Wyścig kosmiczny

Z Wikipedii

Wyścig kosmiczny był współzawodnictwem Stanów Zjednoczonych i ZSRR w eksploracji kosmosu, w przybliżeniu obejmującym okres 1957- 1975. Obejmował on wysiłki zmierzające do eksploracji przestrzeni kosmicznej przez sztuczne satelity, umieszczenia w niej człowieka oraz jego lądowania na powierzchni Księżyca.

Pomimo, iż jego korzenie leżą we wczesnej technologi rakietowej i międzynarodowych napięciach powstałych po II wojnie światowej, wyścig kosmiczny faktycznie rozpoczął się po sowieckim wystrzeleniu Sputnika 1 4 października 1957 roku. Określenie to jest analogiczne do wyścigu zbrojeń. Wyścig kosmiczny stał się ważnym aspektem kulturowej, technologicznej i ideologicznej rywalizacji pomiędzy oboma mocarstwami w czasie zimnej wojny. Ze względu na potencjalną możliwość zastosowania militarnego oraz wzrost morale społecznych technologia kosmiczna stała się szczególnie ważną dziedziną w tym konflikcie.

Spis treści 1 Podłoże wyścigu kosmicznego 1.1 Niemiecki udział 1.2 Korzenie w zimnej wojnie 2 Sztuczne satelity 2.1 Sputnik 2.2 Komunikacja satelitarna 3 Istoty żywe w przestrzeni kosmicznej 3.1 Zwierzęta 3.2 Człowiek 4 Inne sukcesy 4.1 Misje planetarne 4.2 Wystrzelenia i dokowanie 5 Chronologia wyścigu kosmicznego (1957-1975) 6 Spuścizna 6.1 Niedawne wydarzenia 6.2 Komercyjny wyścig kosmiczny 7 Zobacz też 7.1 Listy 8 Przypisy 9 Źródła 10 Linki zewnętrzne 10.1 NASA 10.2 Pozostałe

[edytuj] Podłoże wyścigu kosmicznego

Rakiety były przedmiotem zainteresowania naukowców i amatorów od wieków. Chińczycy używali ich jako broni w czasie Dynastii Song, a proste (jednak niecelne) rakiety żelazne były w XIX wieku wykorzystywane zarówno w walce lądowej jak i morskiej. W latach 80. XIX wieku rosyjski uczony Konstanty Ciołkowski teoretyzował nad wielostopniowymi rakietami na paliwo płynne zdolnymi do osiągnięcia przestrzeni kosmicznej, tworząc tym samym podstawy astronautyki. Jego wzór określający idealną prędkość rakiety jest nadal wykorzystywany przy projektowaniu współczesnych rakiet kosmicznych. Ciołkowski podał również pierwszy teoretyczny opis satelity wytworzonego przez człowieka.

W 1926 roku Robert Goddard zaprojektował praktyczną rakietę na paliwo płynne. Jego praca nad rakietami była jednak niedoceniana w środowisku naukowym oraz społeczeństwie, co miało przejaw m.in. w wykpieniu go przez gazetę The New York Times.

[edytuj] Niemiecki udział

W połowie lat 20. XX wieku niemieccy naukowcy prowadzili eksperymenty z rakietami na paliwo ciekłe, zdolnymi osiągać relatywnie wysokie wysokości i odległości. W 1932 roku, Reichswehra, poprzednik Wermachtu, zainteresowała się możliwością użycia pocisków rakietowych do dalekosiężnego ostrzału artyleryjskiego. Dzięki przyłączeniu się do projektu ambitnego naukowca Wernera von Brauna, w okresie II wojny światowej broń ta była w posiadaniu i użyciu przez III Rzeszę. W swoich konstrukcjach Von Braun zapożyczył wiele rozwiązań z badań przeprowadzonych przez Roberta Goddarda, wnikliwie analizując i usprawniając jego rakiety.

Niemiecka rakieta pionowego startu A-4, wystrzelona w 1942 roku była pierwszym pociskiem zdolnym osiągnąć przestrzeń kosmiczną. W 1943 roku Niemcy rozpoczęły masową produkcję następcy, rakiety V2 o zasięgu 300 kilometrów, zdolnej do przenoszenia głowicy bojowej o masie 1000 kg. Wermacht wystrzelił tysiące rakiet V2 na tereny aliantów powodując masowe zniszczenia i ofiary wśród ludzi. Produkcja ich okazała się jednak bardziej zabójcza niż same ataki przeprowadzone z ich użyciem - liczba zgonów wśród robotników przymusowych z obozu Mittelbau-Dora zajmujących się ich wytwarzaniem była większa niż w wyniku ostrzału.

Wraz ze zbliżaniem się końca II wojny światowej, Stany Zjednoczone, Wielka Brytania oraz Związek Radziecki dążyły do przejęcia technologi i personelu przebywającego w Peenemünde. Największy sukces odniosło USA przerzucając wielu niemieckich specjalistów rakietowych — ci którzy należeli do NSDAP-u przedostali się w ramach operacji Paperclip. Amerykańscy naukowcy przede wszystkim zaadaptowali niemieckie rakiety przeciwko wrogim nacjom. Powojenni naukowcy, włączając w to Von Brauna, skupili się na badaniu warunków na dużych wysokościach m.in. temperatury, ciśnienia atmosferycznego czy promieniowania kosmicznego.

[edytuj] Korzenie w zimnej wojnie

Po II wojnie światowej, Stany Zjednoczone i Związek Radziecki zostały wciągnięte w szpiegostwo i propagandę zimnej wojny. Eksploracja kosmosu i technologia satelitarna mogła zasilić obie strony konfliktu. Odpowiednio wyposażone satelity mogły prowadzić nasłuch nad dowolnym terytorium i być symbolem propagandowym potencjału naukowego i militarnego państwa. Te same rakiety które były w stanie wynieść człowieka w kosmos albo trafić w określony punkt na powierzchni Księżyca mogły również posłużyć do ataku nuklearnego na wybrane miasto wroga.

Wiele technologi opracowanych do podróży w kosmos mogło mieć zastosowanie w konstrukcji m.in. międzykontynentalnych pociskach balistycznych. Wraz z innymi aspektami wyścigu zbrojeń, postęp w technologii kosmicznej stał się wskaźnikiem potencjału technicznego i ekonomicznego, demonstrującego wyższość ideologii danego państwa. Badania kosmiczne miały więc podwójną przyczynę: mogły być zarówno wykorzystywane w celach pokojowych jak również do osiągnięcia określonych celów militarnych.

[edytuj] Sztuczne satelity

[edytuj] Sputnik

4 października 1957 Związek Radziecki wystrzelił Sputnika, pierwszego sztucznego satelitę Ziemi, rozpoczynając tym samym wyścig kosmiczny. W wyniku konsekwencji militarnych i ekonomicznych tego wydarzenia, wywołał on strach i wzmożoną debatę polityczną w Stanach Zjednoczonych, rezultatem której było uchwalenie przez administrację Eisenhowera szeregu nowych inicjatyw, w tym powołanie NASA. W ZSRR natomiast wystrzelenie Sputnika było postrzegane jako ważny znak potencjału naukowego i inżynieryjnego narodu radzieckiego.

W ZSRR, kraju podnoszącym się po wyniszczającej wojnie, wyniesienie Sputnika na orbitę oraz program eksploracji kosmosu spotkał się z szerokim zainteresowaniem ze strony opinii publicznej. Dla mieszkańców Związku Radzieckiego wydarzenie to było dowodem na potęgę techniczną kraju w nowej powojennej erze.

Przed wystrzeleniem Sputnika w świadomości przeciętnego Amerykanina pokutowało przekonanie o dominacji USA we wszystkich dziedzinach technicznych. Odpowiedzią na wyniesienie radzieckiego satelity na orbitę było przedłożenie ogromnych środków przez Stany Zjednoczone na odzyskanie dawnego statusu, włączając w to m.in. reformy programów nauczania. W przeciągu niecałego roku Kongres Stanów Zjednoczonych zatwierdził National Defense Education Act - najbardziej dalekosiężną, finansowaną ze środków federalnych inicjatywę edukacyjną w historii narodu amerykańskiego. Koszta tego projektu wynosiły przeszło 1 mld dolarów i były przeznaczone na reformy w szkolnictwie włączając w to tworzenie nowych szkół, uruchomienie systemu stypendiów i pożyczek dla studentów tak aby zachęcić zdolnych uczniów do podejmowania nauki na wyższych uczelniach oraz finansowanie innych programów.

Niemal cztery miesiące po Sputniku Stany Zjednoczone wystrzeliły swojego pierwszego satelitę, Eksplorera 1. Zanim to jednak nastąpiło, miało miejsce kilka kłopotliwych porażek na Przylądku Cape Canaveral.

Pierwsze satelity zostały użyte w celach naukowych. Sputnik pomógł w ustaleniu gęstości wyższych warstw atmosfery, a dane zgromadzone przez Explorera 1 doprowadziły do odkrycia pasów Van Allena przez Jamesa Van Allena.

[edytuj] Komunikacja satelitarna

Pierwszy amerykański satelita telekomunikacyjny, projekt SCORE, wystrzelony 18 grudnia 1958 roku, dokonał transmisji życzeń noworocznych prezydenta Dwight D. Eisenhowera dla świata. Wśród innych znaczących przykładów komunikacji satelitarnej zainicjowanej przez wyścig kosmiczny znajdują się:

1962: Telstar 1: pierwszy "aktywny" satelita telekomunikacyjny

1972: Anik A1: pierwszy rodzimy satelita telekomunikacyjny (Kanada)

1974: Westar: pierwszy amerykański satelita telekomunikacyjny

1976: Marisat: pierwszy mobilny satelita telekomunikacyjny

Pierwszy satelita geosynchroniczny, Syncom 2 został wystrzelony przez Stany Zjednoczone 26 lipca 1963 roku. Sukces tej klasy satelitów sprawił, że antena satelitarna nie musiała już dłużej śledzić orbity satelity nadawczego ponieważ była ona geostacjonarna. Od tego momentu zwykli mieszkańcy mogli po jednorazowym ustawieniu używać zmodyfikowanych anten do odbioru programów telewizyjnych.

[edytuj] Istoty żywe w przestrzeni kosmicznej

[edytuj] Zwierzęta

Muszki owocówki wystrzelone przez USA w przejętych w 1946 roku niemieckich rakietach V2 były pierwszymi udokumentowanymi przypadkami wysłania zwierząt w kosmos w celach badawczych.

Pierwszym zwierzęciem wyniesionym na orbitę była suczka o imieniu Łajka, podróżująca w 1957 roku na pokładzie radzieckiego Sputnika 2. W wyniku stresu i przegrzania zdechła niedługo po osiągnięciu przez pojazd przestrzeni kosmicznej. W roku 1960 radzieckie psy Strzałka i Wiewiórka po udanym pobycie na orbicie bezpiecznie powróciły na ziemię.

Przed wystrzeleniem pierwszego człowieka w kosmos amerykański program kosmiczny sprowadził z Afryki szympansy i wysłał przynajmniej dwa w kosmos. Związek Radziecki wysłał w 1968 roku w ramach programu Zond żółwie, tym samym zostały one pierwszymi zwierzętami, które wykonały lot dookoła Księżyca.

[edytuj] Człowiek

Pierwszym załogowym lotem kosmicznym była misja Wostok 1, w czasie które 27-letni kosmonauta Jurij Gagarin 12 kwietnia 1961 r. dokonał jednego kompletnego okrążenia Ziemi w czasie ok. 1 godziny 48 minut. Obecnie rocznica pierwszego załogowego lotu w kosmos jest obchodzona jako Dzień Kosmonautyki, a także Noc Jurija.

Dwadzieścia trzy dni później, w trakcie misji Freedom 7 orbitę okołoziemską osiągnał pierwszy amerykański kosmonauta Alan Shepard, a John Glenn 20 lutego 1962 roku w trakcie misji Friendship 7 dokonał trzech kompletnych okrążeń Ziemi.

Walentina Tiereszkowa została pierwszą kobietą w kosmosie biorąc udział w misji Wostok 6 16 czerwca 1963 roku. Pierwszy lot z więcej niż jednym członkiem załogi odbył się 12 października 1964 roku statkiem Woskhod 1, zmodyfikowanej wersji pojazdu Wostok, w składzie: Władimir Komarow, Konstantin Fieoktistow oraz Boris Jegorow. Lot ten zaznaczył się w historii jako pierwszy podczas którego załoga nie była ubrana w skafandry.

Pierwszą osobą która odbyła spacer kosmiczny był Aleksiej Leonow z radzieckiego statku Woskhod 2 wystrzelonego 18 marca 1965 roku. Misja omal nie skończyła się katastrofą, kiedy pod wpływem panującej w kosmosie próżni kombinezon Leonowa spuchł do rozmiarów uniemożliwiających mu ponowne wejście do śluzy powietrznej statku oraz w wyniku zbyt małej mocy silnika hamującego kapsuła wylądowała 1600 km od celu.

[edytuj] Inne sukcesy

[edytuj] Misje planetarne

Związek Radziecki jako pierwszy wysłał sondy planetarne na Wenus oraz Marsa w 1960 roku. Pierwszym statkiem kosmicznym, który minął Wenus był Mariner 2 wysłany 14 grudnia 1962 roku przez Stany Zjednoczone. Przesłał on zaskakujące dane o wysokiej temperaturze powierzchni oraz dużej gęstości atmosfery planety. Z powodu braku przyrządów fotograficznych odkrycia te nie skupiły uwagi opinii publicznej tak jak dokonały tego zdjęcia pochodzące od sond kosmicznych, rozszerzających możliwości teleskopów na powierzchni Ziemi.

Pierwszym pojazdem, który osiągnął powierzchnię Wenus była wystrzelona w 1971 roku radziecka Wenera 7. Pierwsze zdjęcia z powierzchni innej planety zostały przesłane przez Wenerę 9. Obydwie sondy były częścią programu Wenera mającego na celu zbadanie drugiej planety Układu Słonecznego.

Amerykański Mariner 10 który przeleciał w 1974 roku obok Wenus podczas swojej podróży na Merkurego był jedynym statkiem który minął pierwszą planetę naszego Układu Słonecznego.

Mariner 4, wystrzelony przez USA w 1965 roku, był natomiast pierwszą sondą która minęła Marsa; podczas swojej misji przesłała zaskakujące zdjęcia. Pierwszym pojazdem który osiągnął jego powierzchnię był Mars 3, radziecki lądownik wysłany w 1971 roku przez ZSRR. Z niewyjaśnionych dotąd przyczyn transmisja sygnału na Ziemię została przerwana zaledwie po 15 sekundach, w wyniku czego pierwsze zdjęcia powierzchni czerwonej planety zostały przesłane w 1976 roku przez próbniki amerykańskiego programu Viking.

[edytuj] Wystrzelenia i dokowanie

Amerykańskie loty kosmiczne Gemini 7 oraz Gemini 6 zakończyły się pierwszym w historii spotkaniem na orbicie pomiędzy dwoma załogowymi statkami kosmicznymi 15 grudnia 1965 roku. Pojazdy zbliżyły się na odległość około metra i utrzymywały ten dystans przez następne kilka orbit.

Amerykański statek Gemini 8 wykonał pierwsze dokowanie orbitalne 16 marca 1966 roku. Pierwszy automatyczny tego typu manewr połączył radzieckie satelity Kosmos 186 i Kosmos 188 (dwa bezzałogowe statki Sojuz) 30 października 1967 roku.

Pierwsze wystrzelenie z powierzchni morza zostało wykonane przez USA 26 kwietnia 1967 roku. Pierwsza stacja kosmiczna, radziecka Salut 1 rozpoczęła działanie 7 czerwca 1971 roku.

[edytuj] Chronologia wyścigu kosmicznego (1957-1975)

Data	Znaczenie	Państwo	Nazwa misji
21 sierpnia 1957	Międzykontynentalny pocisk balistyczny	ZSRR	R-7 Semyorka SS-6 Sapwood
4 października 1957	Sztuczny satelita (orbita Ziemi)	ZSRR	Sputnik 1
3 listopada 1957	Zwierzę na orbicie (pies)	ZSRR	Sputnik 2
31 stycznia 1958	Wykrycie pasów Van Allena	USA-ABMA	Explorer 1
18 grudnia 1958	Satelita telekomunikacyjny	USA-ABMA	Projekt SCORE
4 stycznia 1959	Sztuczny satelita (orbita Słońca)	ZSRR	Łuna 1
17 lutego 1959	Satelita meteorologiczny	USA-NASA (NRL)¹	Vanguard 2
Czerwiec 1959	Satelita wywiadowczy	USA-Air Force	Discoverer 4
7 sierpnia 1959	Zdjęcie Ziemi z przestrzeni kosmicznej	USA-NASA	Explorer 6
14 września 1959	Sonda księżycowa	ZSRR	Łuna 2
7 października 1959	Zdjęcie ciemnej strony Księżyca	ZSRR	Łuna 3
12 kwietnia 1961	Człowiek w przestrzeni kosmicznej	ZSRR	Wostok 1
10 lipca 1962	Aktywny satelita telekomunikacyjny	USA-AT&T	Telstar 1
29 września 1962	Sztuczny satelita (bez udziału mocarstw światowych)	Kanada	Alouette 1
16 czerwca 1963	Kobieta na orbicie	ZSRR	Wostok 6
26 lipca 1963	Satelita geosynchroniczny	USA-NASA	Syncom 2
18 marca 1965	Spacer kosmiczny	ZSRR	Woskhod 2
15 grudnia 1965	Spotkanie na orbicie²	USA-NASA	Gemini 6A/Gemini 7
1 marca 1966	Lądowanie sondy na innej planecie - Wenus	ZSRR	Venera 3
16 marca 1966	Spotkanie na orbicie i dokowanie	USA-NASA	Gemini 8
14 grudnia 1968	Załogowy lot okołoksiężycowy	USA-NASA	Apollo 8
20 lipca 1969	Człowiek na Księżycu	USA-NASA	Apollo 11
23 kwietnia 1971	Stacja orbitalna	ZSRR	Salut 1
14 listopada 1971	Satelita na orbicie innej planety - Mars	USA-NASA	Mariner 9
9 listopada 1972	Geostacjonarny satelita telekomunikacyjny	Kanada	Anik A1
15 lipca 1975	Pierwsza wspólna misja USA-ZSRR	ZSRR USA-NASA	Sojuz-Apollo

¹ Bezpośrednio po wystrzeleniu kierownictwo nad projektem Vanguard zostało przekazane przez NRL agencji NASA.
² Związek Radziecki podjął wcześniejsze próby spotkania na orbicie 12 sierpnia 1962 roku. Jednak Wostok 3 i Wostok 4 zbliżyły się jedynie na odległość 5 km od siebie, znajdując się ponadto na różnych płaszczyznach orbitalnych.

[edytuj] Spuścizna

[edytuj] Niedawne wydarzenia

Pomimo, tempo wyścigu zmalało, eksploracja kosmosu trwała. W dwudziesta rocznicę lotu Gagarina 12 kwietnia 1981 roku Stany Zjednoczone wystrzeliły pierwszy prom kosmiczny wielokrotnego użytku. 15 listopada 1988 roku, Związek Radziecki odpowiedział uruchomieniem programu wahadłowców Buran. Te oraz pozostałe narody kontynuowały wysyłanie sond, satelitów różnorakiego przeznaczenia oraz dużych kosmicznych teleskopów.

Możliwość zaistnienia drugiego międzynarodowego wyścigu kosmicznego pojawiła się pod koniec XX wieku, wraz z przejęciem przez Europejską Agencję Kosmiczną (ESA) inicjatywy w komercyjnych lotach wykorzystujących rakiety Ariane 4 a także rywalizując z NASA w bezzałogowej eksploracji kosmosu. Wysiłki zostały skoncentrowane na realizacji tak ambitnych planów jak program Aurora którego celem jest wysłanie załogowej misji na Marsa przed rokiem 2030 oraz wysłanie flagowych misji do osiągnięcia tego celu. Od momentu ogłoszenia szkicowych ram przez prezydenta George Busha co do skonstruowania i wysłania Załogowego Pojazdu Badawczego (kolejno powracającego na Księżyc a następnie na Marsa przed 2030 rokiem), priorytety dwóch głównych agencji kosmicznych pokrywają się. W realizacji programu ESA połączyła swoje siły wraz z Rosją, a termin startu ich wspólnego projektu Kliper będącego odpowiednikiem amerykańskiego ZPB ma nastąpić w roku 2011, na wiele lat przed startem amerykańskiego konkurenta.

Inne kraje są również w stanie zwiększyć współzawodnictwo w eksploatacji kosmosu, w największym stopniu Japonia, Chiny oraz Indie. Pomimo, iż finansowanie chińskiego programu kosmicznego nie jest porównywalne do funduszy agencji ESA czy NASA to zakończone pełnym sukcesem wysłanie narodowego kosmonauty w misjach Shenzhou 5 i Shenzhou 6 oraz planowana stacja orbitalna, ujawniły potencjał Chińskiej Republiki Ludowej.

[edytuj] Komercyjny wyścig kosmiczny

Na początku XXI stulecia pojawiła się możliwość zaistnienia nowego wyścigu kosmicznego - między firmami z sektora prywatnego. Wysiłki w rozpoczęcie komercyjnych wycieczek na orbitę osiągnęły moment kulminacyjny 28 kwietnia 2001 roku wraz z lotem Dennisa Tito, pierwszej osoby opłacającej swój pobyt w przestrzeni kosmicznej, na pokładzie rosyjskiego Sojuza TM-32 do Międzynarodowej Stacji Kosmicznej. Ufundowanie Nagrody X Ansari znacząco wpłynęło na tempo wprowadzenia prywatnych firm do przemysłu kosmicznego, co przełożyło się w 2004 roku na informację od Brytyjczyka Richard Bransona o założeniu firmy Virgin Galactic, korzystającej z technologii SpaceShipOne do wyniesienia kosmicznych turystów na orbitę po roku 2008.

[edytuj] Zobacz też

• Kliper - rosyjsko-europejski projekt wahadłowca kosmicznego
• Mechanika nieba, wykorzystywana do obliczania trajektorii podróży kosmicznych
• Orion - amerykański odpowiednik Klipera
• Ponowne wejście w atmosferę
• Rekordy lotów kosmicznych
• Space Surveillance Network - śledzenie obiektów w przestrzeni kosmicznej
• Wyścig zbrojeń

[edytuj] Listy

• Lista producentów pojazdów kosmicznych

Przypisy

[edytuj] Źródła

• An Unfinished Life: John F. Kennedy, 1917-1963, Robert Dallek (2003). ISBN 0-316-17238-3
• Arrows to the Moon: Avro's Engineers and the Space Race , Chris Gainor (2001). ISBN 1-896522-83-1
• Fallen Astronauts: Heroes Who Died Reaching for the Moon, Colin Burgess, Kate Doolan, Bert Vis (2003). ISBN 0-8032-6212-4
• Light This Candle : The Life & Times of Alan Shepard--America's First Spaceman, Neal Thompson (2004). ISBN 0-609-61001-5
• The New Columbia Encyclopedia, Col. Univ.Press (1975).
• The Right Stuff, Tom Wolfe (2001). ISBN 0-553-38135-0 ISBN 0-613-91667-0
• Russia in Space: The Failed Frontier?, Brian Harvey (2001). ISBN 1-85233-203-4
• The Soviet Space Race With Apollo, Asif A. Siddiqi (2003). ISBN 0-8130-2628-8
• Soyuz: A Universal Spacecraft, Rex Hall, David J. Shayler (2003). ISBN 1-85233-657-9
• Space for Women: A History of Women With the Right Stuff, Pamela Freni (2002). ISBN 1-931643-12-1
• Space Exploration, Carole Scott, Eyewitness Books, 1997
• Sputnik and the Soviet Space Challenge, Asif A. Siddiqi (2003). ISBN 0-8130-2627-X
• Stages to Saturn: A Technological History of the Apollo/Saturn Launch Vehicles, Roger E. Bilstein (2003). ISBN 0-8130-2691-1
• Yeager: An Autobiography, Chuck Yeager (1986). ISBN 0-553-25674-2

[edytuj] Linki zewnętrzne

[edytuj] NASA

• Arrows to the Moon (en)
• Satelity telekomunikacyjne: tworzenie globalnej wioski (en)
• Skan listu Wernera Von Brauna do wiceprezydenta Johnsona, datowany na 29 kwietnia 1961 (en)

[edytuj] Pozostałe

• Dlaczego ZSRR przegrało lądowanie na Księżycu? (en) Prawda, 2002-12-03
• Kosmiczny sen Polaka
• Wystawa wyścigu kosmicznego w National Air and Space Museum (en)
• Programy kosmiczne Mercury, Gemini i Apollo (en)
• Chronologia wyścigu na Księżyc 1960 - 1969 (en)
• Chronologia:wyścig kosmiczny (en)
• Cienie radzieckiej ery kosmicznej, Paul Lucas (en)
• Ilustrowany wyścig kosmiczny (en)