Szahruch

Z Wikipedii

Szahruch, albo Szah Ruch, Szahruch Mirza (ur. 30 sierpnia 1377 w Samarkandzie, zm. 12 marca 1447 w Reju^[1]) – władca z dynastii Timurydów, panujący w latach 1405-1447.

Spis treści 1 Młodość 2 Śmierć i testament Timura 3 Zajęcie Mawarannahru przez Szahrucha 4 Podporządkowanie sobie pozostałych Timurydów 5 Walki z koczownikami 6 Timurydzi i kwestia następstwa tronu 7 Ideologia władzy 8 Przypisy 9 Bibliografia

[edytuj] Młodość

Szahruch był czwartym i najmłodszym synem Timura oraz jednym z dwóch (obok chorego umysłowo Miranszaha (1405-1407), który przeżył swojego ojca. Zgodnie z tradycją Timur otrzymał informację o narodzinach syna podczas gry w szachy, kiedy jego "rycerz" (w polskiej terminologii szachowej "skoczek") dawał właśnie szacha królowi. Stąd imię "szahruch". Ożeniony przez ojca w wieku jedenastu lat, w wieku lat trzynastu Szahruch był już nominalnym namiestnikiem państwa podczas wyprawy Timura przeciwko Złotej Ordzie^[2]. W roku 1392 wyróżnił się na polu bitwy, ścinając głowę władcy Muzaffarydów, Szah Mansurowi. Rzucając ją pod nogi Timura miał powiedzieć: "Niech głowy wszystkich twoich wrogów legną u twoich stóp jak głowa dumnego Mansura"^[3]. W roku 1393/1394 został namiestnikiem Samarkandy, potem zaś wziął udział w tzw. kampanii siedmioletniej (w rzeczywistości trwała krócej), podczas której walczył u boku swojego ojca z Turkami Osmańskimi, Mamelukami i Dżala'irydami, w tym m.in. w bitwie pod Ankarą^[4].

[edytuj] Śmierć i testament Timura

Timur zmarł 17 lub 18 lutego 1405 roku w Otrarze, podczas zamierzonej wyprawy na Chiny^[5]. W przypadku Timurydów, co było refleksem starych tureckich tradycji, państwo uważano raczej za dziedzictwo całego rodu, a nie tylko władcy^[6]. Timur, być może wzorując się w tym na Czyngis-chanie, jeszcze za życia podzielił państwo na cztery dzielnice rządzone przez jego czterech synów. Ponieważ dwóch z nich, najstarszy Dżahangir (zm. 1376/1377) i Umar Szajch (zm. 1394), już nie żyło, ich dzielnicami rządzili ich synowie. I tak w Azerbejdżanie i Iraku rządził Miranszah wraz z synami, Umarem i Abu Saidem. Szahruch od roku 1396/1397 rządził z Heratu Chorasanem, Mazandaranem i Sistanem. Trzej dorośli synowie nieżyjącego już syna Timura, Umar Szajcha, rządzili, kolejno – Pir Muhammad w Szirazie, Rustam w Isfahanie i Iskandar Sułtan w Hamadanie. Wreszcie jedyny pełnoletni syn Dżahangira, Pir Muhammad (1405-1407), był namiestnikiem Kabulu^[7]. Cieszący się opinią osoby skromnej, pobożnej i miłującej pokój Szahruch był uważany za nieposiadającego kwalifikacji do sprawowania władzy^[8]. Przed swoją śmiercią Timur wyznaczył na swojego następcę syna Dżahangira, namiestnika Kabulu Pir Muhammada. Dopóki Timur żył, jego synowie i wnukowie byli nikim więcej niż namiestnikami, poddanymi silnej kontroli ze strony władzy centralnej^[9]. Po jego śmierci państwo niemal natychmiast rozpadło się na właściwie niezależne rządzone przez nich dzielnice.

Ani Pir Muhammada, ani Szahrucha nie było przy Timurze w chwili jego śmierci. W wyprawie na Chiny brał natomiast udział Chalil Sułtan (1405-1409), inny syn Miranszaha, który przekonał do siebie dużą część armii zimującej w Taszkencie i w marcu 1405 r. zajął Samarkandę zanim dotarł do niej ze swojej odległej prowincji Pir Muhammad^[10]. Szahruch wyruszył z wojskiem nad Amu-Darię, ostatecznie jednak nie zaatakował Chalila, niewątpliwie dlatego że od strony zachodu zagrażała mu armia prowadzona przez jego ojca^[11]. Pir Muhammad mógł przeprowadzić atak na Chalil Sułtana jedynie z terytorium Szahrucha. Pod koniec 1405 roku Pir Muhammad przybył do Balchu i zażądał od niego pomocy, w odpowiedzi na co jego stryj przysłał mu armię na czele z jego emirem Szahmalikiem i synem Uług Begiem^[12]. Sytuacja Chalil Sułtana była w tym momencie nader skomplikowana, ponieważ Chorezm zaatakował Edygej ze Złotej Ordy, stepy kontrolował emir Bardi Beg, a Ferganę, Chudżand i Taszkent inni buntownicy, emirowie Chudajdad i Szajch Nur ad-Din^[13]. Mimo to dysponujący znaczną częścią dawnej armii Timura Chalil Sułtan w lutym 1406 roku pokonał połączone siły Pir Muhammada i Szahrucha pod Karszi w dzisiejszym Uzbekistanie. W lutym 1407 r. Pir Muhammada został zamordowany z inicjatywy swojego najpotężniejszego emira Pir Ali Taz Suldusa^[14]. W ten sposób popierając Pir Muhammada Szahruch zyskał opinię osoby, która uszanowała testament swojego ojca, a jednocześnie nic nie stracił z punktu widzenia ewentualnej próby przejęcia jego dziedzictwa dla siebie^[15].

[edytuj] Zajęcie Mawarannahru przez Szahrucha

W latach 1405-1408 Szahruch musiał się zmierzyć z szeregiem rebelii, które wzniecali nieposłuszni emirowie chcący skorzystać z ogólnego zamętu jaki panował po śmierci Timura. Dzięki temu, że władał swoją dzielnicą już od kilku lat, Szahruch miał w niej jednak stosunkowo silne oparcie i udało mu się stłumić wszystkie rebelie. Co więcej, karząc poszczególnych buntowników Szahruch nie rozciągał swojej niełaski na ich krewnych, tak że udało mu się zachować lojalność w stosunku do siebie większości miejscowych elit^[16].

Tymczasem władza Chalil Sułtana w Mawarannahrze opierała się nie na poparciu lokalnej społeczności, ale armii złożonej w większości z ludności przesiedlonej przez Timura do Mawarannahru z różnych zakątków jego imperium. Żołnierze ci nie odczuwali żadnej szczególnej lojalności w stosunku do Timurydów i Chalil Sułtan musiał kupować ich poparcie za pomocą szczodrych donacji rujnujących skarb zgromadzony przez jego dziada. Kiedy pieniądze zaczęły się kończyć ludzie tworzący jego armię zaczęli powracać do swoich macierzystych regionów, przez co jego militarna siła znacznie spadła. Zajmując Samarkandę Chalil Sułtan starał się zachować chociaż pozory legalizmu ustanawiając jako nominalnego chana nie księcia z rodu Czagataja, ale dziewięcioletniego Muhammada Dżahangira, syna zmarłego Muhammada Sułtana, syna Dżahangira, którego ojciec jako pierwszy był desygnowany na następcę Timura. Ostatecznie Chalil Sułtan zniechęcił do siebie miejscową arystokrację, wydając żony Timura i Muhammada Sułtana za emirów o niższej od nich pozycji, co było odbierane jako obelga zarówno dla założyciela dynastii, jak i dla samych żon. Kiedy dodatkowo wybuchł głód, wykorzystując sprzyjające im nastroje ludności i wsparcie mogolskie i ojrackie w roku 1408/1409 Chudajdad i Szajch Nur ad-Din zaatakowali Samarkandę. Miasto zostało zdobyte, a Chalil pojmany przez buntowników^[17].

Kiedy Chudajdad walczył z Chalil Sułtanem przeciągnął na swoją stronę Muhammada Dżahangira i przysiągł że władza w Mawarannahrze znajdzie się w jego ręku. Późną zimą 1409 roku zaprosił on do Mawarannahru Szahrucha, prawdopodobnie spodziewając się że ten poprze Muhammada Dżahangira, tak jak wcześniej zgodnie z testamentem Timura popierał jego wuja, Pir Muhammada. Szahruch jednak odmówił poparcia Muhammadowi i 13 maja 1409 roku wkroczył do opuszczonej przez Chudajdada Samarkandy. Ten ostatni zwrócił się o pomoc do władcy Mogolistanu Muhammada Chana (1408-1415), który początkowo przysłał mu posiłki pod wodzą swojego brata, później jednak ocenił że w tym konflikcie większe szanse na zwycięstwo ma Szahruch i zabił Chudajdada^[18]. Chalil Sułtan, którego ukochana żona Szad al-Mulk wpadła w ręce Szahrucha, zdał się teraz na jego łaskę. Jego wuj uczynił go namiestnikiem Reju, w którym tenże zmarł w roku 1411. Namiestnikiem Mawarannahru z ramienia Szahrucha został jego 15-letni syn, Uług Beg (1447-1449), któremu ojciec przydał jako mentora sławnego emira Szahmalika. Uług Beg nie rządził jednak w całym regionie. Regiony Tocharystanu i Szadmanu otrzymał Muhammad Dżahangir, w Badachszanie pozostawiono rodzimą dynastię szachów pod kuratelą Iczila, syna Miranszaha, Balch otrzymał Kajdu, syn Pir Muhammada, a rejon Andiżanu i Kaszgaru wnuk Timura Amirak Ahmad Ibn Umar Szajch. Osobnego namiestnika otrzymał także region Chuttalianu. Tak więc Szahruch zdecentralizował władzę w regionie, natomiast swoją stolicę pozostawił w Heracie, do którego był bardzo przywiązany^[19].

Władza Szahrucha w Mawarannahrze nie była pewna, ponieważ Szajch Nur ad-Din mimo że początkowo zaprzysiągł posłuszeństwo Uług Begowi, później zaczął przygotowywać atak przeciwko niemu. 17 kwietnia 1410 roku pokonał on armię Uług Bega dowodzoną przez Szahmalika, który uciekł w góry, pozostawiając Samarkandę niebronioną. Kiedy jednak Szajch Nur ad-Din dotarł do niej, miejscowi notable, którzy przygotowali miasto do obrony, odmówili mu wstępu. Jego następnym krokiem było przeciągnięcie na swoją stronę Muhammada Dżahangira (według Hafiza Abru został on do tego zmuszony przez dawnych emirów swojego ojca). Przyłączyła się teraz do niego grupa nowych zwolenników, lecz kiedy Szajch Nur ad-Din przybył pod bramy Samarkandy razem z Muhammadem Dżahangirem te znowu pozostały przed nim zamknięte. 12 lipca 1410 roku Szahruch pokonał Szajch Nur ad-Dina i splądrował jego ziemie, jednak stłumienie buntu plemienia Sułdus w rejonie Hisar-i Szadman wymagało osobnej ekspedycji^[20].

Siła Szajch Nur ad-Dina miała swoje źródło w poparciu Czagataidów rządzących w Mogolistanie, z którymi łączyły go osobiste więzy. Po jego klęsce Muhammad Chan przysłał mu armię pod wodzą swojego brata. Szajch Nur ad-Din znajdował się jednak w konflikcie z synem Chudajdada Abd al-Chalikiem, który reprezentował znaczną siłę w regionie, co pozwoliło Szahmalikowi na przełomie 1410/1411 roku zmusić buntownika wraz z Mogołami do ucieczki. Przez krótki czas ci ostatni wspierali jeszcze jego sprawę, jednak wkrótce zawarli pokój z Szahruchem. Pozbawiony ich wsparcia Szajch Nur ad-Din stanowił daleko mniejsze zagrożenie i Szahmalik w imieniu Szahrucha rozmawiał z nim na temat okazania przez niego posłuszeństwa. Kiedy Szahmalik zorientował się, że Szajch Nur ad-Din wcale nie zamierza dokonywać tego aktu podstępnie zabił swojego dawnego kolegę z rady przybocznej Timura, który teraz wybrał inną stronę wojny pomiędzy Timurydami. 16 września 1411 roku Szahmalik przywiózł głowę Szajch Nur ad-Dina do Samarkandy i okazał ją przebywającemu w mieście Szahruchowi. Od tej pory władza Uług Bega w Mawarannahrze nie spotkała się już z poważną opozycją^[21].

[edytuj] Podporządkowanie sobie pozostałych Timurydów

Jeszcze przed zajęciem Mawarannahru Szahruch opanował Gurgan i Mazandaran, a ponieważ w roku 1408 Miranszah zginął z rąk Kara Jusufa (1389-1420), władcy turkmeńskiej federacji Kara Kojunlu, Szahruch stał się władcą zwierzchnim wszystkich Timurydów. Kiedy w roku 1412/1413 jego bratanek i pasierb Iskandar Sułtan, panujący z Isfahanu nad zachodnim Iranem, ogłosił się sułtanem i przestał wymieniać imię Szahrucha w chutbie, tym samym kwestionując jego zwierzchność, ten w roku 1414 wyruszył przeciwko niemu. 31 lipca Szahruch zdobył Isfahan i oddał Iskandara w ręce jego brata, Rustama, który go oślepił. Inny brat Iskandara, Bajkara, został zarządcą większości jego dawnych terytoriów. Już w 1415 roku, być może z poduszczenia Iskandara, również on zbuntował się przeciwko Szahruchowi, który w grudniu tego roku obległ go w Szirazie. Ostatecznie bratanek Szahrucha poddał się i okazano mu łaskę – został odesłany do Kandaharu pod kuratelę syna Pir Muhammada Kajdu (w międyczasie Iskandar został jeszcze raz schwytany przez Rustama i zabity). W roku 1416 Szahruch opanował także do tej pory niezależny Kerman^[22].

[edytuj] Walki z koczownikami

W tym momencie państwo Szahrucha obejmowało wszystkie terytoria posiadane niegdyś przez jego ojca za wyjątkiem Azerbejdżanu, Armenii i Iraku, w których po śmierci Miranszaha usadowili się Kara Kojunlu. W roku 1419 Kara Jusuf zajął Sultanije, Tarum, Kazwin i Saveh w zachodnim Iranie, w odpowiedzi na co w roku 1420 Szahruch wyruszył przeciwko niemu. Jeszcze przed spotkaniem armii Szahrucha Kara Jusuf zmarł, w związku z czym Timuryda bez trudu zajął Azerbejdżan i Armenię. Syn Kara Jusufa, Iskandar (1421-1436), w następnym roku wystąpił jednak przeciwko Szahruchowi i został pokonany dopiero po dwudniowej bitwie. Wykorzystując powrót Szahrucha do Chorasanu Iskandar przywrócił panowanie Kara Kojunlu w Azerbejdżanie, Szyrwanie i Sultanije. W roku 1429 Szahruch ponownie go pokonał, po czym postawił na czele Kara Kojunlu zależnego od siebie brata Iskandara Abu Saida, ten jednak został zabity przez Iskandara w roku 1431. Kara Kojunlu ponownie zaczęli najeżdżać Szyrwan z Azerbejdżanu i w roku 1434 Szahruch wyruszył przeciwko nim wraz z bratem Iskandara Dżahanszahem (1436-1467). Tym razem Iskandar wycofał się, co pozwoliło Szahruchowi pozostawić w Tebryzie Dżahanszaha jako swojego namiestnika. Kiedy w roku 1436 Iskandar zaatakował Tebryz został pokonany, a następnie oblężony przez Dżahanszaha zginął z ręki własnego syna. Dżahanszah uznawał nominalną zwierzchność Szahrucha aż do jego śmierci. Odrębna gałąź potomków Kara Jusufa rządziła Irakiem i Szahruch nigdy nie podjął próby odzyskania tego dawnego terytorium swojego ojca^[23].

Innymi koczownikami, którzy przysparzali Szahruchowi kłopotów i których nie był w stanie spacyfikować byli Uzbecy. Zimą roku 1405/1406 osiedlili się oni na północnym brzegu Syr-Darii^[24]. W roku 1410 Chorezm zajął wygnaniec ze Złotej Ordy, Edygej, jednak nie utrzymał się tam długo i w jakiś czas później wpadł w ręce Szahrucha^[25]. W roku 1427 pod przywództwem niejakiego Boraka Uzbecy zadali klęskę Uług Begowi, którego po tym wydarzeniu na jakiś czas Szahruch odsunął od namiestnictwa. Prawdziwym zagrożeniem Uzbecy stali się jednak kiedy zostali zjednoczeni przez Abu al-Chajr-chana (1428-1468). Zimą 1430/1431 Abu al-Chajr zaatakował Chorezm i rozpoczął okupację jego północnej części plądrując Urgencz. Latem 1431 Uzbecy opuścili Chorezm, jednak w roku 1435/1436 Abu al-Chajr ponownie go zaatakował i splądrował. W 1440/1441 grupa Uzbeków, być może nie podlegająca Abu al-Chajrowi, napadła na Astarabad. W rezultacie Szahruch musiał utrzymywać silne oddziały wojskowe w celu obrony regionu. W 1446 Abu al-Chajr podbił tereny w środkowym biegu Syr-Darii, wraz z kilkoma miastami stanowiącymi ważne ośrodki handlu Złotej Ordy z Turkiestanem. Jedno z nich, Signak, stało się jego stolicą, a tym samym granica pomiędzy Uzbekami i terytorium Timurydów przesunęła się na północ od miasta Turkiestan^[26].

[edytuj] Timurydzi i kwestia następstwa tronu

Atak Abu al-Chajra w roku 1446 był ułatwiony przez konieczność tłumienia kolejnego buntu jednego ze swoich krewnych przez Szahrucha. W przypadku Timurydów, co było refleksem starych tureckich tradycji, państwo uważano raczej za dziedzictwo całego rodu, a nie tylko władcy^[27]. Szahruch, podobnie jak jego ojciec, bardzo często mianował Timurydów namiestnikami prowincji, chociaż starał się często przenosić ich pomiędzy nimi, tak by nie zdążyli za bardzo przywiązać do siebie ludności. Innym powodem tych przenosin były po prostu bunty^[28]. Wierni Szahruchowi pozostawali synowie, których miał pięciu. Wspomniany już Uług Beg przez cały czas jego rządów pozostawał namiestnikiem Samarkandy, faktycznie będąc władcą niemal niezależnym, ale zawsze przestrzegając form wskazujących na jego nominalną podległość ojcu. Od czasu klęski z rąk Uzbeków w roku 1427 cieszył się on jednak opinią kiepskiego wodza i ani razu nie stanął już na czele wojska^[29]. Inny syn Szahrucha, Bajsunkur, przebywał w zasadzie przy ojcu w Heracie, gdzie był animatorem życia kulturalnego i piastował wysokie stanowiska administracyjne, jednak w razie potrzeby Szahruch czynił go zarządcą którejś z prowincji lub wysyłał w punkty zapalne na czele armii, Bajsunkur był bowiem zarówno zdolnym administratorem jak i wodzem. Niestety, zmarł on w roku 1433^[30]. Kolejni dwaj synowie Szahrucha, Ibrahim i Sujurgatmysz, byli namiestnikami odpowiednio: pierwszy Kabulu, Ghazny i Kandaharu (czyli w przybliżeniu dzisiejszego Afganistanu)^[31], drugi zaś Farsu^[32]. Żaden z nich nie przeżył ojca. Tym synem Szharucha, który cieszył się opinią preferowanego przez niego następcy był Muhammad Dżuki, namiestnik Balchu. Kiedy w roku 1444 jego ojciec poważnie zachorował udał się on do Heratu, jednak jego matka, Gouharszad, najbardziej wpływowa z żon Szahrucha, przekonała armię do zaprzysiężenia wierności jej ulubionemu wnukowi, synowi Bajsunkura Ala ad-Dauli. Szahruch wyzdrowiał, zaś Muhammad wkrótce potem zmarł^[33]. Jedynym synem, który przeżył Szahrucha, był zatem Uług Beg, jednak jego ojciec nie przedsięwziął żadnych środków żeby jemu pozostawić tron.

Oprócz synów rodzonych Szahruch miał także czterech synów adoptowanych przez niego w momencie kiedy jego brat Umar Szejch zmarł w roku 1394, a Timur dał mu za żonę młodą wdowę po nim, Melkat Agę. Spośród tych synów Pir Muhammad (osoba inna niż Pir Muhammad syn Dżahangira, którego Timur wyznaczył na swojego następcę) uważał, że jako pasierbowie Szahrucha cała czwórka powinna go wspierać w dążeniach do objęcia dziedzictwa Timura, jednak został zamordowany w roku 1409. Iskandar, jak to zostało opisane powyżej, zbuntował się przeciwko swojemu ojczymowi i ostatecznie zginął w roku 1415. Bajkara po przebaczeniu udziału w buncie w roku 1415 także ostatecznie zginął w bardzo niejasnych okolicznościach, co być może było spowodowane chęcią ukrycia przez Szahrucha odpowiedzialności za śmierć trzeciego już z synów Melkat Agi, której ze związku z Umar Szejchem pozostał tylko Amirak Ahmad^[34]. W roku 1446 wnuk Szahrucha Sułtan Muhammad Ibn Bajsunkur zaatakował Fars, chcąc poszerzyć swoje posiadłości w Iranie. Stary i schorowany Szahruch wyruszył przeciwko niemu, w tym momencie jednak Sułtan Muhammad wycofał się. W grudniu tego roku Szahruch skazał na śmierć wielu jego zwolenników, w tym także wśród muzułmańskich uczonych, co było szokiem dla wielu współczesnych. Szahruch zmarł 12 marca 1447 r. na kwaterze zimowej w Reju, a jego państwo natychmiast ogarnęła wojna pomiędzy Timurydami pretendującymi do jego dziedzictwa^[35].

[edytuj] Ideologia władzy

Szahruch był bardzo pobożnym muzułmaninem, starającym się w najdrobniejszych szczegółach przestrzegać wszystkich zasad szariatu i zmuszającym do tego swoich poddanych^[36]. Uważał się on za władcę muzułmańskiego, a nie mongolskiego – nie powołał nominalnego chana z rodu Czagataja i nie przywdział tytułu kurgen (dosłownie zięć, w domyśle członka rodu Czyngis-chana), posługując się jedynie tytułem Mirza^[37]. Mimo to nie zniósł wszystkich przepisów związanych z jasą, czasami uciekając się do zwykłej zmiany terminologii, jak w przypadku sprzecznego z szairatem podatku tamga, obciążającego rzemieślników i kupców, który po prostu nakazał nazywać zakatem^[38]. Za życia Szahrucha w jego państwie miał miejsce bujny rozwój heterodoksyjnych ruchów związanych z islamem ludowym, takich jak ezoteryczny hurufizm, a także wzrost wpływów tarikatu nakszbandijja pod przywództwem Chodży Ahrara. Hurufici byli szczególnie liczni w Heracie, gdzie przeniknęli do armii Szahrucha i 21 kwietnia 1427 roku jeden z nich dokonał na niego nieudanego zamachu. Po tym wydarzeniu nastąpiła cała seria egzekucji i prześladowań członków tego ruchu. Za czasów Szahrucha wybuchło kilka rebelii o charakterze religijnym, z których najpoważniejszą był szyicki bunt Muhammada Ibn Falaha w Chuzestanie w roku 1441. Ogłosił on się mahdim i założył dynastię, która przeżyła Timurydów^[39].

Przypisy

[edytuj] Bibliografia

• Ludwik Bazylow: Historia Mongolii. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydaw., 1981. ISBN 83-04-00608-1. 
• Bobodżan Gafurow: Dzieje i kultura ludów Azji Centralnej. Warszawa: Państ. Instytut Wydawniczy, 1978. 
• Marian Małowist: Tamerlan i jego czasy. Warszawa: Państ. Instytut Wydawniczy, 1985. ISBN 83-06-01106-6. 
• Bogdan Składanek: Historia Persji. T. 2, Od najazdu Arabów do końca XV wieku. Warszawa: Dialog, 2003. ISBN 83-88938-32-0.