I powstanie śląskie

Z Wikipedii

I powstanie śląskie – wystąpienie zbrojne zorganizowane przez Polską Organizację Wojskową Górnego Śląska mające na celu przyłączenie Górnego Śląska do Polski. Trwało od 16 sierpnia do 24 sierpnia 1919.

Powstanie objęło powiaty:

• katowicki
• lubliniecki
• pszczyński
• rybnicki
• tarnogórski
• oraz część raciborskiego

I powstanie śląskie pod wodzą Alfonsa Zgrzebnioka wybuchło 16/17 VIII 1919r, w związku z aresztowaniem śląskich przywódców POW Górnego Śląska i niezadowoleniem ludności polskiej z terroru i represji niemieckich. Powstanie objęło prawie cały okręg przemysłowy i powiaty południowe. Stłumione zostało przez Niemców do 26 VIII 1919 roku. Zaangażowanie militarne od 14 lutego 1919 w wojnę z Armią Związku Radzieckiego na wschodzie Narodu Polskiego, mogącą doprowadzić do likwidacji niepodległego państwa polskiego, uniemożliwiło rządowi poparcie dla tego powstania.

Spis treści 1 Przed powstaniem 2 Działania zbrojne 2.1 Walki w okolicach Pszczyny, Tychów, Rybnika i Wodzisławia Śląskiego 3 Walki w okolicach Katowic 3.1 Walki w okolicach Bytomia 3.2 Walki w okolicach Tarnowskich Gór 3.3 Walki w okolicach Mysłowic 4 Dowódcy I powstania śląskiego 5 Represje i uchodźcy po I powstaniu 6 Zobacz też 7 Literatura

[edytuj] Przed powstaniem

• tzw. powstanie oleskie w 1919 r.
• Strajk sierpniowy - śląscy górnicy i hutnicy w czasie strajku od 11 do 14 sierpnia zażądali niedopuszczania do pracy członków bojówek niemieckich Oberschlesisches Freiwilligen-Korps terroryzujących Górny Śląsk oraz byłych grenzschutzowców. Robotnicy wysunęli także takie żądania jak: zaniechania masowych zwolnień robotników jak miało to miejsce w kopalniach "Lithandra" i "Prinzengrube", podwyżki płac i odwołanie stanu oblężenia. Strajk przybrał ogromne rozmiary - 14 sierpnia 1919 r. uczestniczyło w nim 140 tys. robotników;

• Masakra w Mysłowicach - w dniu 15 sierpnia 1919. Przed bramą kopalni "Mysłowice" zebrało się około 3 tys. śląskich robotników z żonami i dziećmi w celu podjęcia wynagrodzenia za pracę. Niemiecka dyrekcja przesuwała termin wypłaty do momentu gdy około godziny 13 zaczęto wpuszczać na teren kopalni około 30 osobowe grupki robotników. Wzburzony długim oczekiwaniem tłum wtargnął na podwórze kopalni w związku z czym oddział Grenzschutzu otworzył ogień: zabitych zostało 7 górników, 2 kobiety i 13-letni chłopiec, liczby rannych nie udało się ustalić. Masakra wywołała ogromny szok i zradykalizowała nastroje polskiej ludności na Górnym Śląsku.

Wybuch I powstania śląskiego 11 sierpnia 1919 r. w Bytomiu na oddolnym zebraniu komendantów powiatowych POW Górnego Śląska pod kierownictwem Józefa Grzegorzka, uchwalono pod adresem Dowództwa POW Górnego Śląska w Strumieniu na Śląsku Cieszyńskim, żądanie rozpoczęcia powstania. Do Strumienia z tym żądaniem oddelegowano, Stanisława Mastalerza i Jana Lortza, którzy na miejscu nie zastali dowódcy, Alfonsa Zgrzebnioka. Wobec tego szef jego sztabu Jan Wyglenda wezwał wszystkich komendantów POW Górnego Śląska]] do Strumienia na 15 VIII a potem na 18 VIII. W tym czasie Niemcy niespodziewanie aresztowali w dniach 15-16 sierpnia kilku przywódców POW Górnego Śląska (z Józefem Grzegorzkiem włącznie) z materiałami organizacji. W tej sytuacji zaskoczona grupa śląskich uchodźców w Piotrowicach na Śląsku Cieszyńskim, pod kierownictwem Maksymiliana Iksala, wydała dowódcom POW Górnego Śląska w Rybniku i Pszczynie rozkaz rozpoczęcia powstania, oznaczając termin wybuchu na 17 sierpnia na godz. 2.00 w nocy. Zaskoczony tą oddolną inicjatywą Bytomski Komitet Wykonawczy POW Górnego Śląska (Michał Wolski, Jan Przybyłek, Wiktor Rumpfeld) musiał zaaprobować tę decyzję i wydał rozkaz rozpoczęcia powstania na 18 sierpnia na godz. 2.00 dla powiatów: katowickiego, bytomskiego, zabrskiego, rybnickiego i tarnogórskiego.

[edytuj] Działania zbrojne

[edytuj] Walki w okolicach Pszczyny, Tychów, Rybnika i Wodzisławia Śląskiego

W nocy z 17 na 18 sierpnia 1919 r. z obozu w Piotrowicach na Śląsku Cieszyńskim wyruszyła 40-osobowa grupa powstańców, których dowódcą był Maksymilian Iksal. Powstańcy po bitwie pod Godowem z oddziałem Grenzschutzu zdobyli folwark w Gołkowicach. W trakcie walki zginęło dwóch powstańców: Franciszek Panus i Franciszek Sernik oraz 6 Niemców. Powstańcy, niemieckich jeńców odprowadzili do Cieszyna.

Komendant powiatu pszczyńskiego Alojzy Fizia na rozkaz Iksala także nakazał rozpoczęcie działań zbrojnych. W części północnej powiatu pszczyńskiego dowodził Stanisław Krzyżowski, który około godziny 1 w nocy wymaszerował na Tychy gdzie przez zaskoczenie powstańcy zdobyli dworzec kolejowy, folwark oraz pocztę. Tej samej nocy na powstańców uderzył z wsi Czułów oddział Grenzschutzu, jednak po początkowym wycofaniu się, powstańcy przeszli do zakończonego sukcesem kontrataku.

We wsi Urbanowice kompania 75 powstańców pod dowództwem Wiktora Szczygła z Urbanowic rozbroiła oddział Grenzschutzu i wymaszerowała w kierunku wsi Paprocany gdzie stacjonował duży oddział wojska niemieckiego zaopatrzonego w artylerię. W trakcie walki, która trwała do godziny 3 rano, Ślązakom udało się zdobyć wieś i odwach, w którym bronili się Niemcy. Zginęło 3 powstańców, zdobyto cztery armaty polowe, 2 karabiny maszynowe, około 100 karabinów ręcznych i 50 koni artyleryjskich.

Z okolic Tychów, powstańcy śląscy zaczęli się wycofywać, ze względu na pojawiające się niemieckie samoloty i przyjazd pociągu pancernego z Gliwic.

W Mikołowie 180 powstańców pod dowództwem Ryszarda Bąka po dwóch godzinach walk nie było w stanie opanować miasta. Podobnie Alojzemu Ośliźlokowi nie udało opanować się Wodzisławia Śląskiego.

W nocy z 17 na 18 sierpnia oddział około 100 powstańców sformowany z uchodźców w obozie w Piotrowicach pod dowództwem Jana Wyglendy i Mikołaja Witczaka, zdobył nad ranem w walce z Grenzschutzem wieś Godów (w walce zginęło 46 Niemców przy jednym rannym powstańcu).

Komitet Wykonawczy POW w Bytomiu, do którego doszły wieści o walkach koło Pszczyny, wydał rozkaz, aby powstanie rozpoczęło się także w innych rejonach Górnego Śląska, w nocy z 17 na 18 sierpnia.

W czasie walk, na Śląsk wrócił z Warszawy Alfons Zgrzebniok, który sprzeciwiał się wybuchowi powstania w tym momencie. W związku jednak ze spontanicznym wybuchem, przejął nad nim dowództwo.

18 sierpnia Niemcy ogłosili rozporządzenie, w którym ogłosili, że kto zostanie w walce pochwycony z bronią w ręku, będzie na miejscu rozstrzelany bez sądu.

We wsi Gotartowice oddział powstańców, których dowódcą był Wincenty Motyka rozbroił placówkę niemiecką, jednak w drodze do Ligoty Rybnickiej doszło do potyczki Ślązaków z Grenzschutzem ściągniętym z Rybnika i Żor. Trzydziestu powstańców musiało poddać się po wyczerpaniu amunicji, a część wycofała się do Boguszowic, gdzie po zorganizowaniu obrony, ponieśli porażkę z atakującym Grenzschutzem.

[edytuj] Walki w okolicach Katowic

18 sierpnia silne walki toczyły się w powiecie katowickim. W Katowicach Bogucicach i Dąbrówce Małej, walki trwały przez trzy dni. Opanowano też Szopienice, Roździeń, Janów, Nikiszowiec i dworzec w Ligocie paraliżując tym samym transporty kolejowe.

W Katowicach Bogucicach powstańcy przez 3 godziny walczyli z atakującymi policjantami i wojskiem. Po dostarczeniu Niemcom posiłków wraz z artylerią, Ślązacy wycofali się ze wsi. Pomimo kilkakrotnie ponawianych szturmów w dniu 19 sierpnia, Powstańcy nie byli w stanie odbić Bogucic. Nie udało się też oddziałowi Franciszka Deji opanować Siemianowic Śląskich.

W dniu 20 sierpnia powstańcy z Katowic Bogucic i Dąbrówki Małej przeformowali się i rozpoczęli działania pod dowództwem Henryka Miękina. W trakcie dalszych walk pod Dąbrówką Małą powstańcom udało się zestrzelić atakujący ich niemiecki samolot (z trzech użytych w walce). Po tym sukcesie powstańcom udało się zmusić Niemców do odwrotu. Jednakże 21 sierpnia przybyły w ten rejon niemieckie samochody pancerne, które wyparły powstańców ze zdobytego terenu. W trakcie odwrotu powstańcy wysadzili most kolejowy. W tym dniu powstańcy opanowali jednak dzielnicę Katowic Giszowiec.

W Katowicach Szopienicach powstańcom pod dowództwem Piotra Łyszczaka udało się rozbroić duży oddział Grenzschutzu i zdobyć 100 karabinów ręcznych, 7 maszynowych i spory zapas amunicji. Opanowano całą gminę i Ślązacy pod ogniem niemieckich dział rozpoczęli budowę mostu przez Brynicę zapewniającego łączność z Sosnowcem po „polskiej” stronie rzeki. 20 sierpnia Niemcy zaatakowali powstańców z Szopienic dwoma pociągami pancernymi, 4 samochodami pancernymi i 2 kompaniami wojska. Niemcy w trakcie zaciętej walki stracili ponad 100 zabitych i rannych, jednak powstańcy wskutek przewagi wroga nie byli w stanie obronić swoich pozycji.

W Katowicach Nikiszowcu słaby oddział powstańców pod dowództwem Teodora Chrószcza wsparty tłumem górników z kopalni „Giesche” i innych fabryk, zdobył bez walki na oddziale Grenzschutzu 100 ręcznych, 2 ciężkie i 2 lekkie karabiny maszynowe i 200 granatów.

[edytuj] Walki w okolicach Bytomia

W Bytomiu na skutek dużej ilości wojska w mieście Powstańcom 18 sierpnia nie udało się zdobyć koszar z zapasem broni, jednakże w pobliskich Łagiewnikach mały oddział powstańczy po walce rozbroił 100-osobowy posterunek Grenzschutzu. Musiał jednak go opuścić po przybyciu z odsieczą samochodów pancernych.

W Orzegowie powstańcy rozbili dwie placówki niemieckie znajdujące się w budynkach kopalni. Po kilku godzinach Niemcy zaatakowali, jednak udało się powstańcom ich odeprzeć. Po ostrzelaniu przez artylerię i wskutek tego ciężkich stratach powstańcy musieli się wycofać.

W Bobrku kompania powstańcza Jana Trzęsioka zdobyła w areszcie gminnym 120 karabinów i 10 skrzyń amunicji po czym część zaatakowała koszary a część pod dowództwem marynarza Józefa Termina zajęła most. Po ciężkich walkach z wykorzystaniem karabinów maszynowych powstańcy jednak ustąpili pola.

W Bytomiu Szombierkach oddziały Grenzschutzu także wyparły Powstańców i wzięły do niewoli dowódcę powstańców, którym był Adolf Piontek (wkrótce zbiegł). Powstańcy opanowali też Godulę i Chropaczów. W powiecie zabrskim zdołano wkroczyć do Biskupic i Bielszowic.

W Lipinach kompania powstańców zaatakowała Grenzschutz stacjonujący w niedalekiej kolonii Piaśniki. Niemcy zaczęli ostrzeliwać ukrytych za wałem torów kolejowych powstańców. Wkrótce nadjechał także ostrzeliwujący powstańców pociąg pancerny. Następnie Grenzschutz przystąpił do ataku, który jednak szybko się załamał, po czym doszło do polskiego kontrnatarcia. Walki trwały do wieczora do wystrzelania całej amunicji, co spowodowało wycofanie się Ślązaków.

[edytuj] Walki w okolicach Tarnowskich Gór

W okolicach Tarnowskich Gór powstańcy byli dowodzeni przez Jana Zejera. Zdobyto Radzionków i Piekary Śląskie, jednak powstańcy po trzykrotnych atakach na regularne jednostki wojska niemieckiego nie byli w stanie zdobyć Tarnowskich Gór, w związku z czym wycofali się do innych miejscowości.

[edytuj] Walki w okolicach Mysłowic

W Mysłowicach w dniach 20-23 sierpnia walczył batalion powstańczy pod dowództwem Ryszarda Mańki, który po wcześniejszych utarczkach w mieście i walkach na przedpolu miasta rozpoczął natarcie przez wzgórze Maasego od strony wcześniej opanowanego Janowa, w trakcie którego zdobył południową część miasta z dworcem. Zajęto też wieżę Bismarcka, która została ostrzelana i uszkodzona przez Grenzschutz. W trakcie walk Grenzschutz rozstrzelał przy rynku Wiktora Czaję i Franciszka Bednorza, a w kopalni Franciszka Gracę i Franciszka Magdziorza. Powstańcom Śląskim udało się zestrzelić niemiecki samolot i wysadzić tor kolejowy aby uniemożliwić przejazd pociągowi pancernemu. Na skutek wyczerpania amunicji powstańcy musieli się wycofać do Polski. W związku z walkami na terenie Mysłowic zostało uszkodzonych 56 domów i zostało zabitych 20 osób spośród nie biorących udziału w walkach.

24 sierpnia 1919r. główny komendant powstania, porucznik Alfons Zgrzebniok, widząc że nie ma szans na zdobycie większej ilości amunicji, pomoc z Polski nie nadejdzie oraz, że Niemcy ściągają znaczne posiłki, wydał rozkaz zaprzestania walk. Powstańcy walczyli z oddziałami Grenzschutzu, potem z oddziałami niemieckiej regularnej 11 dywizji.

[edytuj] Dowódcy I powstania śląskiego

• Ryszard Bąk z Wyr
• Alojzy Nikodem Fizia z Krzyżowic pow. pszczyński
• Maksymilian Iksal z Turzy, ( pow. wodzisławski ).
• Jan Jęczmyk ur. w Bojszowach
• Stefan Krzyżowski
• Piotr Łyszczak
• Ryszard Mańka
• Alojzy Ośliźlok
• Henryk Miękina
• Franciszek Marszolik
• Wincenty Motyka
• Wiktor Szczygieł
• Mikołaj Witczak ur. we Wrocławiu
• Jan Wyglenda ur. w Brzeźnicy pow. raciborski
• Alfons Zgrzebniok ur. w Dziergowicach
• Alojzy Pronobis z Bytkowa

[edytuj] Represje i uchodźcy po I powstaniu

Po powstaniu z Górnego Śląska w obawie przed zemstą, uciekało około 9 tys. powstańców i działaczy politycznych (z rodzinami było to około 22 tys. osób) bojąc się zemsty niemieckich nacjonalistów, którzy już w trakcie powstania dokonali licznych zbrodni na polskiej ludności. Dla uchodźców ze Śląska stworzono obozy przejściowe w Sosnowcu, Grodźcu, Szczakowej, Oświęcimiu, Jaworznie, Zawierciu i kilka mniejszych. Od dnia 23 sierpnia 1919 r. uchodźcami zajął się Główny Komitet Niesienia Pomocy Ślązakom Zagłębia Dąbrowskiego oraz Podkomisariat Naczelnej Rady Ludowej dla Górnego Śląska. W dniu 9 września 1919 r. powołano specjalny Komisariat Rad Ludowych Śląskich, który miał koordynować władzę polityczną dla Ślązaków uchodźców.

1 października 1919 na mocy porozumienia między rządem polskim i niemieckim powstańcy mogli powrócić do swych domów z terenu Polski.

Niemieckie zbrodnie zewidencjonowane wkrótce po powstaniu przez Piotra Pampucha, były przedmiotem badań komisji wojskowej zwycięskiej koalicji z generałem Dupontem na czele, która potwierdziła informacje nadchodzące z G. Śląska. Udowodniono zbrodnie na rodzinie Stanowych z Zawodzia, na nauczycielu Wincentym Janasie z Rudy i wielu innych.

Już 21 sierpnia 1919 r. w Poznaniu powstał Komitet Pomocy dla Górnego Śląska a w Warszawie 23 sierpnia rozpoczął prace Komitet Zjednoczenia Górnego Śląska z Rzecząpospolitą Polską mieszczący się na ulicy Wspólnej 35, a potem na Chmielnej 5. Także w sierpniu w Warszawie powstał Komitet Obrony Śląska. Pod wrażeniem determinacji Ślązaków, wiele podobnych komitetów powstawało w innych miastach Polski. W Warszawie 29 sierpnia 1919 r. odbyły się cztery manifestacje poparcia dla Ślązaków, w których wzięło udział kilkaset tysięcy osób (jedna manifestacja na placu Teatralnym zgromadził prawie 100 tys. osób).

[edytuj] Zobacz też

• powstania śląskie
• II powstanie śląskie - od 19/20 sierpnia do 25 sierpnia 1920
• III powstanie śląskie - od 2/3 maja (już po plebiscycie) do 5 lipca 1921

[edytuj] Literatura

• M. Wrzosek, Wojny o granice Polski Odrodzonej 1918-1921, Wiedza Powszechna, Warszawa 1992 ISBN 83-214-0752-8
• K. Popiołek, Historia Śląska od pradziejów do 1945 roku, Śląski Inst. Naukowy 1984 ISBN 83-216-0151-0
• H. Zieliński, Pozycja Polski na arenie międzynarodowej w: Historia Polski, T.IV, cz.1, PAN, Warszawa 1984 ISBN 83-01-003865-9
• H. Zieliński, Rola powstania wielkopolskiego oraz powstań śląskich w walce o zjednoczenie ziem zachodnich z Polską (1918-1921) w: Droga przez Półwiecze, Warszawa 1969, PIW.