Hajdamacy
Z Wikipedii
Hajdamacy (ukr. Гайдaмаки, l. poj. hajdamaka, z tureckiego hajdmak, ścigać) – uczestnicy spontanicznych powstań przeciwko wyzyskowi ekonomicznemu na Ukrainie Prawobrzeżnej, które nękały Kresy przez większą część XVIII wieku. Niektóre powstania zaczynały się na Kijowszczyźnie, a więc na terenie okupowanym przez Rosję.
Spis treści |
[edytuj] Zarys historyczny
W późniejszej Galicji zwani "opryszok", hajdamacy rekrutowali się spośród zbiedniałych lub pańszczyźnianych ukraińskich prawosławnych chłopów, fornali i nawet rzemieślników i drobnych mieszczan. Tworzyli niezorganizowane grupy, które przyjmując tymczasowo przywództwo różnych atamanów napadały w błyskawicznych atakach na miasteczka, dwory i klasztory, rabowały i mordowały, po czym znikały gdzieś w lasach równie szybko jak się były pojawiły. Działalność hajdamaków to jeden z czarniejszych rozdziałów wspólnej polsko-ukraińsko-żydowskiej historii na Kresach: mordowali polskich szlachciców, księży rzymskokatolickich i unickich, żydowskich karczmarzy i lichwiarzy pod hasłem uwolnienia kraju od władzy polskich ziemian, Żydów i katolicyzmu, zniesienia pańszczyzny i wspierania wiary prawosławnej, co im przynosiło pewne poparcie chłopstwa i części duchowieństwa prawosławnego. Nieliczne oddziały polskie na Ukrainie oraz prywatne armie magnatów nie dawały sobie z nimi rady, tak że wzywano parę razy na pomoc armię rosyjską. Po zwycięstwach nad hajdamakami brano na nich krwawy odwet.
Hajdamacy weszli do literatury m.in. przez poemat Tarasa Szewczenki Hajdamaky (1841). Ich imię nosił narodowo-demokratyczny tygodnik "Hajdamaky", ukazujący się we Lwowie w latach 1902-1907 pod redakcją Petryckiego i Sembratowycza. Pod tym samym tytułem wychodził w Nowym Jorku w latach 1909-1916 tygodnik skrajnej lewicy imigrantów pochodzenia ukraińskiego w USA, zorganizowanych w związku wzajemnej pomocy "Hajdamaky" pod kierownictwem I. Borodajkiewicza.
O powstaniach hajdamaków pisali również Seweryn Goszczyński w "Zamku kaniowskim" i Juliusz Słowacki w "Śnie srebrnym Salomei".
[edytuj] Ważniejsze powstania hajdamaków
- 1734 – rosyjskie wojska wkroczyły do Polski, by zdetronizować króla Leszczyńskiego. Hajdamacy pod wodzą atamanów Czalego, Hrywy, Miedwiedia i Pisarenki zajęli m.in. Brody i Zbaraż, doszli nawet pod Kamieniec Podolski i Lwów. Wojska rosyjskie, widziane przez hajdamaków jako pobratymcy, stłumiły powstanie.
- 1750 – wielkie, ale niezorganizowane powstanie pod wodzą atamanów Suchego, Tarana, Pysmiennego, Pokoliaka i innych objęło swym zasięgiem całą Ukrainę prawobrzeżną. W ręce hajdamaków dostały się m.in. Humań, Winnica, Czehryń i Korsuń. Powstanie zostało stłumione przez połączone siły polskich magnatów z Kijowszczyzny, Podola i Wołynia.
- 1768 – największe i najbardziej krwawe powstanie, Koliszczyzna, pod wodzą Zalizniaka i Gonty, zbuntowanego rotmistrza kozaków nadwornych wojewody Potockiego, wybuchło koło Kijowa i Bracławia i rozprzestrzeniło się na Podole, Wołyń i nawet Podkarpacie. Tysiące Polaków i Żydów straciły życie (rzeź humańska). Powstanie spacyfikowały oddziały rosyjskie wysłane przeciwko konfederatom barskim.
Po roku 1768 zdarzały się sporadyczne zrywy hajdamaków, ale nigdy nie osiągnęły takiego zakresu jak za panowania Augusta III i w pierwszych latach króla Poniatowskiego.
[edytuj] Uzbrojenie i wygląd
Hajdamacy uzbrojeni byli w spisy i samopały, strzemiona mieli drewniane, proste siodło i wojłok; soroczki (ukr.: сорочка, – koszula, bluza) ich były wysmarowane słoniną dla ochrony przed brudem, szarawary szerokie, płócienne lub z grubego sukna; głowa ogolona, tylko osełedec (kosmyk) zwisał nad lewym uchem; długi wąs; czapka ze skóry cielęcej w formie ostro zakończonego woreczka, zwisającego nad prawym uchem. (cyt. wg Brücknera)
[edytuj] Niektóre poglądy o hajdamakach
Samuel Bogumił Linde przytacza w swym wielkim Słowniku m.in. co następuje:
- Ponura owa i hajdamacka namiętność, złe wszystko za sobą wiedzie, miecz i ogień;
- W ciężkim Ukraina była upale, otoczona zewsząd zhukanym hajdamactwem;
- Miał wyryte te hajdamactwa herby na gębie (szramy);
- Hajdamaczki (zdziczałe kobiety), przywdziawszy na siebie płci męskiej odwagę, modestyą uznają za słabość płci swojej;
- Junacy pierzchliwość swoję powierzchowną zuchwałością i hajdamackim strojem nadstawiają;
- Hajdamak ma dosyć rozumu do rabowania, kradzieży, wykrętarstwa;
- Gdy chłop zubożeje, nie mając się czego chwycić, w hajdamaki się zabiera.
[edytuj] Pierwsze pułki "hajdamackie" po 1917 roku
- Hajdamacki Kosz Słobodzkiej Ukrainy, stworzony przez Petlurę w grudniu 1917 r. w Kijowie, składający się głównie ze studentów kijowskiej szkoły wojennej, odegrał ważną rolę w bitwie z bolszewikami o Kijów w styczniu i lutym 1918, został później wcielony do Korpusu Zaporoskiego armii URL jako 3. pułk piechoty Hajdamaków.
- Hajdamacki Pułk Kawalerii im. Gordijenki, stworzony z żołnierzy rozpadającej się armii rosyjskiej frontu wołyńskiego, brał także udział w walkach o Kijów w styczniu 1918, następnie wcielony do Korpusu Zaporoskiego.
[edytuj] Pułki "hajdamackie" w armii URL
- Bataliony hajdamackie w Jekatierinosławiu, Odessie i Humaniu, powstały w 1917 wskutek dezintegracji lub oficjalnie sankcjonowanej ukrainizacji armii rosyjskiej, brały udział w walkach z bolszewikami 1917-1918.
- Kompania hajdamacka powstała w rosyjskiej Armii Fińskiej (1917), brała udział w walkach z bolszewikami na Ukrainie i w Finlandii.
[edytuj] Bibliografia
- Władysław Andrzej Serczyk, "Hajdamacy", Wydawnictwo Literackie, Kraków, 1972
- Aleksander Brückner, Encyklopedia Staropolska, Trzaska, Evert i Michalski, tom I, Warszawa 1939
- Encyclopedia of Ukraine, Tom 2., Toronto 1988
- Samuel Bogumił Linde, Słownik Języka Polskiego, tom II, Lwów 1855
- Franciszek Rawita-Gawroński, Historya ruchów hajdamackich w XVIII w., 1-2, Lwów 1899-1901
