Nowy Staw

na mocy postanowień II pokoju toruńskiego Nowy Staw wraz z Żuławami wchodzi w skład Korony Polskiej jako część województwa malborskiego w Prusach Królewskich, .

;1476

wystawienie przez króla Kazimierza Jagiellończyka nowego, powtarzającego treść pierwotnego, przywileju lokacyjnego dla Nowego Stawu.

;1562-1563, 1564

miasto Nowy Staw otrzymuje od króla Zygmunta Augusta kolejne przywileje, koncesje, nadania.

;1565

powstanie gminy protestanckiej w Nowym Stawie. Pojawia się w źródłach pisanych fonetyczne spolszczenie Nitich, niemieckiej nazwy Nowego Stawu.

;1584

wydanie przez radę miejską Nowego Stawu wilkierzy – zbioru regulacji prawnych dotyczących życia mieszkańców miasta.

;1626-1629

pierwsza wojna ze Szwecją. Ograbienie Nowego Stawu przez wojska szwedzkie.

;1650-1660

druga wojna szwedzka. Wyniszczenia miasta przez epidemie i wojsko.

;1709-1710

ludność Nowego Stawu zdziesiątkowana przez epidemię dżumy.

;20 września 1772

Prusy Królewskie wraz z Nowym Stawem na mocy I rozbioru Polski zostają włączone do Królestwa Prus.

;1790

Salomon Izaak, pierwszy Żyd w Nowym Stawie, zakłada manufaktury tekstylne.

;12 maja 1802

wielki pożar prawie doszczętnie trawi miasto.

;1802-1824

w Nowym Stawie urzęduje pruski królewski sąd miejski i ziemski, przeniesiony w 1824 roku do Nowego Dworu Gdańskiego (Tiegenhof).

;1804-1805

budowa zboru ewangelickiego w Nowym Stawie.

;1807-13 stycznia 1813

w Nowym Stawie przebywa garnizon wojsk francuskich.

;październik 1831

po upadku powstania listopadowego przybywa na Żuławy 10 pułk piechoty i kompania 8 pułku strzelców Wojska Polskiego.

;1872

wybudowanie drogi bitej Malbork (Marienburg) – Nowy Staw.

;1875

wybudowanie drogi Nowy Staw – Tczew (Dirschau).

;1877-1878

wybudowanie cukrowni.

;1 października 1886

wybudowanie normalnotorowej linii kolejowej Szymankowo (Simonsdorf) – Nowy Dwór Gdański

;1898

włączenie Nowego Stawu w sieć żuławskich kolei wąskotorowej (Westpreußiche Kleinbahnen AG). Nowy Staw otrzymuje połączenie z Lisewem (Ließau) oraz Nowym Dworem Gdańskim.

;1905

uruchomienie gazowni miejskiej.

;1912

budowa nowego dworca kolejowego w Nowym Stawie.

;1914

rozpoczęcie budowy wodociągów i kanalizacji (przerwanej w tracie I wojny światowej).

;15 listopada 1920 – 1 września 1939

Żuławy z Nowym Stawem wchodzą w skład Wolnego Miasta Gdańska. Nowy Staw włączony do powiatu Wielkie Żuławy (Großes Werder) z siedzibą w Nowym Dworze Gdańskim.

;1920-1925

dokończenie budowy wodociągów i kanalizacji.

;1921

otwarcie stadionu i łaźni miejskiej.

;1926

elektryfikacja miasta.

;1 września 1939

włączenie miasta wraz całym terytorium Wolnego Miasta Gdańska w skład III Rzeszy.

;11 marca 1945

zajęcie Nowego Stawu przez wojska 48 armii 2 Frontu Białoruskiego Armii Czerwonej.

;maj 1945

utworzenie w Nytychu (spolszczona wersja niemieckiej nazwy miasta Neuteich) tymczasowej administracji polskiej – Delegatury Starostwa Powiatu Gdańskiego; przeniesionej 13 sierpnia 1945 roku do Nowego Dworu Gdańskiego.

;1945-1948

wysiedlenie Niemców, napływ Polaków zwłaszcza z Wołynia, Wileńszczyzny, Pomorza i Polski Centralnej.

;1945

rozpoczęcie działalności Komitetu Miejskiego PPR i PPS, Polskiego Czerwonego Krzyża, Koła Sportowego, Zrzeszenia Kupców i Rzemieślników, Ochotniczej Straży Pożarnej, Koła Opieki nad Rodziną Wojskową, Związku Harcerstwa Polskiego oraz Spółdzielni Rolniczo-Handlowej "Samopomoc Chłopska".

;1945-1948
odbudowa zakładów przemysłowych miasta: cukrowni, słodowni, mleczarni.
;1947

uruchomienie ośrodka zdrowia z izbą porodową.

;1948

Zmiana nazwy miasta z "Nytych" na "Nowy Staw".

;1973

utworzenie Urzędu Miasta i Gminy.

;25 maja 1990

pierwsze wolne wybory do Rady Miasta i Gminy.

;1999

podpisanie umowę partnerską z niemieckim miastem Wilster.

;25 marca 2002

Biskup elbląski Andrzej Śliwiński ustanawia przy kościele św. Mateusza Kapitułę Kolegiacką Żuławską.

;2007

Likwidacja w ramach restrukturyzacji Krajowej Spółki Cukrowej Cukrowni "Nowy Staw".

[edytuj] Zabytki

Kościół św. Mateusza

Dawny kościół ewangelicki

Kościół św. Mateusza

Założenie urbanistyczne miasta – pochodzące już ze średniowiecza z charakterystycznym prostokątnym, wydłużonym placem rynkowym o wymiarach 42x250 m, dłuższym bokiem przylegającym do głównej arterii komunikacyjnej. Równolegle do rynku, w sposób charakterystyczny dla miasta rolniczego, wytyczono po wschodniej i zachodniej stronie po jednej ulicy gospodarczej, które łączą się po północnej stronie założenia. po trzy przecznice połączyły rynek z tymi ulicami.
Dawne umocnienia obronne – zachowane jedynie w postaci resztek fos obronnych. Miasto nigdy nie posiadało murów obronnych. W połowie XV wieku miasto posiadało dwie duże bramy: gdańską, zwaną też Św. Ducha od strony północno-zachodniej, oraz malborską od strony południowo-zachodniej. Ta ostatnia była strzeżona przez Basztę Sowią rozebraną w 1803 roku.
Kościół św. Mateusza – wzmiankowany po raz pierwszy w 1400 roku. Największy kościół na Żuławach. Trzynawowa bazylika. Nad prezbiterium znajduje się piękne sklepienie gwieździste wykonane w latach 1573-1574. Zakrystia dwukondygnacyjna, ze sklepieniem gwieździstym i krzyżowym. Drewniana nadbudowa wieży północnej w roku 1704. Wewnątrz okazały ołtarz główny z 1609 roku pochodzący z kościoła św. Katarzyny w Braniewie oraz późnogotycka figura Madonny z dzieciątkiem z około 1500 roku.
Dawny kościół ewangelicki – wybudowany w stylu neogotyckim w latach 1803-1804 na miejscu spalonego w 1802 ratusza. w 1863 roku dobudowano wieżę nazywaną "ołówkiem", ze względu na swój charakterystyczny kształt. Przy przebudowie w latach 1898-1899 dobudowano zakrystię i zamurowano wejście do starych, być może średniowiecznych piwnic. Obecnie nie używany do celów kultowych.
Dom podcieniowy – przy ulicy Gdańskiej z 1820 roku. Drewniany, z piętrową nadstawką podcieniową o konstrukcji szkieletowej oparta na 6 słupach. Posiada klasycystyczne drzwi wejściowe.
Domy przy Rynku Kościuszki Placu Pułaskiego – pochodzące z XIX wieku i początku XX wieku charakteryzujące się zabudową frontową. Zachowała się, pomimo zmian, skromna neoklasycystyczna zabudowa kalenicowa o konstrukcji najczęściej ryglowej. w niektórych domach przetrwał układ wnętrz sprzed pożaru w roku 1802, Na uwagę zasługują kunsztownie rzeźbione, dwuskrzydłowe drzwi klasycystyczne.
Domy przy ulicy Mickiewicza – Jedyne w mieście domy szczytowe. Zasługuje na uwagę dom nr 13 z połowy XIX wieku z neogotycką fasadą o szczycie schodkowym.
Dom przy ul. Jana Pawła II 7 – Jedyny w mieście dom secesyjny, murowany, dwupiętrowy z ryglowanym szczytem i drewnianą werandą.
Budynek Zespołu Szkół Ponadgimnazjalnych nr 5 przy ul. Mickiewicza 51 – Mieściła się w nim pierwsza na Żuławach średnia szkoła rolnicza, założona w 1946 roku. Główny gmach wzniesiony w roku 1898 jako dom dla sierot.

[edytuj] Transport

Przez miasto przebiega linia kolejowa Szymankowo-Nowy Dwór Gdański, wybudowana w 1886 roku. Linia kolejowa jest obecnie wykorzystywana do przewozów towarowych, po zawieszeniu przewozów pasażerskich 10 lipca 1989 roku. W odległości 2 km, od miasta przebiega droga krajowa nr 55 Nowy Dwór Gdański-Toruń. Nowy Staw jest węzłem dróg powiatowych. Miasto do 1996 było połączone siecią wąskotorowych (750 mm) Żuławskiej Kolei Dojazdowej z Lisewem Malborskim oraz Nowym Dworem Gdańskim. W 2007 roku Zarząd Powiatu Malborskiego podjął uchwałę o przejęciu linii kolejowej oraz o planowanej reaktywacji przewozów pasażerskich do Szymankowa i Nowego Dworu Gdańskiego. W planach jest także odbudowa linii wąskotorowej do Nowego Dworu Gdańskiego i Malborka.

[edytuj] Przemysł

Nowy Staw jest ośrodkiem obsługi żuławskiego regionu rolniczego. Do 2007 roku funkcjonowała tutaj cukrownia "Nowy Staw", zlikwidowana w ramach restrukturyzacji Krajowej Spółki Cukrowej. Od początku lat dziewięćdziesiątych przemysł w Nowym Stawie przeżywa kryzys. Zamknięto słodownię, mleczarnię, Państwowy Ośrodek Maszynowy, młyn gospodarczy. Gminna Spółdzielnia "Samopomoc Chłopska" ograniczyła sieć swoich punktów usługowych.

[edytuj] Znani nowostawianie

Tadeusz Cymański, ur. w 1955 – poseł na Sejm RP III, IV, V i VI kadencji (od 1997), polityk Prawa i Sprawiedliwości.
Ryszard Kasyna, ur. 1957 – biskup pomocniczy archidiecezji gdańskiej.

[edytuj] Honorowi Obywatele Miasta Nowy Staw

papież Jan Paweł II (Honorowy Obywatel od 1999 roku)
ksiądz prałat kanonik Ireneusz Glegociński (1934-2007) – polski duchowny katolicki, proboszcz parafii św. Mateusza Apostoła w latach 1975-2007, dziekan dekanatu Nowy Staw w latach 1975-2007, kanonik honorowy Kapituły Katedralnej Gdańskiej i Kapituły Katedralnej Elbląskiej. (Honorowy Obywatel od 2000 roku).