Łacinka ukraińska

Z Wikipedii

Ten artykuł wymaga uzupełnienia źródeł podanych informacji. Aby uczynić go weryfikowalnym, należy podać przypisy do materiałów opublikowanych w wiarygodnych źródłach.

Ten artykuł wymaga dopracowania zgodnie z zaleceniami edycyjnymi. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdziesz na stronie dyskusji tego artykułu. Po naprawieniu wszystkich błędów można usunąć tę wiadomość.

Łacinka ukraińska (ukr. українська латинка, українська латиниця) – wariant alfabetu łacińskiego przystosowany do zapisu języka ukraińskiego, opracowany w roku 1859 przez czeskiego slawistę Josefa Jirečka.

Spis treści 1 Historia 1.1 Użycie alfabetu łacińskiego w dobie ruskiej 1.2 Odrodzenie narodowe 1.3 Czasy radzieckie 2 Współczesność 3 Alfabet 4 Przykłady 4.1 Testament Tarasa Szewczenki 4.2 Fragment Iwana Franki 5 Zobacz też 6 Linki zewnętrzne 7 Przypisy

[edytuj] Historia

[edytuj] Użycie alfabetu łacińskiego w dobie ruskiej

Pierwsze teksty w języku ukraińskim zapisane alfabetem łacińskim pochodzą z XVI i XVII wieku^{[potrzebne źródło]}. Teksty drukowane pojawiły się w pierwszej połowie XVII wieku.^[1] Zasięg użycia alfabetu łacińskiego w piśmiennictwie ukraińskim w wiekach XVII i XVIII był dość szeroki na Prawobrzeżu, a teksty drukowane alfabetem łacińskim spotykane były nawet w Charkowie.^[2] Niemniej duża część Ukraińców, szczególnie związanych z prawosławnymi ośrodkami kulturalnymi, uważała, że z językiem i kulturą ukraińską nierozerwalnie związana musi być cyrylica.

[edytuj] Odrodzenie narodowe

Z propozycją całkowitego przejścia na alfabet łaciński jako pierwszy wystąpił w 1834 r. filozof Josyp Łozynśkyj. Była to jedna z prób rozwiązania problemu polegającego na nieprzystosowaniu cyrylicy cerkiewnosłowiańskiej do nowożytnego języka ukraińskiego, którego odrodzenie rozpoczęło się wówczas na bazie języka ludowego. Pomysł ten nie zdobył jednak szerszego uznania. Protestowali przeciw niemu między innymi prekursorzy nowożytnej literatury ukraińskiej – Ruska Trójca.

Najdalej zaawansowana i najbardziej głośna próba przejścia na alfabet łaciński związana jest z projektem czeskiego slawisty Josefa Jirečka^[3], opublikowanym przez austriackie ministerstwo kultu i oświaty w roku 1859. W zamyśle autora latynizacja miała pomóc w odrodzeniu ukraińskiego jako nowoczesnego języka, dzięki oddzieleniu od archaicznych wpływów cerkiewnosłowiańskich i współczesnych rosyjskich.

Mimo prób Jirečka, nie udało mu się przekonać do tej idei znaczącej części ukraińskiej inteligencji. Podchwycił ją natomiast ówczesny gubernator Galicji hr. Agenor Gołuchowski, na którego wniosek minister kultu i oświaty Austrii Leopold Thun powołał komisję do rozpatrzenia sprawy. Projekt Jirečka był oparty na ortografii czeskiej, bez żadnych cech właściwych ortografii polskiej, za wyjątkiem zapożyczenia znaków na oznaczenie głosek nieobecnych w języku czeskim (ś, ć, ź) i litery ń. Niemniej samo poparcie Gołuchowskiego dla projektu wystarczyło, aby w skonfliktowanej Galicji Ukraińcy uznali go za kolejną próbę polonizacji i zamach na tysiącletnią tradycję, a w najlepszym razie – wyraz czeskiego dążenia do hegemonii wśród Słowian imperium austro-węgierskiego. Tym bardziej, że w ówczesnym czasie spora część ukraińskich elit należała do zwolenników moskalofilstwa, a więc zacieśnienia związków z kulturą rosyjską. Protesty wsparli też inni slawiści z Austrii, m. in. Pavel Jozef Šafárik i France Miklošič.

Rzeczywiste intencje Gołuchowskiego nie są znane, jednakże fala protestów była wyjątkowo silna (tzw. wojna ortograficzna, ukr. азбучна війна), a komisja ministerialna stosunkiem głosów 7:2 przy 2 wstrzymujących się zaopiniowała projekt negatywnie. W wyniku tego austriackie ministerstwo zrezygnowało z dalszego promowania łacinki, ograniczając się do reformy cyrylicy (również oprotestowanej i ostatecznie skasowanej w 1861 r.)^[2]

Oprócz Łozynskiego, łacinkę poparł również greckokatolicki metropolita Lwowa Spyridon Litwinowicz.^[4] Pomysł Jirečka znalazł pewne poparcie również w rosyjskiej części Ukrainy, gdzie dostrzegano jego potencjał dla ograniczenia wpływów rosyjskich. Np. Mychajło Drahomanow posługiwał się łacinką, a nawet wydał łacińską wersję Kobziarza Tarasa Szewczenki. Należy zwrócić uwagę, że drahomanówka – opracowana przez Drahomanowa reforma cyrylicy – pozwalała na przechodzenie z jednego systemu na drugi przez prostą zamianę znaków jeden do jednego.

[edytuj] Czasy radzieckie

W czasie tzw. korenizacji, czyli powrotu do korzeni ukraińskich w Ukraińskiej SRR w latach 1920., żywe były dyskusje na temat reformy ortografii. Powrócił w nich pomysł wprowadzenia alfabetu łacińskiego.

[edytuj] Współczesność

Od czasu uzyskania niepodległości na Ukrainie (szczególnie zachodniej) pojawiają się propozycje przejścia z cyrylicy na łacinkę. Zwolennikiem tej zmiany jest m.in. historyk Jarosław Hrycak. Dotychczas propozycja ta jest dyskutowana wyłącznie w kręgach inteligencji i nie znajduje szerokiego poparcia społecznego. Niemniej poprzez fora internetowe zaczęła ona przenikać z elitarnych czasopism do obiegu powszechnego.

Zwolennicy łacinki wskazują zwykle na przykład Serbii, w której równoległe funkcjonowanie dwóch alfabetów nie doprowadziło do upadku języka i kultury ani też zaniku samej cyrylicy, za to ułatwia Serbom kontakty z kulturą zachodnią. Wskazuje się również, że szereg dawnych republik radzieckich z sukcesem powrócił do alfabetu łacińskiego (Azerbejdżan, Mołdawia) lub też wprowadził go po raz pierwszy jako jedyny obowiązujący (Uzbekistan, Tatarstan) albo alternatywny (Kazachstan). Z kolei przeciwnicy odwołują się do argumentu o tysiącletnim dziedzictwie kulturowym oraz uważają, że taka rozbieżność między rosyjskim a ukraińskim systemem pisowni doprowadziłaby do ostatecznej klęski w zakresie wprowadzenia ukraińskiego w zrusyfikowanych regionach kraju (przy czym zwolennicy uważają, że skutek wprowadzenia takiej rozbieżności byłby dokładnie odwrotny, a ponadto zanikłyby współczesne rusycyzmy w wymowie).

[edytuj] Alfabet

W poniższej tabeli porównano łacinkę ze współczesnym cyrylickim alfabetem ukraińskim oraz drahomanówką i współczesną ukraińską transkrypcją urzędową opracowaną na bazie alfabetu angielskiego. Uwzględniono również wieloznaki wspólne dla łacinki i współczesnej cyrylicy. Warto zwrócić uwagę na liczbę przypadków specjalnych w obecnej pisowni i praktyczny ich brak w łacince i drahomanówce.

łacinka	drahomanówka	cyrylica współczesna	transkrypcja oficjalna[5]
A a	А а	А а / Я я[6]	A a
B b	Б б	Б б	B b
C c	Ц ц	Ц ц	TS ts
Ć ć	ЦЬ ць	Ц(Ь) ц(ь)[7]	TS' ts' / TSI tsi[8]
Č č	Ч ч	Ч ч[9]	CH ch
D d	Д д	Д д	D d
Ď ď	ДЬ дь	Д(Ь) д(ь)[7]	D' d' / DI di[8]
DZ dz	ДЗ дз	ДЗ дз	DZ dz
DŹ dź	ДЗЬ дзь	ДЗ(Ь) дз(ь)[7]	DZ' dz' / DZI dzi[8]
DŽ dž	ДЖ дж	ДЖ дж	DZH dzh
E e	Е е	Е е / Є є[6]	E e
F f	Ф ф	Ф ф	F f
G g	Ґ ґ	Ґ ґ	G g
H h	Г г	Г г	H h[10]
Ch ch	Х х	Х х	KH kh
I i	І і	І і / Ї ї[11]	I i
J j	Ј ј	Й й[12]	I i, Y y[13]
K k	К к	К к	K k
L l	Л л	Л л	L l
Ľ ľ	ЛЬ ль	Л(Ь) л(ь)[7]	L' l' / LI li[8]
M m	М м	М м	M m
N n	Н н	Н н	N n
Ń ń	НЬ нь	Н(Ь) н(ь)[7]	N' n' / NI ni[8]
O o	О о	О о	O o
P p	П п	П п	P p
R r	Р р	Р р	R r
Ŕ ŕ	РЬ рь	Р(Ь) р(ь)[7]	R' r' / RI ri[8]
S s	С с	С с	S s
Ś ś	СЬ сь	С(Ь) с(ь)[7]	S' s' / SI si[8]
Š š	Ш ш	Ш ш[9]	SH sh[14]
T t	Т т	Т т	T t
Ť ť	ТЬ ть	Т(Ь) т(ь)[7]	T' t' / TI ti[8]
U u	У у	У у / Ю ю[6]	U u
V v	В в	В в	V v
Y y	И и	И и	Y y
Z z	З з	З з	Z z
Ź ź	ЗЬ зь	З(Ь) з(ь)[7]	Z' z' / ZI zi[8]
Ž ž	Ж ж	Ж ж	Zh zh

W dodatkowej tabeli niżej umieszczono litery cyrylicy nie mające jednoliterowych odpowiedników w łacince.

łacinka	drahomanówka	cyrylica współczesna	transkrypcja oficjalna
ˇA ˇa ´A ´a / JA ja[15]	ЬА ьа / ЈА ја[16]	Я я	IA ia / YA ya[17]
ˇE ˇe ´E ´e / JE je[15]	ЬЕ ье / ЈЕ је[16]	Є є	IE ie / YE ye[17]
JI ji	ЈІ јі	Ї ї	I i / Yi yi[17]
ŠČ šč	ШЧ шч	Щ щ	SCH sch
ˇU ˇu ´U ´u / JU ju[15]	ЬУ ьу / ЈУ ју[16]	Ю ю	IU iu / YU yu[17]
ˇ ´[18]	Ь ь	Ь ь	' (apostrof prosty)
brak[19]	brak[19]	’ (apostrof drukarski)	brak[19]

[edytuj] Przykłady

[edytuj] Testament Tarasa Szewczenki

Taras Ševčenko Zapovіt Jak umru, to poxovajte Mene na mohylі, Sered stepu šyrokoho, Na Vkrajinі mylіj, Ščob lany šyrokopolі, І Dnіpro, і kručі Bulo vydno, bulo čuty, Jak reve revučyj. Jak ponese z Ukrajiny U syńeje more Krov vorožu... otojdі ja І lany, і hory — Vse pokynu і polynu Do samoho boha Molytyśa... a do toho Ja ne znaju boha. Poxovajte ta vstavajte, Kajdany porvіte І vražoju zloju krovju Voľu okropіte. І mene v semji velykіj, V semji voľnіj, novіj, Ne zabuďte pomjanuty Nezlym tychym slovom.

Тарас Шевченко Заповіт Јак умру, то поховајте Мене на могилі, Серед степу широкого, На Вкрајіні миліј, Шчоб лани широкополі, І Дніпро, і кручі Було видно, було чути, Јак реве ревучиј. Јак понесе з Украјіни У синьеје море Кров ворожу... отојді я І лани, і гори — Все покину і полину До самого бога Молитисьа... а до того Ја не знају бога. Поховајте та вставајте, Кајдани порвіте І вражоју злоју кровју Вольу окропіте. І мене в семјі великіј, В семјі вольніј, новіј, Не забудьте помјанути Незлим тихим словом.

Тарас Шевченко Заповіт Як умру, то поховайте Мене на могилі, Серед степу широкого, На Вкраїні милій, Щоб лани широкополі, І Дніпро, і кручі Було видно, було чути, Як реве ревучий. Як понесе з України У синєє море Кров ворожу... отойді я І лани, і гори — Все покину і полину До самого бога Молитися... а до того Я не знаю бога. Поховайте та вставайте, Кайдани порвіте І вражою злою кров'ю Волю окропіте. І мене в сем'ї великій, В сем'ї вольній, новій, Не забудьте пом'янути Незлим тихим словом.

Taras Shevchenko Zapovіt Yak umru, to pokhovaite Mene na mohylі, Sered stepu shyrokoho, Na Vkrainі mylіi, Schob lany shyrokopolі, І Dnіpro, і kruchі Bulo vydno, bulo chuty, Yak reve revuchyi. Yak ponese z Ukrainy U synieie more Krov vorozhu... otoidі ya І lany, і hory — Vse pokynu і polynu Do samoho boha Molytysia... a do toho Ya ne znaiu boha. Pokhovaite ta vstavaite, Kaidany porvіte І vrazhoju zloiu kroviu Voliu okropіte. І mene v semi velykіi, V semi vol'nіi, novіi, Ne zabud'te pomianuty Nezlym tykhym slovom.

[edytuj] Fragment Iwana Franki

Fragment wiersza, którego rękopis umieszczono na banknocie ukraińskim nominału 20 hrywien – w oryginale zapisany drahomanówką.

Zemle, moja vseploďučaja maty! Syly, ščo v tvojij dvyžeľ hlubyni, Krapľu, ščob v boju smilijše stojaty, Daj i mini.	Земле, моја всеплодьучаја мати! Сили, шчо в твојіј движель глубині, Крапльу, шчоб в боју сміліјше стојати, Дај і міні!
Земле, моя всеплодючая мати! Сили, що в твоїй движель глубині, Краплю, щоб в бою смілійше стояти, Дай і міні!	Zemle, moia vseplodiuchaia maty! Syly, scho v tvoii dvyzhel' hlubyni, Krapliu, schob v boiu smiliishe stoiaty, Dai i mini.

[edytuj] Zobacz też

• Alfabet łaciński
• Alfabet ukraiński
• Drahomanówka
• Łacinka białoruska

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Między Latinitas i Cyrillianitas
• Rozmowa z Jarosławem Hrycakiem
• Alfabet ukraiński

Przypisy