Historia Żydów w Szydłowcu

Z Wikipedii

Żydzi w Szydłowcu - grupa narodowo-religijna zamieszkująca Szydłowiec od wieku XVI do 1946 roku. Żydzi szydłowieccy wywarli znaczący wpływ na kulturę Szydłowca w XVIII, XIX i do XX wieku. Zamieszkiwali oni głównie północną część miasta - Pragę, Skałkę oraz Stare Miasto. Żydzi masowo przybywali do miasto od połowy XVII wieku. Przed II wojną światową mieszkańcy pochodzenia żydowskiego stanowili 60-75% ludności miasta i zasiadali we władzach samorządowych. Przyjaznemu sąsiedztwu Polaków i Żydów w Szydłowcu położyła kres dopiero II wojna światowa.

Spis treści 1 Dzieje Żydów 1.1 XVI - XVIII w. 1.1.1 Osadnictwo 1.1.2 Żydowska Gmina Wyznaniowa 1.1.3 Relacje między żydami a chrześcijanami 1.1.4 Gospodarka żydowska 1.2 Okres międzywojenny 1.2.1 Gospodarka. Zatrudnienie i sytuacja ekonomiczna 1.2.2 Życie rodzinne i edukacja 1.2.3 Aktywność polityczna 1.2.3.1 Żydowskie partie polityczne w Szydłowcu 1.2.3.2 Żydzi w samorządzie terytorialnym 1.2.4 Gmina żydowska i jej organizacja 1.3 II wojna światowa 1.3.1 Represje 1.3.2 Życie codzienne pod okupacją 1.3.3 Getto 1.3.4 Żydzi a Polacy w czasie wojny 1.4 Czasy powojenne 2 Dziedzictwo żydowskie 2.1 Na terenie miasta 2.1.1 Obiekty 2.1.2 Uroczystości 3 Zobacz też 4 Przypisy 5 Źródła

[edytuj] Dzieje Żydów

[edytuj] XVI - XVIII w.

[edytuj] Osadnictwo

Żydzi w Szydłowcu pojawili się pod koniec XVI w., a mianowicie w latach 80^[1][2][3]. Nieliczne wzmianki mimo zachowania się archiwów miejskich świadczą o niewielkim znaczeniu kolonii żydowskiej w mieście do poł. XVII w. Pierwsze transakcje prowadzone przez Żydów, w wyniku których zakupili oni nieruchomości w Szydłowcu pochodzą z 1589 r. Tak można więc przypuszczać, że pierwszymi udokumentowanymi szydłowianami wyznania mojżeszowego byli Przasnisz i Abram Sowa^[4].
Istnieją dwie hipotezy masowego napływu ludności żydowskiej do Szydłowca. Pierwszą z nich jest przypuszczenie, że ludność ta przybyła tu z Rusi Czerwonej i Wołynia uciekając przed Powstaniem Chmielnickiego. Druga z nich przyjmuje, że Żydów szydłowieckich dotyczy przywilej Jana II Kazimierza z 1663 r. i Jana III z 1676 r. Jednak obydwie są nietrafne^[5]. Na domiar tego szydłowieckich starozakonnych nie wymieniają w ogóle rejestry pogłównego z lat 1672-1676. Masowy napływ Żydów do Szydłowca należy jednak wiązać z Uniwersałem Dominika Mikołaja Radziwiłła z 1696, wydanym z powodu wyludnienia miasta. Właściciel Dóbr Szydłowieckich zapewniał w nim, że w mieście jest pod dostatkiem wolnych domów i działek pod zabudowę^[6], zachęcając tym do zasiedlania się, tym samym gwarantując bezpieczeństwo nowo nabytego majątku.^[7] Sprzyjać temu miało potwierdzenie dawnych praw i przywilejów mieszczańskich, zachęcano kupców do odwiedzania jarmarków szydłowieckich i osiedlania się w mieście. Na początku XVIII w. populacja Żydów na terenie Szydłowca musiała być znaczna, skoro sam właściciel miasta, a nie starszyzna żydowska, w 1711 r. rozpoczął starania o uzyskanie zgody biskupa krakowskiego, Kazimierza Łubieńskiego na wybudowanie bóżnicy, którą ostatecznie wybudowano w tym samym roku, co umożliwiło powstanie gminy wyznaniowej. Liczba Żydów w mieście tak dynamicznie wzrastała, że północna część Szydłowca odtąd nazywana była "miastem żydowskim". Już w 1716 r. w mieście mieszkało 20 żydowskich gospodarzy i 25 komorników. Jeśli przyjmiemy 6 na rodzinę to w tym roku mieszkało 270 Żydów.

[edytuj] Żydowska Gmina Wyznaniowa

Niestety brak znacznej części materiałów źródłowych nt. gminy żydowskiej w Szydłowcu w XVIII w. Podstawą prawną do zorganizowania i działalności kahału było zezwolenie określane jako żydowski przywilej lokacyjny. Umożliwiał on założenie bożnicy i cmentarza oraz powołanie odpowiednich instytucji gminnych. W związku z zakazem korzystania przez żydów z łaźni publicznych musieli wybudować własną. Na czele gminy stał zarząd, który wraz z podległymi mu instytucjami zarządzał kahałem i reprezentował go w kontaktach między i pozagminnych. Szydłowiecka kahał zaliczał się do tych średniej wielkości, zatrudniał od 10 do 15 osób. Według Anatola Leszczyńskiego już w 1717 r. szydłowiecka gmina żydowska zaliczana była do gmin I kategorii w ziemstwie Małopolski^[8].
W 1787 r. Gmina Żydowska obejmowała następujące miasta: Szydłowiec, Jastrząb, Skrzynno, Wierzbicę, Zygmuntów i Wąchock oraz 59 osad wiejskich w powiecie radomskim, 6 w opoczyńskim i 2 w sandomierskim.

[edytuj] Relacje między żydami a chrześcijanami

Od połowy XVIII w. Żydzi w Szydłowcu odgrywali coraz to znaczniejszą rolę. Faktem jest, że jeden z Żydów, Gerszon Salmonowicz, pozyskał w latach 1726-1727 dzierżawę dochodów miejskich. Następnym ze współdzierżawców był Mosiek Dawidowicz.

Wraz z rozwojem populacji Żydów zaczęło dochodzić do konfliktów między katolikami a coraz liczniej napływającym do miasta judaistów. Były to konflikty głównie natury gospodarczej. Gmina Żydowska, czując się pokrzywdzoną, złożyła notę na ręce właściciela miasta, wyliczając w niej swoje boleści. Po jej przeczytaniu Ks. Leon Michał Radziwiłł doszedł do wniosku, że "synagoga szydłowiecka, jak i miasto samo mogłoby przyjść do ostatniej zguby". W związku z tym 5 września 1741 r. wydał dekret, w którym uregulował sporne kwestie. Stwierdzał w nim m.in., że ponieważ żydzi nie jeżdżą do lasu po drewno, lecz kupują je w mieście, "więc żadnym by leśnym nie powinni [podlegać] składkom. Tylko w dawnej od atentatów moich uniwersał pociąga ich do tej powinności, więc ja lubo anichiluję owies i kury, jednakże ustanawiam, ażeby miastu katolickiemu rok w rok wypłacili zł polskich 100 bez rzadnej czasu prolongacyi."^[9]
Książę starał się również zapobiegać aktom antyżydowskim^[10]. Do takich zdarzeń dochodziło najczęściej podczas procesji wielkoczwartkowej, kiedy to "uczestnicy" tych procesji zajmowali się rozbojami na majątku żydowskim i samych żydach.^[11] W celu zapobieżenia takim praktykom właściciel miasta nakazał radzie wystawianie na czas procesji wartę nie dopuszczając tym do rozruchów. Również gubernator hrabstwa zobowiązany został na wystawienie garnizonu zamkowego w celu łapania sprawców przestępstw. Do przestrzegania postanowień dekretu zobowiązani zostali zarówno chrześcijanie jak i judaiści. Nie przestrzeganie go groziło grzywną w wysokości 200 grzywien, a nie podporządkowanie się tym postanowieniom groziło dwoma tygodniami więzienia i dodatkowo 400 grzywien kary.

[edytuj] Gospodarka żydowska

Struktura zawodowa Żydów z Szydłowca znana jest dopiero od lat 80. XVIII w. (1787). wtedy było w mieście najwięcej zatrudnionych było w branży odzieżowej: krawcy, czapnicy. Struktura zatrudnienia przedstawiała się następująco:

krawiec - 13 czapnik - 7 komornik - 6 cymbalista - 5 kramarz - 4 służba - 4 rzeźnik - 3 arendarz - 2 cyrulik - 2 piekarz - 2

złotnik - 2 furman -1 szynkarz - 1 destylator - 1 faktor - 1 introligator - 1 kupiec - 1 żelaźnik - 1 szkolnik - 1 szpitalnik - 1

Wraz ze wzrostem liczby ludności żydowskiej wzrastała jej rola w handlu Szydłowcu jak i handlu woj. Sandomierskiego. Potwierdzają to rejestry komór celnych z tego terenu z lat 60. XVIII w. Przez komory celne w Opocznie, Solcu i Zwoleniu kupcy szydłowieccy, w przeważającej wielkości, handlowali takimi materiałami jak: żelazo, skóry, miód, rogi i art. żelazne. Bardzo rozległe kontakty handlowe (Bydgoszcz, Gdańsk) jak i jakość towarów pozwalały na przeznaczenie ich na rynki ogólnokrajowy jak i zagraniczny.

[edytuj] Okres międzywojenny

W tym czasie Szydłowiec był miastem zdominowanym przez ludność żydowską. Według pierwszego, polskiego spisu ludności w w 1921 r. w mieście było 5501 Żydów, co stanowiło 76,1% ogółu ludności. W 1925 r., gdy Szydłowiec powiększył się o kilka nowych dzielnic (wcześniej wsi), odsetek ludności żydowskiej spadł. Pod koniec tego okresu procentowy udział Żydów w mieście zmniejszył się o prawie 9%, ale liczba Żydów wzrosła. Tak więc w 1939 r. ich liczba wynosiła 6976 osób (67,3%). W całym tym okresie zamieszkiwali głównie w rejonie Pragi i Rynku Wielkiego.
W tym okresie była to ludność średniozamożna i biedna, pracująca głównie w usługach i zakładach garbarskich. Na ogół byli to ludzie przywiązani do gminy wyznaniowej i swojej kultury, jednak dość duże, jak na małomiasteczkowe realia, powodzenie wśród Żydów miały środowiska niereligijne.

Żydzi w tym okresie stanowili tak liczną i istotną grupę społeczną, że miasto zostało ochrzczone przez szydłowian i okolicznych mieszkańców nazwą "Żydowiec".

[edytuj] Gospodarka. Zatrudnienie i sytuacja ekonomiczna

Trudno jest ustalić dokładna strukturę zawodową, ze względu na brak danych. Dopiero w 1931 dowiedzieć się można ogólnych informacji nt. zatrudnienia. 48% ogółu ludności utrzymywało się w zakładach przemysłu drobnego, w handlu 17,1%, w innych zakładach usługowych 13,9%, w rolnictwie 5,5%, w instytucjach państwowych (służba publiczna, oświata, kultura, opieka medyczna) pracowało 7,6%, 5,3% stanowiły zawody nieokreślone, a 2,7% ludności było bezrobotnych. Ogromna większość judaistów trudniła się rzemiosłem i handlem.

Rzemieślnicy narodowości żydowskiej albo sami zakładali swoje małe, rodzinne warsztaty, albo zatrudniali się u innych Żydów. Działo się to dlatego, że ogromna większość niewykształconych Żydów w Szydłowcu mówiła biegle jedynie w jidysz^[12], którym to językiem posługiwali się wszyscy judaiści bez większego problemu. Szczególnie liczne reprezentacje żydowskich rzemieślników były w branży skórzanej, włókienniczej i tzw. usługach osobistych. Zajmowali się oni głównie czapnictwem, kamasznictwem, krawiectwem, piekarstwem, rzeźnictwem i szewstwem. Ponad 60% rzemieślników powiatu koneckiego było krawcami i szewcami^[13]. Na tak jednostronną strukturę rzemieślniczą duży wpływ miały też przepisy rytualne, sprzyjające jednym, a hamujące rozwój innych branż. Np. zakaz noszenia przez Żydów określonej odzieży wpłynął na rozwój krawiectwa, a zakaz jedzenia wieprzowiny ograniczył wędliniarstwo do minimum. Produkty wytwarzane przez szydłowieckich rzemieślników (którzy niemal w całości byli Żydami), służyła zaspokojeniu podstawowych potrzeb miejscowej ludności. Dlatego produkcja została nastawiona na wytwarzanie środków konsumpcyjnych. Prawie wcale nie było zakładów wytwarzających artykuły luksusowe tj.: biżuteria, fotografia. W mieście istniały dwa zakłady zegarmistrzowskie i jeden fotograficzny. Większość towarów była naprawdę dobrej jakości. Dużą renomą cieszyli się szydłowieccy rzemieślnicy pochodzenia żydowskiego. Zainteresowanie ich towarami nie osłabło nawet w czasie głębokiego kryzysu. Mimo to sytuacja finansowa wielu rzemieślników (zwłaszcza krawców i szewców) była trudna. Było to spowodowane, wspomnianą już, wysoką konkurencją w tych dziedzinach. Rzemieślnicy ci musieli często ograniczać się do napraw i przeróbek oraz często i intensywnie zabiegać o klienta. Jeden ze świadków opisuje to zjawisko tak: "W sklepie kupowało się towar, a w dzień jarmarczny koło sklepów kręcili się krawcy, pilnowali żeby u nich szyć [...]. Biedni krawcy żydowscy chodzili od wsi do wsi w poszukiwaniu zamówień, które wykonywali na miejscu, w chacie klienta."^[14]

Niestety nie ma danych nt. ilości żydowskich placówek handlowych w Szydłowcu. Z badań przeprowadzonych w 1933 r. przez Biuro Ekonomiczno-Statystyczne "Cekabe" wynika, że ponad 80% placówek handlowych w małych miastach województwa kieleckiego należało do ludności żydowskiej^[15]. Handel Został zdominowany przez sklepy wielobranżowe. Były to nieduże, przydomowe sklepy, w których pracował właściciel i jego rodzina. W tych sklepach można było kupić tzw. smar, mydło i powidło^[16]. Najczęściej były to sklepy z artykułami pierwszej potrzeby, czy przy zakładach rzemieślniczych. Stosunkowo niewiele było wyspecjalizowanych sklepów branżowych. W Szydłowcu były to:

• delikatesy - Chęcińskiego, Goldfarba, Griczmana, Chorowicza
• spożywcze - Birencwajga, Cukiermana, Finkielsztajna, Kondelcukiera, Liebermana, Nisenbauma, Rozenberga, Sztajermana
• konfekcyjne - Blimbauma, Brojfmana, Cukiera, Erlicha, Gerszsonowicza, Kapfmana, Rozenbauma, Rozencwajga, Sztrowajca, Zylbermana,
• żelazny - Blajchmana, Branbmessera, Rozenbauma
• księgarnie - Kupermana, Rozenberga, Zylbersztejna
• restauracje - Cukiera, Erlicha, Judmana, Sztajmana
• herbaciarnie - Dymanta, Erlicha, Kufmana, Rabinowicza

Oczywiście handlem nie zajmowali się wyłącznie sklepikarze. Szczególnie uciążliwe dla nich byli domokrążcy i uliczni handlarze. Zjawisko te istniało zawsze, ale większe jego nasilenie obsorwuje się w latach wielkiego kryzysu^[17]. Kupcy ci oferowali towary tańsze, choć nie zawsze gorszej jakości. Były one przeznaczone dla najuboższej klienteli. Dlatego najczęściej można ich było spotkać w dni targowe. Handel ten był przejawem ubóstwa szerokiej rzeszy sprzedawców. Jeden z badaczy gospodarki żydowskiej w międzywojniu stwierdził, że pauperyzacja stanu kupieckiego została doprowadzona do absurdu^[18]. W tej sytuacji duża część kupców nie miała pieniędzy na wykup świadectwa przemysłowego uprawniającego wykonywanie zawodu i musiała korzystać z pomocy socjalnej. Organizacje żydowskie (zwłaszcza kasy bezprocentowe) wydawały zapomogi na ten cel, co obejmowało znaczną część kupiectwa^[19].

Pozostałe warstwy były nieliczne. Miasto nie było bardzo uprzemysłowione. W większości zakładów pracowali głównie Polacy. Ze względu na niskie uprzemysłowienie nie wykształciła się liczna burżuazja. Wśród Żydów należały do niej rodziny: Brandmeserów, Dymentów, Engiermanów, Goldbergów, Katzów, Krakowskich, Kupermanów, Mansklejdów, Merynów, Pinkiertów, Redlichów, Singerów i Zolbergów. Byli właścicielami, fabryk, kamieniołomów, kamienic i banków.

Składki na rzecz gminy wyznaniowej oraz jej program pomocy osobom ubogim dość wyraźnie obrazuje sytuację ekonomiczną Żydów w tym okresie. Niemal wszyscy judaiści zrzeszeni w gminie mieli obowiązek uiszczania opłat na jej konto. Zwolnieni z tego obowiązku byli jedynie najubożsi. Wszystkich płatników traktowano tak samo - mieli obowiązek co miesiąc zapłacić 10% podatku dochodowego. Według danych z 1927 r. do opłacania składki gminnej zobowiązanych było 1105 osób, a 65 zostało zwolnionych z tego obowiązku. Spośród 1105 płatników 903 opłacało składkę niższą (1-5 zł), 157 osób opłacało od 5 do 25 zł, 21 - od 25 do 50, 10 - od 50 do 100, 3 - od 100 do 300 i jeden płatnik opłacał składkę w wysokości 500 zł^[20] Regina Renz założyła, że ubodzy Żydzi płacili składkę do 5 zł, średniozamożni 5-25 zł, zamożni 25-50 zł, a najbogatsi powyżej 50 zł. Na podstawie tych założeń okazuje się, że w Szydłowcu w latach 20. XX w. aż 81,7% Żydów było w stanie ubóstwa, 14,2% był średniozamożnych, a tylko znikomy odsetek (4,1%) należał do bogatych.

[edytuj] Życie rodzinne i edukacja

W środowisku małomiasteczkowym, jakim bez wątpienia był Szydłowiec, obowiązywał tradycyjny model rodziny. Obowiązkiem i honorem każdego Żyda było ożenić się i być ojcem, każdej Żydówki wyjść za mąż i być matką. Na podstawie księgowości Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Szydłowcu należy wnioskować, że przeciętna żydowska rodzina w Szydłowcu składała się z pięciu osób (np. w 1928 r. na ok. 6100 członków gminy w wykazie płatników figurowało 1184 osby)^[21]. W tej społeczności, zwłaszcza wśród chasydów, brak potomstwa oznaczał brak Bożego błogosławieństwa^[22]. Przeważał również pogląd o wyjściu za mąż jako najważniejszy obowiązek kobiety. Przy okazji rodzinnych uroczystości życzono rodzicom rychłego wyjścia za mąż córek.
Prawo religijne miało wielki wpływ na życie rodzinne Żydów. Od narodzin do śmierci rytuał uświęcał każdy moment ich życia. Tradycja nakazywała aby dzieci wychowywać w szacunku do rodziców, starszych i uczonych. Już żydowska modlitwa poranna przeznaczona dla dzieci (Mode ani) brzmiała: "będę robił, co tata każe i co mama każe i co każą mi dobrego zrobić wszyscy ludzie dobrzy i pobożni"^[23]. Tak rodzice i wychowawcy wprowadzali stopniowo każde dziecko w życie społeczne oparte na zasadach religii. Nowonarodzeni chłopcy byli (i są do dziś) wprowadzani do wspólnoty przez obrzęd obrzezania, którego dokonywał, w ósmym dniu po narodzinach, mohel^[24].
Edukacja dzieci żydowskich zaczynała się od piątego roku życia. chłopcy uczęszczali do chederu, a dziewczęta do Bet-Jakow. Uczono się tam praw i zasad religijnych oraz historii Izraela i Żydów. Nauka ta trwała siedem lat. Odkąd dzieci te rozpoczęły obowiązkową naukę w szkole powszechnej nauki w szkołach religijnych odbywały się po południu. W okresie międzywojennym zaobserwowano coraz większy udział młodzieży żydowskiej w szkołach państwowych. Wiązała się z tym zmiana obyczajów i przyzwyczajeń młodego pokolenia. Procesy te obejmowały zazwyczaj niewielką grupę młodzieży uczącej się w szkołach średnich i wyższych.

[edytuj] Aktywność polityczna

[edytuj] Żydowskie partie polityczne w Szydłowcu

• Prąd ortodoksyjny na terenie miasta reprezentował Agudas Isroel (Związek Izraela). Cieszył się tu dużym poparciem społecznym. Jednak działalność partii ograniczała się do działań kampanii wyborczych. W 1929 szydłowiecka komórka partii zrzeszała 500 osób. Byli to Żydzi pochodzący z klasy średniej i burżuazji. Zarząd stanowili wtedy: Hejnoch Kuperman, Szlama Nauberg i Jankiel Wigdorowicz. Był to największy oddział partii w powiecie^[25]. W mieście posiadała oddziały: Bnojs Agudas Isroel (dla kobiet), Poalej Agudas Isroel (robotniczy) i młodzieżówkę - Ceirej Agudas Isroel. Partia zdominowała żydowską oświatę religijną w Szydłowcu. Miała pod wpływem 2 z 3 w mieście banki: Bank Udziałowy Spółdzielczy i Bank Kredytowy^[26]. Jej duży wpływ miał odzwierciedlenie w Radzie Miasta. W wyborach w 1927 r. na 13 wybranych żydów znalazło się 5 osób z AI, w 1928 było tak samo, a w roku 1934 do rady dostało się 8 członków AI (100% Żydów w radzie). Jednak wynik tych ostatnich nie oddaje rzeczywistego poparcia dla żadnej z partii, ponieważ były one zbojkotowane przez inne partii^[27].
• Syjoniści na terenie miasta działali już od czasów I wojny światowej. Jednak do ok. 1925 r. nie odgrywali większej roli, mimo że syjonizm był dość popularny. Już w latach 30. w Szydłowcu istniały oddziały wszystkich ważniejszych ruchów syjonistycznych. Najważniejszym z nich była Organizacja Syjonistyczna w Polsce, która zrzeszała 200 członków. W zarządzie partii byli: Motek Ajzenberg, Lejbuś Dyment, Lejbuś Zylberman. Partia podporządkowała sobie lokalną jednostkę Żydowskiego Stowarzyszenia Kulturalno-Oświatowego Tarbut i Towarzystwo Kursów Wieczorowych
• Bund (Ogólnopolski Związek Robotniczy Bund) to jedna z żydowskich partii socjalistycznych. Nie ma oficjalnej daty powstania struktur partii na terenie Szydłowca. Najprawdopodobniej powstała już w 1918 r.^[28] W 1929 r. komórka Bundu w mieście liczyła 50 członków. Do zarządu szydłowieckiego Bundu wchodzili wtedy Szapsia Laks, Abram Laks, Abram Blicher i Szyja Opatowski. Wpływy partii rozciągały się na Stowarzyszenie Zjednoczonych Szkół Żydowskich, Stowarzyszenie Sportowe "Jutrznia" i Związek Zawodowy Robotników Przemysłu Garbarskiego, a także mniejsze wpływy na Towarzystwo Kursów Wieczorowych i Związek Zawodowy Robotników Przemysłu Skórzanego. Partia zorganizowała również w mieście swoją młodzieżówkę - Związek Młodzieży "Przyszłość" ("Cukunft"). Oddział w Szydłowcu współpracował z najbliżej mu położonym oddziałem w Końskich. Obydwa należały do okręgu Bundu w Radomiu. Partia organizowała w Szydłowcu zakrojoną na szeroką skalę działalność propagandową - wydawała wiele broszur, ulotek, odezw i kilka czasopism robotniczych^[29]. Organizowała wiele strajków i manifestacji, zwłaszcza w latach 30. Większość z nich miała podłoże ekonomiczne, ale silnie zaangażował się w akcję protestacyjną przeciw prześladowaniu Żydów w Niemczech. w październiku 1937 r. w ramach protestu przeciw dyskryminacji Żydów na uczelniach wyższych (getto ławkowe), Bund zorganizował w Szydłowcu kilkudniowy strajk włoski w sklepach i warsztatach żydowskich. Razem z PPS-em organizował obchody pierwszomajowe, w latach 20. rokrocznie odbywały się pochody, ale już gdy w latach 30. nie otrzymywano zgody na ich organizowanie, ograniczono się do przemówień i akademii.

[edytuj] Żydzi w samorządzie terytorialnym

Przez cały okres międzywojenny Rada Miejska w Szydłowcu liczyła 24 radnych (w chwili zaprzysiężenia), jedynie w pierwszych tygodniach niepodległego państwa Polskiego miała ich jedynie 12. Już 7 grudnia 1918 r. skład rady podwojono. Jednak nowo przyjęci radni nie byli wyłaniani w drodze wyborów a porozumienia między lokalnymi ugrupowaniami i stowarzyszeniami^[30]. Połowa z dołączonych radnych była Żydami. W marcu 1920 r. odbyły się nowe wybory. W radzie znalazło się po 12 Polaków i Żydów. Radni, najczęściej poprzez zmianę miejsca zamieszkania, zrzekali się mandatów. Tak więc skład Rady Miejskiej ciągle się zmieniał. Odbyte 7 lat później wybory samorządowe. Może było to spowodowane zakończeniem kadencji, ale nadrzędnym powodem do przeprowadzenia wyborów było znaczne zmniejszenie liczby radnych^[31]. W nowej radzie znalazło się aż 13 Żydów na 24 radnych (54%). Fakt ten wraz z nieprawidłowościami panującymi w magistracie, spowodowało niezadowolenie wśród obywateli miasta (na ogół Polaków). Domagali się oni od wojewody kieleckiego o wyznaczenie dla miasta komisarza rządowego i jego radę pomocniczą. Lecz wojewoda nie przychylił się do prośby mieszkańców, i zwlekał z podjęciem decyzji, aż musiał ustąpić ze stanowiska. Jego następca, Władysław Korsak zarządził rozpisanie nowych wyborów dla miasta Szydłowiec, które odbyły się 24 czerwca 1928 r. Jednak zakłócenia, które miały miejsce w tym dniu spowodowały przesunięcie terminu wyborów na 4 listopada. W ich wyniku 11 mandatów otrzymali Polacy, a 13 Żydzi. Kolejne wybory odbyły się 27 maja 1934 r. Były one zbojkotowane przez polskie partie antysanacyjne i część partii żydowskich. Dlatego najwięcej, bo 16 mandatów (67%) otrzymał BBWR. Żydzi otrzymali w sumie 8 mandatów, ale i tak byli rozdrobnieni na trzy ugrupowania. Już rok po wyborach rada stopniała o 5 członków. W jej skład wchodziło wtedy 8 Żydów. Następne wybory do samorządu (lipiec 1935) wyłoniły następujący skład rady: BBWR - 5 mandatów, Bund - 2 mandaty i reszta Żydów - 4. Ostatnie wybory samorządowe na terenie Szydłowca odbyły się 21 maja 1931 r. Wtedy do rady wszedł tylko jeden Żyd.

W okresie II RP Żydzi sprawowali funkcje nie tylko w Radzie Miejskiej. Co prawda nigdy nie byli burmistrzami, ani wiceburmistrzami Szydłowca, ale zawsze co najmniej jeden Żyd był członkiem Zarządu Miasta. Pierwszym z ławników żydowskich był Izaak Pinkiert (od 1922 r.), później (1924-1925) ławnikiem był Chaim Rozenberg. Od 1927 r. w Zarządzie zasiadało dwóch Żydów. Byli nimi: Abram Cytryn i Rachmil Grynberg. Od 1929 r. funkcję ławnika nadal sprawował A. Cytryn i nowy ławnik Abram Blicher. W ostatnim zarządzie funkcję tą pełnił nadal, tym razem jako jedyny, Abram Cytryn.

[edytuj] Gmina żydowska i jej organizacja

Gminy żydowskie w II Rzeczpospolitej dzieliły się na tzw. wielkie (liczba członków pow. 5000) i mniejsze^[32]. Tutejsza gmina należała do wielkich. Na czele gminy przez cały okres międzywojenny stał rabin Chaim Rabinowicz. Dodatkowo gmina była kierowana przez zarząd i radę. Rada Gminy Żydowskiej była instytucją ustawodawczą i kontrolującą, a Zarząd wykonawczą - analogicznie do struktur stowarzyszeń. Kadencja zarówno zarządu jak i rady trwała od 2 do 3 lat. W latach 20. w Zarządzie zasiadał prezes Abram Mosze Cytryn, wiceprezes Rachmil Chaim Bliżyński oraz Hersz Nachman Blatman, Aron Liberbaum, Wigdor Anilewicz i P. M. Herszfeld^[33]. W wyborach do władz gminy w 1931 r. najwięcej głosów oddano na wspólną listę syjonistów i Mizarchi, co dało temu blokowi pięć na dwanaście miejsc w radzie. Cztery miejsca przypadły ortodoksom, a trzy kandydatom zgłoszonym przez rabina^[34]. Kolejne wybory (1934 r.) zwyciężyła Aguda^[35]. Ostatnie wybory do rady i zarządu gminy przeprowadzone były w 1936 r.Wtedy to syjoniści zdobyli 60% miejsc w obu organach i w obydwu wygrali z ortodoksami 20 punktami procentowymi. W latach 1938-1939 prezesem zarządu był syjonista Abram Redlich, a przewodniczącym rady Mejlich Wólfowicz z Agudy^[36]. Jakiekolwiek dane z lat 30. na temat składów rad i zarządów nie są znane, ponieważ zaginęły^[37].
Głównym źródłem dochodów gminy była składka członkowska oraz świadczenia religijne (rytualny ubój, śluby, pogrzeby, obrzezanie). Zdarzały się również darowizny. Z tych pieniędzy gmina opłacała rabina (Chaim Rabinowicz) i podrabina (L. Ch. Judman), szochetów (Mordka Bocian, Mordka Erlichman, Abram Geberman, Chaim Rotsztajn i Chaim Wajnman), kantora (Izaak Weltfrajd), mełameda, sofera (Moszek Wajcman) i szamesa^[38]. Duże kosztay pochłaniało utrzymanie budynków należących do gminy: bóżnicy, synagogi, szkół (chederów, bet-jakow), ambulatorium i mykwy

[edytuj] II wojna światowa

Liczbę Żydów na terenie Szydłowca 1 września 1939 r. szacuje się na 7200 osób^[39]. Należy się jednak liczyć z faktem, że blisko 200-300 starozakonnych opuściło miasto w czasie kampanii wrześniowej^[40]. Było to związane m.in. poborem do wojska, jak i strachem przed hitlerowcami. Wiele Żydów z miasta zostało również wcielonych do wojska, jednak nie jest znana ich konkretna liczba. Wiadomo tylko tyle, że przebywali później w obozie jenieckim w Moosburgu. Szydłowiec został zajęty przez wojska niemieckie 8 września 1939 r. Natychmiast po wkroczeniu do miasta Wehrmachtu, niemieccy żołnierze rozpoczęli prześladowania Żydów. Przykładowo było to zmuszanie żydowskich szydłowian do zamiatania miejskich ulic w szatach religijnych^[41]. Wskutek powstanie Generalnej Guberni Szydłowiec znalazł się w pow. radomskim, Dystryktu Radom.

[edytuj] Represje

Pierwsze prawnie uregulowane restrykcje ludności żydowskiej były jednakowe dla całego GG. Na pocz. roku 1940 zamknięto żydowską szkołę wyznaniową oraz synagogi. Urządzono tam składy broni i inne magazyny wojskowe. Spowodowało to zanik życia publicznego Żydów w Szydłowcu. Zaś w miejsce zlikwidowanej Gminy Wyznaniowej Niemcy powołali Żydowską Radę Starszych dla Szydłowca, która urzędowała w "Domu pod Dębem". Coraz bardziej pogłębiały się ogólnoniemieckie prześladowania Żydów. W tym samym roku Państwo niemieckie przejęło wszystkie nieruchomości żydowskie. Umożliwiło to szacunek ich wartości i właściwą konfiskatę. Jako pretekst posłużyło ubezpieczenie mienia nieruchomego przed zniszczeniami wojennymi. Doprowadziło to do znacznego zubożenie, na ogół bogatego przed wojną, społeczeństwa żydowskiego. Najwyższe "świadczenie" wynosiło 2 mln zł. respektowane w całym Dystrykcie Radomskim już w roku 1939.

Okupanci organizowali łapanki na terenie całego miasta, zaś najczęściej na Pradze. W wyniku tych działań Żydzi początkowo sprzątali doraźnie miasto i uczestniczyli w pracach remontowych urzędów administracji i infrastruktury Wehrmachtu w Radomiu. Także z tego samego powodu Żydzi tworzyli zbędne umocnienia na terenie Ziemi szydłowieckiej, a później je rozbierali. Według rozporządzeń hitlerowskich wiek produkcyjny Żydów rozciągał się od 14 do 60 lat życia. Doprowadziło to do częstych zgonów w miejscu pracy spowodowanym wycieńczeniem i brakiem opieki lekarskiej. W późniejszym okresie organizowano wywozy do pracy obozowej w Niemczech, czym zajmował się paradoksalnie Wydział Pracy Żydowskiej Rady Starszych. Według ustalonych przez niego rozporządzeń, każdy Żyd zamieszkujący gminę Szydłowiec musiał obowiązkowo odpracować jeden dzień w tygodniu. W okresie okupacji do tego celu służyły znacjonalizowane garbarnie i guzikarnia w Szydłowcu. Każdej okupacyjnej zimy setki Żydów z Szydłowca brały udział przy całodziennym odśnieżaniu trasy tranzytowej Warszawa-Radom-Szydłowiec-Skarżysko-Kamienna-Kielce. Ludność żydowska pracowała również w obozach pracy przymusowej na terenie Dystryktu Radomskiego. Latem 1941 r. ponad 100 Żydów pracowało w kamieniołomach w Zdziechowie i Wiśniówce.

W porównaniu z następnymi rozporządzeniami była to względnie lekka praca. Bowiem w sierpniu 1940 r. administracja okupacyjna wydała dekret o masowej wysyłce Żydów do obozów pracy. Skierowano ich wtedy razem z Żydami z dystryktów radomskiego i warszawskiego do obozów na Lubelszczyźnie (głównie Treblinka). W ramach tej akcji żołnierze wyciągali zarówno mężczyzn jak i kobiety z dziećmi z domów. Kolejną grupę Żydów skierowano do prac regulacji rzeki w Józefowie nad Wisłą. Warunki pracy tamtejszych robotników urągały podstawowej godności ludzkiej^[42] Obóz był tak zaniedbany, że dochodziło tam nawet do epidemii (tyfus, Czerwonka), co nie miało miejsca w innych obozach.^[43] Do czasu likwidacji obozu w 1942 r. przebywali tam Żydzi z Szydłowca. Można przypuszczać, że nieliczne jednostki zostały zwolnione do domów, jednak większość pracowników została skierowana w inne miejsce.

[edytuj] Życie codzienne pod okupacją

Ponieważ Żydzi w myśl podstawowych zasad ideologii nazistowskiej Żydzi byli pozbawieni wszelkich praw, okupant bezwzględnie ich wykorzystywał. Ta sytuacja powodowała daleko idące konsekwencje dla życia codziennego. W pierwszych miesiącach okupacji (do upadku Francji) w Szydłowcu panował optymizm i wiara w rychłe zakończenie wojny^[44]. Początkowo Żydzi nie przywiązywali również wagi do antysemityzmu ze strony okupanta. Wszystkie jego przejawy były obracane w żart. Popularne było przysłowie Men ot zejn in dred, men wet zej zo wi zo iberleben (co znaczy: mamy ich w ziemi, tak i tak ich przeżyjemy)^[45]. Z biegiem czasu optymizm ten wygasał. Reakcją na nasilające się prześladowania było m.in. wzmożenie się aktywności religijnej Żydów i powszechne przekonanie, że życie w mocnej wierze jest jedynym sposobem przetrwania. Takie zachowanie miało swoich wykonawców nawet wśród członków i sympatyków Bundu i innych organizacji socjalistycznych. Miało to swoje apogeum po przybyciu ortodoksyjnych chasydów z Kresów Wschodnich^[46]. Propagowane przez nich idee zyskały w Szydłowcu wielu zwolenników. Jednym z przejawów wojny było wzmożenie zawierania małżeństw, zwłaszcza wśród starozakonnych. Większość z nich miała charakter fikcyjny. Było to spowodowane działaniami na rzecz uchronienia młodych kawalerów przed pracą przymusową w Rzeszy, gdyż odtąd stawali się jedynymi żywicielami rodziny. Również w Szydłowcu Niemcy wprowadzili zakaz rozmnażania się Żydów, co spowodowało brak narodzin^[47]. Nie zachowały się jednak żadne źródła oficjalnie dokumentujące to zjawisko^[48]. Można przypuszczać, że na terenie miasta działało tajne nauczanie ludności żydowskiej, zwłaszcza religijne. Mimo to musiały obejmować wąskie, wtajemniczone kręgi osób^[49].

W czasie okupacji nastąpiło wywrócenie dotychczasowego układu społecznego. Na wyżyny wywiodła się grupa obrotnych przedsiębiorców, często wywodzących się z dawnego tzw. marginesu społecznego. Dzięki handlowi na czarnym rynku grupa ta szybko się wzbogaciła. Osoby nieekonomiczne, wcześniej bogaci mieszczanie i pracownicy umysłowi musieli podjąć pracę fizyczną. Nie byli jednak do tego przygotowani. O wiele niższe zarobki sprawiły, że warstwy te zubożały, niektórzy zostali zmuszeni nawet do żebrania^[50]. W każdej żydowskiej rodzinie codziennie powstawał problem pozyskania żywności i środków na inne podstawowe środki do życia. Uzyskanie potrzebnych dochodów zawsze wiązało się z nielegalną pracą lub handlem artykułami zakazanymi przez okupanta. Z nielegalnych profesji w Szydłowcu rozwinęły się głównie: garbarstwo, młynarstwo i wypiek chleba.

[edytuj] Getto

Deportacje i wysiedlenia nie pozbyły się Żydów z terenu powiatu radomskiego. Ciągłe łapanki nasiliło zbiegostwo z miasta i osadzanie się Żydów na wsi oraz ukrywanie się w okolicznych lasach (także tworzenie partyzantki judo-socjalistycznej). Wcześniejszymi czasy Szydłowiec pełnił funkcje dość spokojnego i uprzywilejowanego miasta jak na życie wojenne i okupacyjne. Jednak kiedy w II połowie 1942 r. do Szydłowca dotarły wieści o falowych likwidacjach gett na terenie całego Generalnego Gubernatorstwa, miasto dotknęła wizja getta żydowskiego. Powstało ono w sierpniu 1942 r. Ponieważ w czasie wojny Żydzi zamieszkiwali wszystkie dzielnice Szydłowca i byli w mieście większością utworzono getto na terenie całego miasta. Jednak z czasem, gdy w Skarżysku-Kamiennej powstał posterunek gestapo Judenrat podjęła decyzję o wprowadzeniu zmian. Optymistyczne nastroje, wyrażające szybkie zakończenie wojny i wyzwolenie Polski spod okupacji jakie dominowały w Szydłowcu jeszcze do końca 1942 r. pociągały członków tej organizacji do wiary w propagandowe zapewnienia dygnitarzy hitlerowskich. Dlatego bez większego oporu zgodzono się, w tymże roku, na wytyczenie mniejszego obszaru getta na Skałce i Pradze.

Wspomniany wcześniej optymizm szybko stopniał wraz z kolejną falą likwidacji gett, w wyniku czego wielu Żydów z dawnego województwa kieleckiego trafiło do szydłowieckiego getta. Aby przyspieszyć dalszą eksterminację Żydów mniejsze skupiska tej ludności, przesiedlano do większych w pobliżu stacji i torów kolejowych. Tak więc do Szydłowca przywieziono Żydów z Wolanowa, Wierzbicy i Skaryszewa. W ten sposób liczba ludności w getcie podniosła się do 16 300 i znacznie przewyższyła przedwojenną populację miasta. Getto nie było ogrodzone, jednak na rogatkach miasta stacjonowały oddziały gestapo. Zostało zlikwidowanie 23 września 1942 r. Zwarty kordon wojsk i plutonów SS skoncentrował Żydów na pl. Wolności, po czym kolumnę zgromadzonych, przepędzono przez ulice: Radomską, Rynek, Kielecką i Kolejową do oddalonego od miejsca koncentracji o 6 km dworca kolejowego w Sadku. Wszyscy ci, którzy nie byli w stanie w miarę szybko samodzielnie pomaszerować na stacje zostali wymordowani po drodze (również chorzy w szpitalu getta). Ze względu na to otrzymała niechlubne miano "krwawej drogi" lub "szlaku macew". Szacuje się, że podczas wysiedlenia zginęło ok. 200 Żydów, jednak szacunki te są niepełne.^[51]

[edytuj] Żydzi a Polacy w czasie wojny

W porównaniu z innymi żydowskimi diasporami w dystrykcie radomskim, w Szydłowcu panowały liberalny stosunek okupanta do Żydów. To i brak przez wiele miesięcy właściwego getta spowodowało, że Żydzi tylko częściowo byli izolowani od ludności polskiej. Za niemal każdym w tym okresie personalnym spotkaniem Polaka z Żydem krył się osobisty, często nieznany i niepojęty ludzki dramat. Bezwzględna i namiętnie wypełniana przez Niemców kara śmierci za jakąkolwiek pomoc Żydom, powodowała że stosunek do prześladowania starozakonnych stał się jedynie osobistym odczuciem etycznym. Na terenie całego Generalnego Gubernatorstwa, a zapewne i w Szydłowcu, nieuniknione było zaistnienie zjawisk negatywnych, zwłaszcza korzystania Polaków z trudnej sytuacji żydowskich sąsiadów. Przejawiało się to m.in. w wykupowaniu po zaniżonych cenach, a często też za istny bezcen, mienia, lub też wymieniania go za żywność. Wiele ludzi okazało jednak wielki humanitaryzm. Nieśli oni bezinteresowną pomoc, zaczynając na finansowej, a skończywszy na ukrywaniu Żydów, narażając tym życie własne i swoich najbliższych. Nie było ich może bardzo dużo w samym mieście, ale ożywioną działalność w tej płaszczyźnie miały okoliczne wsie (np.: Cukrówka, Szydłówek, Zaława).

[edytuj] Czasy powojenne

16 stycznia 1945 r. Szydłowiec został wyzwolony spod okupacji hitlerowskiej, co pozwoliło na powrót do miasta i wyjście z konspiracji ukrywających się Żydów. kilka tygodni po wyzwoleniu w mieście przebywało 106 osób tej narodowości. Znajdowali się oni, jak to określano "w bardzo opłakanym stanie". Dlatego przebywający w Szydłowcu starozakonni założyli Komitet Pomocy Żydom (KPŻ), który nawiązał współpracę z okręgowym komitetem w Radomiu, podporządkowanemu CKPŻ w Polsce. Wszyscy przebywający w Szydłowcu Żydzi zebrani na walnym zgromadzeniu wybrali władze komitetu czyli zarząd, składający się z 6-iu członków.
Pierwszą uchwałą jaką podjęto było utworzenie stołówki. Miano tam wydawać posiłki dla wszystkich Żydów przebywających w mieście. Przystąpiono także do przydziałów ubrań. Bank Odzieży otrzymywał najczęściej niewiele, w porównaniu do potrzeb: kilka par butów, skarpet i pończoch. Mieszkający w mieście Żydzi, mimo że w większości mieli pracę (67%), nie posiadali własnych maszyn do pracy, ani nie mieli pieniędzy na choćby ich wypożyczenie, tak więc znaczna część ludności żydowskiej nie mogła zarobić na swoje utrzymanie. Zwracali się o pomoc do KPŻ, która i tak nie mogła im pomóc ze względu na niskie środki. W lutym 1945 zarówno pustostany jak i domy zamieszkane zostały przejęte przez Zarząd Miejski (jako reprezentant TZP). Na początku 1946 r. w Szydłowcu mieszkało 4200 osób - sami Polacy^[52].

Na górę strony

[edytuj] Dziedzictwo żydowskie

Po wielowiekowej historii żydowskiej diaspory w Szydłowcu pozostał niemały dorobek, liczne wspomnienia, obiekty oraz ślady pamięci. W dniu dzisiejszym lokalne instytucje kultury starają się odtworzyć chociaż część tego dziedzictwa, organizując dni kultury żydowskiej, dni pamięci czy sesje popularno-naukowe.

[edytuj] Na terenie miasta

Świadectwem kilkuwiekowej obecności Żydów w Szydłowcu jest zachowana jedna z trzech części kirkutu, synagoga garbarska z domem garbarskim i kuczką oraz liczne domy pożydowskie.

[edytuj] Obiekty

• Kirkut szydłowiecki znajduje się na zbiegu ulic Wschodniej i Staszica, jest to jeden z największych zachowanych cmentarzy żydowskich w Polsce. W czasie inwentaryzacji przeprowadzonych w latach 1979-1980 i 1987 doliczono się na tym rozległym obszarze około 3100 nagrobków z lat 1831-1942. W 2000 roku z inicjatywy Benjamina Yaari sporządzono kolejną dokumentację, której wyniki zostały opublikowane. W 1967 roku władze miasta postawiły na cmentarzu pomnik upamiętniający pomordowanych w czasie II wojny światowej Żydów. W 2005 roku z inicjatywy potomków Żydów Szydłowieckich wybudowano tu ohel, w którym znajdują się pochówki czterech rabinów i cadyka.
  Na wykonanych z miejscowego piaskowca macewach znajdują się inskrypcje i tradycyjne piktograficzne symbole. Stan zachowania tych nagrobków jest różny. Na tym terenie znajdują się macewy przeniesione pod koniec lat pięćdziesiątych XX wieku z dwóch starszych części cmentarza. Oznacza to, iż szydłowiecki kirkut stanowi również lapidarium.

• Synagoga Garbarska wzniesiona przez Nutę Ejsenberga, zbudowana w stylu klasycystycznym jest świadectwem chasydzkiej religijności burżuazji zamieszkałej w Szydłowcu. Bóżnica sąsiaduje z domem mieszkalnym, do którego dobudowano niewidoczną od ulicy kuczkę. Kuczka jest bogato zdobiona polichromią, jest to jeden z niewielu tego typów obiektów na ziemiach polskich.

• Izba regionalna - W 2001 roku, pani Sława Hanusz założyła na terenie Zespołu Szkół im. Jana Pawła II izbę regionalną i ekspozycję "Ocalić od zapomnienia", w której znajdują się zdjęcia, dokumenty, książki, przedmioty codziennego użytku, zebrane z młodzieżą szydłowieckich szkół z myślą o stworzeniu muzeum poświęconemu pamięci szydłowieckich Żydów. Pani Hanusz zbiera również wspomnienia o przeszłości żydowskiej, których fragmenty zamieszcza w regionalnych publikacjach.

[edytuj] Uroczystości

• "Mazel Tow" - Dzień Kultury Żydowskiej, organizowany przez Szydłowieckie Centrum Kultury od 2003 roku, dzięki inicjatywie pani Zdzisławy Lorenc-Hanusz. Impreza jest częścią kalendarza cyklicznych imprez kulturalnych miasta. Podczas tego święta odbywają się między innymi konkurs poezji i pieśni żydowskiej, konkurs literacki "Ocalić od zapomnienia", prezentacja zbiorów ekspozycji muzealnej, degustacja potraw kuchni żydowskiej, spektakle teatralne oraz koncerty muzyki mozaistycznej oraz warsztaty taneczne.

Na górę strony

[edytuj] Zobacz też

• Żydzi
• Historia Żydów w Polsce
• Historia Szydłowca
• Demografia Szydłowca

Przypisy

Na górę strony

[edytuj] Źródła

• red. Zenon Guldon, Jacek Wijaczka Studia z dziejów Szydłowca MLIM w Szy-cu, Szydłowiec 1995
• Sława Lorenc-Hanusz, Grzegorz Miernik Przechować pamięć tamtych dni. Przewodnik po zabytkach kultury żydowskiej Szydłowca UM w Szy-cu, Szydłowiec 2007
• Izabela Soból Życie codzienne i kulturalne Żydów w Szydłowcu
• Edyta Ubysz Oświata żydowska w Szydłowcu w wiekach XVIII. i XIX.
• red. Jacek Wijaczka Żydzi Szydłowieccy. Materiały sesji popularnonaukowej 22 II 1997 r. MLIM w Sz-cu, Szydłowiec 1997
• ks. Jan Wiśniewski Dekanat Konecki 1913
• red. Benjamin Yaari-Wald Cmentarz żydowski Szydłowiec - lista nagrobków zarejestrowanych Cemeterey Documentation, Holon, Izrael 2000

Na górę strony

Ten artykuł jest częścią cyklu Szydłowiec