Polski Rejon Narodowy im. Juliana Marchlewskiego
Z Wikipedii
Polski Rejon Narodowy im. Juliana Marchlewskiego, tzw potocznie Marchlewszczyzna lub Polrajon (skrót od rosyjskiego Polskij Rajon) - autonomiczna polska jednostka administracyjna utworzona w ZSRR, w obwodzie wołyńskim Ukraińskiej SRR w 1925 r.
Spis treści |
[edytuj] Powstanie Rejonu
Po rewolucji październikowej w rosyjskiej polityce wewnętrznej pojawiła się zasada tzw. korienizacji, polegająca na przyznawaniu uprawnień nierosyjskim narodom zamieszkującym kraj. Zasada ta legła u podstaw powstania wielu autonomicznych jednostek administracyjnych (republik związkowych, republik autonomicznych, obwodów autonomicznych, okręgów narodowościowych i rejonów narodowościowych), w tym polskich: Polskiego Rejonu Narodowego im. Juliana Marchlewskiego i Polskiego Rejonu Narodowego im. Feliksa Dzierżyńskiego. Drugim powodem powołania polskich autonomii był fakt, iż radzieckie władze nigdy nie zrezygnowały z opanowania Polski i ustanowienia w niej Republiki Radzieckiej. Marchlewszczyzna i Dzierżowszczyzna w zamierzeniu miały być zalążkami takiej republiki, z której odbywałby się eksport rewolucji do kraju.
Pierwsze pomysły utworzenia autonomii dla zamieszkujących Rosję Radziecką Polaków pojawiły się jeszcze w czasie wojny polsko-bolszewickiej, dotyczyły one jednak jedynie poszczególnych wiosek. Zamiar objęcia autonomią większego terytorium zamieszkanego przez Polaków powstał dopiero w 1925 r. Wybór miejsca utworzenia polskiej autonomii był nieprzypadkowy: ponad 60% wszystkich Polaków zamieszkujących ZSRR żyło na Ukrainie i stanowili oni ok. 1,6% populacji tej radzieckiej republiki, przy czym w niektórych obwodach (zwłaszcza zachodnich) liczba ta dochodziła do 10% (Wg wyników spisu powszechnego z 1926 r. narodowość polską zadeklarowało 476.435 osób na 29.018.187 ogółu populacji Ukraińskiej SRR).
Inicjatorami utworzenia polskiego rejonu autonomicznego byli polscy komuniści m.in. Feliks Kon, Julian Marchlewski, Feliks Dzierżyński, Tomasz Dąbal. Obwód miał powstać na Wołyniu, ok. 100 kilometrów na zachód od Żytomierza, gdzie w okolicznych wioskach znajdowały się skupiska Polaków. Stolicą PRN zostało miasto Dołbysz (ros. i ukr. Довбиш, czyt. Dowbysz), liczące ok. 3.000 mieszkańców, położone ok. 120 km. od polskiej granicy, które w związku z utworzeniem rejonu w 1926 r. przemianowano na Marchlewsk. Decyzja o powołaniu rejonu zapadła 22 marca 1925 r.
W 1930 r. obszar obwodu zwiększono o blisko 1/4.
Podobna ideologia przyświecała wyodrębnieniu nieco wcześniej (6 marca 1924 r.) z Ukraińskiej SSR innej autonomicznej narodowej jednostki administracyjnej - Mołdawskiego Obwodu Autonomicznego, który jednak wkrótce (już 12 października 1924 r.), z racji znacznie większego zaludnienia i granicznego charakteru przekształcono w Mołdawską Autonomiczną Socjalistyczną Republikę Radziecką
[edytuj] Nazwa Rejonu
Polski Rejon Narodowy im. Juliana Marchlewskiego otrzymał nazwę na cześć zmarłego w trakcie przygotowywania powstania Regionu Juliana Marchlewskiego (1866 - 1925) - polskiego i radzieckiego rewolucjonisty, przeciwnika pełnej niepodległości Polski, którą widział jako republikę związkową w składzie ZSRR. Nazwanie polskiego Obwodu jego imieniem miało być hołdem dla jego wizji - Polski jako części Związku Radzieckiego.
[edytuj] Funkcjonowanie Polskiego Obwodu Narodowego im. Juliana Marchlewskiego
[edytuj] Kultura
Autonomia kulturowo-językowa Polaków zamieszkujących Marchlewszczyznę nie była fikcją. Na terenie Rejonu działało 55 polskich szkół, ponad 80 czytelni, ukazywała się polska gazeta pt. "Marchlewszczyzna Radziecka" i inne czasopisma, wydawano publikacje książkowe w języku polskim. Jednocześnie ludność poddawana była intensywnej propagandzie komunistycznej: wydawnictwa polskojęzyczne, jak też prasa były silnie przesiąknięte ideologią bolszewicką.
Jednym z języków urzędowych na terenie Rejonu był język polski. Gramatykę, a zwłaszcza ortografię oczyszczono jednak z "burżuazyjnych naleciałości" wprowadzając zasadę - "Jak się mówi, tak się pisze" - czyli zapis fonetyczny - pozbawiony np. rozróżnień rz/ż, ch/h czy ó/u.
Chociaż od 1932 r. istniał też drugi polski rejon autonomiczny tzw. Dzierżowszczyzna, to w praktyce także po jego utworzeniu Marchlewszczyzna pełniła rolę polskiego centrum kulturalnego w zachodniej części ZSRR.
Problemem był jednak brak polskiej inteligencji. Ponieważ miejscowa, chłopska ludność nie posiadała odpowiedniego wykształcenia, jak też nie przejawiała większego zainteresowania ideą komunistyczną, do Marchlewszczyzny sprowadzano działaczy Komunistycznej Partii Polski przebywających w Związku Radzieckim, spośród których największe znaczenie miał były polski poseł Sejmu Ustawodawczego z ramienia Stronnictwa Chłopsko-Radykalnego - Tomasz Dąbal.
[edytuj] Gospodarka
Tereny na których utworzono Marchlewszczyznę były obszarami rolniczymi. W czasie funkcjonowania Polrajonu tereny te otrzymały znaczne środki na inwestycje i zostały szybko uprzemysłowione. Nastąpił ich rozwój cywilizacyjny. Powstały m.in. elektrownia, sieć telefoniczna, szpital. Wkrótce same tylko 4 nowowybudowane huty szkła zatrudniały 10% dorosłych mieszkańców Marchlewszczyzny. Wszystko to, poza poprawą poziomu życia, miało na celu wykształcenie klasy robotniczej, która miała być nośnikiem rewolucji, zwłaszcza w Polsce.
Po początkowym szybkim podniesieniu poziomu kultury rolnej, spowodowanym dopływem środków finansowych oraz nowych technologii, nastąpił regres w dziedzinie produkcji rolniczej. Na początku lat 30. bowiem, podobnie jak w całym Związku Radzieckim w Marchlewszczyźnie została przeprowadzona masowa akcja kolektywizacyjna. Spotkała się ona z dużym oporem ze strony ludności i jej wyniki były niższe niż w innych częściach kraju. Dopiero zintensyfikowanie przymusu i tzw. Hołodomor (wielki głód) doprowadziły do jej przeprowadzenia. W wyniku wywołanego sztucznie przez władze tzw. wielkiego głodu zmarło na Ukrainie 2 - 6 mln. ludzi, w tym ok. 1000-4000 mieszkańców Marchlewszczyzny.
[edytuj] Życie religijne
Tak jak w całym Związku Radzieckim na terenie Marchlewszczyzny prowadzona była intensywna walka z przejawami religijności. Kościoły zostały pozamykane, księża zesłani. Pojawiły się propagujące ateizm stowarzyszenia: działający na terenie całego ZSRR Związek Wojujących Bezbożników, (którego akcje skierowane były głównie przeciw prawosławiu) w Marchlewszczyźnie posiadał swój oddział - Antykatolicką Sekcję Polską. Także publikacje książkowe i prasowe oraz program szkolny skierowany był na walkę z religią. Działania w tym zakresie nie przyniosły jednak większych rezultatów; chłopska ludność Obwodu przywiązana była do katolicyzmu i w podziemiu odbywała praktyki religijne.
[edytuj] Ludność
Początkowo Polacy stanowili 70% spośród ok. 41.000 mieszkańców Rejonu. Pozostali mieszkańcy to głównie Ukraińcy (ok. 20%), Niemcy (ok. 7%) i Żydzi (3%). W 1930 r., po przyłączeniu kolejnych wiosek liczba ludności wzrosła do ok. 52.000. Polacy nadal stanowili 70% populacji, zmieniły się natomiast nieznacznie proporcje wśród pozostałych narodów.
Liczba ludności Rejonu wzrastała także dzięki przyrostowi naturalnemu, jednak Hołodomor z początku lat 30. spowodował ubytek ok. 1000 - 3000 ludzi.
Ludność stanowili w przeważającej części chłopi. W okresie funkcjonowania Polrajonu spora ich część przekwalifikowała się na robotników przemysłowych. W okresie tym na terenie autonomii osiedliło się nieco polskiej i rosyjskiej inteligencji.
Na terenie Marchlewszczyzny znajdowało się blisko 100 wsi i małych miasteczek.
[edytuj] Likwidacja Marchlewszczyzny
Marchlewszczyzna została zlikwidowana w 1935 r. Przyczyny nagłego podjęcia tej decyzji nie są jasne. Być może zaważyły tutaj względy polityczne, wewnętrzna walka w łonie partii, która była także przyczyną czystek stalinowskich i masowych represji wobec wielu grup społecznych ZSRR. Być może powodem tego był opór przed kolektywizacją, który uzmysłowił decydentom, iż próba stworzenia modelowej, radzieckiej małej Polski i przeszczepienia jej na grunt Polski właściwej nie powiodła się. Niewykluczone także, że już wówczas Stalin miał inne plany co do przyszłości Polski i nie chciał mieć na terytorium Związku Radzieckiego zorganizowanych polskich jednostek autonomicznych.
Pierwsze głosy domagające się likwidacji Autonomicznego Obwodu pojawiły się już w 1932 r.
Likwidacja Marchlewszczyzny (i wkrótce potem Dzierżowszczyzny) była częścią większej akcji polegającej na likwidacji polskich ośrodków oświatowych i kulturalnych oraz przesiedlaniu Polaków z Białorusi i Ukrainy na Syberię i do Kazachstanu.
W samej Marchlewszczyżnie zlikwidowano wszystkie polskie szkoły, czytelnie i inne ośrodki kulturalne.
Krótko po rozwiązaniu autonomii poddano represjom inteligencję i elity polityczne Marchlewszczyzny. Podobnie jak w całym Związku Radzieckim, w ramach czystek stalinowskich, rozstrzelano lub zesłano do łagrów wielu ludzi, także komunistów, w tym polskich, zarówno działających w polskich autonomiach, jak i poza nimi m.in. naczelnego ideologa polskich komunistów w tym rejonie - Tomasza Dąbala - rozstrzelanego w 1938 r.
W ciągu kilku lat od rozwiązania PRN z pierwotnego miejsca zamieszkania wysiedlono do azjatyckiej części ZSRR ponad 10.000 osób, w znacznej mierze Polaków.
Terytorium dawnej Marchlewszczyzny zostało podzielone pomiędzy pięć sąsiednich rejonów.
Władze radzieckie starały się zlikwidować wszelkie pozostałości po Marchlewszczyźnie. W 1939 r. byłą stolicę Rejonu - Marchlewsk przmianowano na Szczorsk (w 1946 r. przywrócono pierwotną nazwę Dołbysz). Do końca istnienia ZSRR ani w tym kraju, ani w innych, sojuszniczych państwach demokracji ludowej (w tym Polsce) nie ukazywały się żadne publikacje ani opracowania naukowe dotyczące Marchlewszczyzny. Prawdopodobnie miało to na celu uniknięcie niewygodnych pytań i komentarzy w stosunku do deklarujących poszanowanie mniejszości narodowych władz radzieckich, zwłaszcza iż i tak kompromitowała je podobna polityka zastosowana w latach 40. wobec m.in.Kałmuków czy Tatarów Krymskich.
[edytuj] Tereny Marchlewszczyzny dziś
Tereny dawnej Marchlewszczyzny, mimo wysiedleń w latach 30. i powojennej akcji repatriacyjnej, nadal zamieszkane są w dużej mierze przez Polaków. W samym mieście Dowbysz (dawnej stolicy Marchlewszczyzny), stanowią oni ok. połowy mieszkańców, jakkolwiek wielu z nich nie mówi już po polsku. W okolicznych wsiach również żyje wielu Polaków, tam jednak tradycje językowe są kontynuowane. Mieszkańcy tych obszarów, po upadku zbudowanych w okresie radzieckim zakładów przemysłowych, znajdują się w trudnej sytuacji gospodarczej.
