć m.in. jako wzór umundurowania w okresie późniejszym (np. kawaleria Legionów a także pierwowzór munduru ułańskiego).

[edytuj] Organizacja

Początkowo utworzono brygady Kawalerii Narodowej w Koronie i na Litwie, powołując 3 brygady Ukraińskie, jedną Wielkopolską i 2 Litewskie, związane z podziałem na chorągwie, niemniej nadal zwyczajowo rozróżniało się chorągwie pancerne i husarskie. Podział ten obowiązywał też początkowo w mundurach, dopiero pierwsze przepisy ujednolicające ukazały się w 1785 (już po konfederacji barskiej). Ze starej organizacji zachował się też podział na towarzyszy i pocztowych, co widoczne było nie tylko w umundurowaniu.

Rozkazem z dnia 12 listopada 1788 podwyższono stany liczbowe wszystkich 96 Koronnych chorągwi Kawalerii Narodowej z 35 szabel do 150, przez co siła każdej z brygad miała wynosić teraz 3600 szabel (wobec poprzednich 867) z podziałem na 24 szwadrony (dawniej chorągwie). W ramach tego rozkazu zlikwidowano także jazdę obcego autoramentu, z 3 pułków dragonii tworząc Pułki Straży Przedniej w ramach Jazdy Narodowej.

30 listopada 1789 Sejm nakazał podzielić 4 tak rozbudowane koronne brygady kawalerii (trzy Ukraińskie i Wielkopolską) na 8 z podziałem na 12 szwadronów. Wg regulaminu z 30 kwietnia 1790 szwadron Kawalerii Narodowej dzieli się na 4 cugi: 1-y z 32 towarzyszy i 3 po 32 pocztowych (razem 32 towarzyszy i 96 pocztowych), zaś szwadron straży przedniej składa się z 2 cugów towarzyskich po 29 koni i 2 cugów pocztowych po 29 koni (razem 58 towarzyszy i 58 pocztowych).

W czasie insurekcji kościuszkowskiej w 1794 siły powstańcze liczyły 12 brygad kawalerii narodowej, 2 regimenty gwardii konnej i 16 pułków straży przedniej, choć przy niepełnych stanach liczebnych.

[edytuj] Umundurowanie

W 1746 hetman wielki litewski Michał Kazimierz Radziwiłł wydał uniwersał, ustalający mundury dla formacji husarskich i pancernych^[1], zarówno koronnych i litewskich. Wzór ten praktycznie obowiązywał aż do 1785, po drobnych zmianach w okresie konfederacji barskiej ^[2]. I tak:

chorągwie husarskie:
- koronne: karmazynowe czapki, kontusze karmazynowe z granatowymi kołnierzami i wyłogami oraz srebrnymi guzikami
- litewskie: karmazynowe czapki, kontusze karmazynowe z granatowymi kołnierzami i wyłogami oraz złotymi guzikami
chorągwie pancerne:
- koronne: czapki i kontusze granatowe z karmazynowymi kołnierzami oraz wyłogami, a także srebrnymi guzikami
- litewskie: czapki i kontusze granatowe z karmazynowymi kołnierzami oraz wyłogami, a także złotymi guzikami.

W 1785 Departament Wojskowy ustalił wygląd munduru dla: pocztowego, towarzysza, oficera, audytora, kwatermistrza, trębacza, paukiera, profosa i podprofosa, felczera oraz rzemieślników: siodlarza, konowała, kowala, puszkarza. Przepisy te ustalały rząd koński i ujednolicały umundurowanie, i tak karmazynowe rogatywki pochodzą z munduru husarskiego, a granatowe kurtki z munduru chorągwi pancernych.

11 marca 1791 Departament Wojskowy wydał nowy przepis dla oddziałów Kawalerii Narodowej i Pułków Straży Przedniej, gdzie zubożono ozdoby munduru (obniżając jego koszt), lecz utrzymano podział na pocztowych i towarzyszy (pocztowi nosili na głowie giwery, towarzysze – rogatywki). Zmieniono także: proporcje nakryć głowy, towarzyszom spodnie z karmazynowych z podwójną białą listwą ^[3] na granatowe z karmazynowymi listwami, wymieniono ładownice na mniej ozdobne, zniesiono orły i frędzle na czaprakach towarzyszy i oficerów ^[4], pocztowi dostali wygodne czapraki kryte czarnym baranim futrem i inne drobne zmiany.

Niemniej przepis powyższy nie został wprowadzony z dnia na dzień i ze źródeł ikonograficznych wynika, że zarówno w bitwach w 1792 i w 1794 część żołnierzy donaszała stare sorty mundurowe.

[edytuj] Brygady koronne Kawalerii Narodowej

1 Brygada Kawalerii Narodowej (1 Wielkopolska) Damazego Mioduskiego
2 Brygada Kawalerii Narodowej (2 Wielkopolska) Pawła Biernackiego
3 Brygada Kawalerii Narodowej (1 Małopolska) Piotra Hadziewicza
4 Brygada Kawalerii Narodowej (2 Małopolska) Jana Eryka Potockiego
5 Brygada Kawalerii Narodowej (3 Ukraińska) Rafała Dzierżka
6 Brygada Kawalerii Narodowej (2 Ukraińska) Rocha Jerlicza
7 Brygada Kawalerii Narodowej (1 Ukraińska) Stefana Lubowidzkiego
8 Brygada Kawalerii Narodowej (4 Ukraińska) Stanisława Mokronowskiego

[edytuj] Brygady litewskie Kawalerii Narodowej

1 Brygada Kawalerii Narodowej Wielkiego Księstwa Litewskiego, potocznie: Husarska lub Kowieńska
2 Brygada Kawalerii Narodowej Wielkiego Księstwa Litewskiego, potocznie: Petyhorska lub Pińska
3 Brygada Kawalerii Narodowej Wielkiego Księstwa Litewskiego

[edytuj] Ważniejsze bitwy

Ważniejsze bitwy, w których brały udział oddziały Kawalerii Narodowej:

wojna polsko-rosyjska 1792:
- bitwa pod Zieleńcami, 18 czerwca 1792
- bitwa pod Dubienką, 18 lipca 1792 – ucieczka brygady 2 Wielkopolskiej brygadiera Biernackiego
insurekcja kościuszkowska:
- bitwa pod Racławicami, 4 kwietnia 1794 - ucieczka 2 szwadronów brygady 2 Małopolskiej
- bitwa pod Szczekocinami, 6 czerwca 1794
- bitwa pod Krupczycami, 17 września 1794
- bitwa pod Terespolem, 19 września 1794
- bitwa pod Maciejowicami, 10 października 1794 – ucieczka brygady 2 Małopolskiej

[edytuj] Ciekawostki

Mundur Kawalerii Narodowej stał się wzorem dla innych formacji polskiej jazdy w okresie późniejszym m.in. kawalerii Legionów, a także w okresie Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego.
Decyzja o odrzuceniu uzbrojenia ochronnego wyprzedziła likwidację jazdy ciężkiej w innych krajach świata – formacje kirasjerów odrzuciły kirysy dopiero na początku XIX wieku.
Podział na towarzyszy i pocztowych swoimi korzeniami sięgał jeszcze czasów średniowiecza na rycerza i jego poczet rycerski.

[edytuj] Źródła

Bronisław Gembarzewski.: "Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych", Biblioteka Muzeum Wojska, Warszawa 1925
Kobyliński Szymon.: "Gawędy o broni i mundurze", Warszawa 1984

Przypisy

↑ podział ustalony w okresie, gdy husaria używała jeszcze uzbrojenia ochronnego
↑ skrócono kontusz zastępując go kurtką
↑ lampasy
↑ widoczne później na czaprakach ułanów napoleońskich

[edytuj] Linki zewnętrzne

Zobacz galerię na Wikimedia Commons:
Kawaleria Narodowa

Brygada I Kawalerii Narodowej "Rekonstrukcja munduru towarzysza Kawalerii Narodowej Koronnej z lat 1791-1794" Piotr M. Zalewski, Militaria i fakty.
Forum Barwa i broń na gery.pl