Aleksandyr Cankow

Z Wikipedii

Aleksandyr Cankow ur. 29 czerwca 1879 – zm. 27 lipca 1959
Przynależność polityczna	Porozumienie Demokratyczne, Narodowy Ruch Socjalny
Wykształcenie	wyższe, ekonomista
Premier Bułgarii
Okres urzędowania	od 9 czerwca 1923 do 4 stycznia 1926
Poprzednik	Aleksandyr Stambolijski
Następca	Andrej Liapczew
Zobacz rząd tego premiera
Minister Wojny
Okres urzędowania	od 9 czerwca 1923 do 10 czerwca 1923
Poprzednik	Konstantin Murawijew
Następca	Iwan Wyłkow
Minister Oświaty Narodowej
Okres urzędowania	od 10 czerwca 1923 do 4 stycznia 1926
Poprzednik	Janaki Mołłow
Następca	Nikoła Najdenow
Minister Oświaty Narodowej
Okres urzędowania	od 15 maja 1930 do 29 czerwca 1931
Poprzednik	Nikoła Najdenow
Następca	Konstantin Murawijew

Prof. Aleksandyr Cołow Cankow (bułg. Александър Цолов Цанков; ur. 29 czerwca 1879 w Oriachowie, zm. 27 lipca 1959 w Buenos Aires) – bułgarski ekonomista, polityk i publicysta, członek rzeczywisty Bułgarskiej Akademii Nauk. Lider Porozumienia Demokratycznego (1923-1926) oraz pronazistowskiego Narodowego Ruchu Socjalnego (1932-1934). Deputowany do Zwyczajnego Zgromadzenia Narodowego 21. (1923-1927), 22. (1927-1931), 23. (1931-1934), 24. (1938-1939) i 25. (1940-1944) kadencji, Przewodniczący Zgromadzenia Narodowego 21. i 22. kadencji. Po zamachu stanu 9 czerwca 1923 premier Carstwa Bułgarii (1923-1926).

Spis treści 1 Wykształcenie i praca naukowa 2 Początek kariery politycznej 3 Polityka rządu Cankowa 4 Na czele Narodowego Ruchu Socjalnego 5 Na emigracji 6 Funkcje sprawowane przez Cankowa w Radzie Ministrów 7 Wykaz ważniejszych książek i publikacji naukowych Cankowa 8 Źródła 9 Przypisy

[edytuj] Wykształcenie i praca naukowa

Wykształcenie średnie uzyskał w gimnazjum w Ruse, następnie studiował prawo w Uniwersytecie Sofijskim im. "Św. Klemensa z Ochrydy" (1901-1904) oraz ekonomię polityczną w Monachium, we Wrocławiu i w Berlinie (1904-1907). Po powrocie do ojczyzny pracował jako urzędnik w Bułgarskim Banku Narodowym oraz w Ministerstwie Handlu i Rolnictwa. W latach 1911-1923 wykładał ekonomię polityczną w Uniwersytecie Sofijskim. Od 1911 był członkiem Bułgarskiej Akademii Nauk, tytuł członka rzeczywistego uzyskał w 1935.^[1]

[edytuj] Początek kariery politycznej

Działalność polityczną zapoczątkował podczas studiów wstępując do Bułgarskiej Robotniczej Partii Socjaldemokratycznej, którą jednak opuścił w 1907. Po objęciu w 1919 władzy przez Bułgarski Ludowy Związek Chłopski, na czele którego stał Aleksandyr Stambolijski, zaangażował się w działalność opozycyjną. 14 października 1921 współtworzył organizację Porozumienie Narodowe skupiającą bezpartyjnych przedstawicieli bułgarskiej inteligencji, oficerów, bankierów i przemysłowców. Celem ugrupowania było odsunięcie od władzy ludowców, których rządy w międzyczasie przybrały charakter autorytarny.^[2] W 1923 działacze Porozumienia Narodowego nawiązali współpracę ze Związkiem Wojskowym i Wewnętrzną Macedońską Organizacją Rewolucyjną i wzięli udział w zamachu stanu przeprowadzonym 9 czerwca tego samego roku. Po przewrocie Cankow stanął na czele nowego rządu, a w sierpniu 1923 także na czele prorządowej koalicji Porozumienie Demokratyczne, w skład której oprócz Porozumienia Narodowego weszło kilka partii demokratycznych.

[edytuj] Polityka rządu Cankowa

Wkrótce po przewrocie rząd Cankowa musiał stawić czoła spontanicznemu buntowi zwolenników Stambolijskiego, ludności wiejskiej oraz niektórych działaczy Bułgarskiej Partii Komunistycznej (wąscy socjaliści) nazywanemu niekiedy powstaniem czerwcowym (bułg. юнско въстание). W przeciągu kilku dni armia krwawo stłumiła powstanie, a ludowców i komunistów dosięgły represje. Sam Stambolijski dostał się do niewoli i 14 czerwca 1923 został brutalnie zamordowany.^[3]

We wrześniu 1923, stosownie do wytycznych Kominternu, komuniści i ludowcy zorganizowali kolejne zbrojne wystąpienie przeciwko rządowi. Głównym celem powstania wrześniowego było obalenie reżimu Cankowa i ustanowienie władzy robotniczo-chłopskiej. W odpowiedzi na bunt rząd skierował do walki regularną armię, siły policyjne oraz organizacje paramilitarne. Powstanie pochłonęło kilka tysięcy ofiar i zostało stłumione jeszcze przed końcem września.

Wkrótce po rozgromieniu powstańców gabinet Cankowa nasilił represje przeciwko komunistom i ludowcom. W styczniu 1924 uchwalono Ustawę o Ochronie Państwa (bułg. Закон за защита на държавата), na mocy której Najwyższy Sąd Kasacyjny zdelegalizował Bułgarską Partię Komunistyczną i powiązane z nią organizacje robotnicze. Po antyrządowym zamachu w cerkwi "Święta Niedziela" w Sofii, zorganizowanym 16 kwietnia 1925 przez radykalnie nastawionych działaczy komunistycznych, reżim Cankowa odpowiedział serią masowych egzekucji przeciwników politycznych oraz ograniczeniem swobód obywatelskich. Zabójstwa dokonywane przez wojskowych, policję i organizacje paramilitarne współpracujące z rządem nazywano "białym terrorem",^[4] zaś do Cankowa przylgnęło określenie "krwawy profesor".^[5]. Wśród ofiar białego terroru znaleźli się sympatyzujący z komunistami przedstawiciele bułgarskiej inteligencji i sztuki, jak np. Geo Milew, Sergej Rumianew, Christo Jasenow i Josif Cherbst. W odpowiedzi na represje komuniści, ludowcy i anarchiści tworzyli zbrojne oddziały, które napadały działaczy rządowych.

Polityka gabinetu Cankowa doprowadziła do częściowej izolacji Carstwa Bułgarii na arenie międzynarodowej. Sąsiadujące z nim kraje bałkańskie obawiały się jego dążeń rewanżystycznych i rewizji traktatu z Neuilly-sur-Seine z 1919, na mocy którego Bułgaria utraciła 11% terytorium. By tym dążeniom przeciwdziałać Jugosławia zgromadziła swoją armię w pobliżu granicy z Carstwem, a także wspierała politycznych przeciwników Cankowa. Niezadowolenie z rządów Porozumienia Demokratycznego wyrażały także Wielka Brytania i Francja, których banki odmawiały udzielania Bułgarii kredytów. Jedynym krajem, który poparł gabinet Cankowa były Włochy rządzone przez Mussoliniego.

Mimo napiętej sytuacji politycznej i eskalacji przemocy w kraju, rząd Cankowa zdołał przeprowadzić ważne reformy gospodarcze, które dopomogły w przezwyciężeniu powojennego kryzysu w Carstwie. Osiągnięciem gabinetu było ustabilizowanie waluty narodowej, ożywienie produkcji dzięki skutecznej polityce protekcjonizmu, utworzenie funduszu bezrobocia i systemu odszkodowań z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, ustanowienie zasad prawa pracy i udostępnienie kredytów na rzecz walki z problemami żywnościowymi i mieszkaniowymi.^[6]

Pod wpływem nacisków opinii międzynarodowej, a także rozłamu w Porozumieniu Demokratycznym, od którego odłączyła się grupa zwolenników Aleksandyra Malinowa i Bułgarska Robotnicza Partia Socjaldemokratyczna (szerocy socjaliści), na początku 1926 Cankow został zmuszony do ustąpienia ze stanowiska premiera. Na czele gabinetu stanął Andrej Liapczew reprezentujący umiarkowaną frakcję Porozumienia Demokratycznego. W jego rządzie Cankow pełnił funkcję ministra oświaty.

[edytuj] Na czele Narodowego Ruchu Socjalnego

Po przegranych przez Porozumienie Demokratyczne wyborach do Zgromadzenia Narodowego 23. kadencji Cankow wystąpił z koalicji i w 1932 utworzył Narodowy Ruch Socjalny. Ugrupowanie początkowo wzorowało się na włoskim ruchu faszystowskim, jednak po objęciu władzy w Niemczech przez Hitlera zorientowało się ku narodowemu socjalizmowi. Podstawowym celem partii było ustanowienie dyktatury. Wzrost popularności Narodowego Ruchu w latach 1933-1934 utwierdził Cankowa w przekonaniu o możliwości siłowego przejęcia władzy w państwie. Wspierani przez część armii działacze ugrupowania zaplanowali na 20 maja 1934 "Marsz na Sofię" – zamach stanu, którego scenariusz miał przypominać dokonany przez zwolenników Mussoliniego w 1922 "Marsz na Rzym". Planu nie udało się zrealizować, gdyż 19 maja 1934 Koło Polityczne "Zweno" i Związek Wojskowy przeprowadziły własny zamach stanu i ustanowiły rządy autorytarne. Wkrótce potem gabinet Georgijewa wydał dekret o delegalizacji wszytkich partii politycznych i Narodowy Ruch Socjalny kontynuował działalność w podziemiu. Mimo iż część działaczy Ruchu podjęła współpracę z nowym rządem, sam Cankow nie został do niej dopuszczony z powodu sprzeciwu cara Borysa III, który obawiał się jego dyktatorskich dążeń.^[7]

[edytuj] Na emigracji

2 września 1944 premierem Bułgarii został działacz Bułgarskiego Ludowego Związku Chłopskiego, Konstantin Murawijew. Tego samego dnia Cankow opuścił ojczyznę i udał się do Wiednia, gdzie zapoczątkował formowanie popieranego przez hitlerowców rządu na uchodźstwie. Gabinet postawił sobie za cel agitację na rzecz utworzenia armii wyzwoleńczej, która miała odsunąć komunistów od władzy w Bułgarii. Działania rządu na uchodźstwie nie przyniosły znaczących rezultatów. W listopadzie 1944 sformowano Pułk Grenadierów, który jednak wkrótce potem rozwiązano. Ochotnicy tworzący pułk, jak również ministrowie w gabinecie Cankowa pozostali na emigracji.^[8]

Wkrótce po zakończeniu II wojny światowej Cankow oddał się w ręce armii amerykańskiej, która go internowała.^[9] W 1945 Sąd Narodowy, powołany przez bułgarskich komunistów w celu osądzenia winnych uczestnictwa Bułgarii w wojnie po stronie koalicji hitlerowskiej, wydał na niego zaocznie wyrok śmierci. Wyrok został symbolicznie unieważniony w 1996 przez Sąd Najwyższy.^[10]

Cankow nie powrócił do ojczyzny. W 1949 wyemigrował do Argentyny, gdzie po dziesięciu latach zmarł.

[edytuj] Funkcje sprawowane przez Cankowa w Radzie Ministrów

Aleksandyr Cankow zajmował następujące stanowiska w rządach Carstwa Bułgarii (w porządku chronologicznym):^[11]

• w swoim pierwszym rządzie
  • premier (9 czerwca 1923 – 22 września 1923)
  • min. wojny (9 czerwca 1923 – 10 czerwca 1923)
  • p.o. min. spraw zagranicznych i wyznań religijnych (9 czerwca 1923 – 10 czerwca 1923)
  • min. oświaty narodowej (10 czerwca 1923 – 22 września 1923)
• w swoim drugim rządzie
  • premier (22 września 1923 – 4 stycznia 1926)
  • min. oświaty narodowej (22 września 1923 – 4 stycznia 1926)
• w trzecim rządzie Andreja Liapczewa
  • min. oświaty narodowej (15 maja 1930 – 29 czerwca 1931)

[edytuj] Wykaz ważniejszych książek i publikacji naukowych Cankowa

Cankow jest autorem kilkudziesięciu książek i publikacji naukowych, takich jak:^[12]

• Македонският въпрос и Балканският съюз (w tłum. Problem macedoński i Związek Bałkański; 1906)
• Войната на народите. Икономическа студия (w tłum. Wojna narodów. Studium ekonomiczne; 1916)
• Нашите икономически интереси на Дунава и на морето (w tłum. Nasze interesy gospodarcze na Dunaju i na morzu; 1917)
• Последствия от войната (w tłum. Skutki wojny; 1919)
• Политическа икономия (w tłum. Ekonomia polityczna; 1931)
• Капитализъм и комунизъм (w tłum. Kapitalizm i komunizm; 1933)
• Моята програма (w tłum. Mój program; 1938)
• Трите стопански системи. Капитализъм, комунизъм и националсоциализъм (w tłum. Trzy systemy gospodarcze. Kapitalizm, komunizm i narodowy socjalizm; 1942)
• България в бурно време – спомени (w tłum. Bułgaria w burzliwym czasie – wspomnienia; wyd. 1999; ISBN 9547330705)
• Моето време (мемоари) (w tłum. Mój czas (pamiętniki); wyd. 2002; ISBN 9547332880)

[edytuj] Źródła

• Taszo Taszew: Министрите на България 1879-1999 (w tłum. Ministrowie Bułgarii 1879-1999). Sofia: Wydawnictwo Akademiczne "Marin Drinow", 1999. ISBN 978-954-430-603-8 / ISBN 978-954-509-191-9. 
• Witryna internetowa Zdrawka Cankowa, krewnego Aleksandyra Cankowa (ang., bułg., franc. i niem.)

Przypisy