Architektura Katowic
Z Wikipedii
 |
Ten artykuł wymaga uzupełnienia źródeł podanych informacji. Aby uczynić go weryfikowalnym, należy podać przypisy do materiałów opublikowanych w wiarygodnych źródłach. |
Architektura Katowic jest głównie tworem współczesnym rozwoju przemysłowego cechującego ostatnie 160 lat, nie licząc pewnych elementów pierwotnie wiejskich, które mogą być starsze.
Katowice należą obok Łodzi i Gdyni do nielicznej grupy dużych miast Polski, których centra nie wywodzą się ze średniowiecznego miasta lokacyjnego. Style takie jak gotyk, renesans czy barok nie są zatem w ogóle reprezentowane. Układ urbanistyczny miasta powstał na skutek rozbudowy i połączenia poszczególnych wsi i osiedli rolniczych w czasie gwałtownego rozwoju w XIX i XX wieku.
Centrum miasta zostało ukształtowane w II połowie XIX wieku, i jego kształt determinowała istniejąca od południa linia kolejowa, a od północy stary folwark na terenie Kuźni Boguckiej, stawy oraz droga w kierunku Mysłowic (dzisiejsza ul. Warszawska). Inicjatorem osiowego planu zagospodarowania przestrzennego był Friedrich Wilhelm Grundman.
Miasto posiada również "najnowocześniejszą starówkę" w Polsce; modernistyczne kwartały w południowej części śródmieścia, zawierają jedne z najlepszych przykładów międzywojennego funkcjonalizmu.
Spis treści |
[edytuj] Architektura historyczna w Katowicach
|
|
|
|
|
|
|
[edytuj] Śródmieście Katowic
Rozwój dzisiejszego śródmieścia Katowic z dawnej wsi rozpoczął się w połowie XIX wieku, po budowie kolei w 1846 jednak dynamizmu nabrał po wojnie krymskiej i zmianie relacji międzynarodowych w pobliżu miasta. Według pierwszego planu regulacyjnego stworzonego przez Nottenbohna w 1856 powstały wzdłuż osi łączącej dzisiejszą ul. Warszawską, Rynek, ul. 3 Maja i Plac Wolności kamienice mieszczańskie w stylu neorenesansu włoskiego lub neoklasycystycznym mające zazwyczaj jedynie dwie kondygnacje (Rynek 6, Dworcowa 11, Warszawska 10). W pewnym oddaleniu powstawały wille należące do burżuazji (najokazalsza była nie istniejąca willa Grundmanna przy ul. Warszawskiej). Drugi etap zabudowy śródmieścia nastąpił po wyraźnym ożywieniu gospodarczym jakie miało miejsce około roku 1880 roku, gdy zaczęto zabudowywać tereny w kierunku ul. Mickiewicza, Piastowskiej, Moniuszki, a także przebudowano większość budynków wzniesionych wcześniej nadbudowując je do czterech lub pięciu kondygnacji. Powstały wtedy pierwsze typowe kamienice czynszowe. W epoce późnego historyzmu większość obiektów powstawała w stylu eklektycznym z zastosowaniem elementów neorenesansowych i neobarokowych (dość rzadko neogotyckich stosowanych częściej w budynkach publicznych), a w początku XX wieku – także z elementami dekoracji secesyjnej (np. 3 Maja 40, Mickiewicza 14, Kościuszki 23). Budynki w tym okresie często były także licowane cegłą (żółtą, czerwoną, białą). Najbardziej nieszablonowe kamienice z tego etapu rozwoju śródmieścia powstały po 1910 roku gdy zmniejszono dekoracyjność fasad, a bryły stały się asymetryczne. Do zachowanych zabytków architektury dawnych Katowic (obecne Śródmieście) zaliczają się:
- Katedra Chrystusa Króla, w stylu klasycyzującym, zbudowana w latach 1932-1955
- Kościół Mariacki – zbudowany w latach 1862-1870
- Kościół Zmartwychwstania Pańskiego, neoromański, ewangelicko-augsburski, zbud. w latach 1856-58
- Kościół św. Apostołów Piotra i Pawła, neogotycki, zbudowany w latach 1901-02
- Teatr Śląski im. Stanisława Wyspiańskiego, secesyjny, z 1907
- Kinoteatr Rialto – zbudowany w 1912
- Pałac Goldsteinów – pałac neorenesansowy z połowy lat siedemdziesiątych XIX wieku
- Drapacz Chmur – wieżowiec z 1931 roku
- Dom profesorów ŚTZN – wieżowiec z 1931 roku
- budynek III Liceum Ogólnokształcącego, zbudowany w latach 1898-1900
- budynek VIII Liceum Ogólnokształcącego, zbudowany w 1871, klasycystyczny
- Sąd Rejonowy z p. XX w., neobarokowy
- budynek Akademii Muzycznej – neogotycki, zbudowany w końcu XIX wieku
- Stary dworzec kolejowy, zbudowany w 1906, modernistyczny z elementami secesji
- Kirkut przy ulicy Kozielskiej 16, założony w 1868
- Cmentarz przy ul. Francuskiej założony w 1870 roku
- Gmach Muzeum Śląskiego przy Alei Korfantego 3 z końca XIX wieku
- Kamienica przy ulicy Mickiewicza 22 z 1906 roku
- Gmach Hotelu Monopol z XIX wieku
- Gmach Sądu Okręgowego przy ulicy Andrzeja
- liczne zabytkowe kamienice (najwięcej przy ulicach: Dworcowej, 3 Maja, Warszawskiej, św. Jana)
[edytuj] Pozostałe dzielnice
Wiele zabytków zachowało się w peryferyjnych dzielnicach, czyli włączonych do Katowic miejscowościach:
- kościół św. Szczepana, neogotycki zbudowany w latach 1892-94
- zabudowania Kopalni Katowice z XIX wieku
- część zabudowań Kopalni Wujek powstałych w 1899
- drewniany kościółek św. Michała Archanioła z XVI wieku
- kościół św. Antoniego Padewskiego, neobarokowy, zbudowany w latach 1907-1912
- dawny ratusz gminy Dąbrówka Mała, z XX w.
- kościół św. Jana i Pawła, neoromański, zbudowany w latach 1901-1902
- część zabudowań Kopalni Gottwald (szyb kopalniany, budynek basenu i maszynowni), obecnie jest częścią Silesia City Center
- część kamienic i familoków
- dawna willa Uthemanna z 1910
- Karczma Śląska
- osiedle mieszkaniowe, stanowi koncepcję urbanistyczną miasta-ogrodu
- Izba Śląska
- Wieża ciśnień w Giszowcu
- bazylika Mniejsza (od 1974) pod wezwaniem św. Ludwika Króla i Wniebowzięcia NMP z 1908
- klasztor franciszkanów z 1908 wraz z przyległą kalwarią powstałą w latach 1936-1939
- Grota lourdzka z 1905
- osiedle Nikiszowiec, zbudowane w latach 1904-06
- Kościół św. Anny, zbudowany w latach 1914-1927
- kopalnia Wieczorek, z izbą tradycji i ekspozycją w wagonach towarowo-osobowych kolei wąskotorowej, która w latach 1900-1985 obsługiwała transport towarowy pomiędzy Szopienicami a Giszowcem, prowadząc również darmowe przewozy pasażerskie.
- Kościół Zbawiciela w Katowicach-Szopienicach z 1901 roku
- Kościół św. Jadwigi Śląskiej z lat 80. XIX wieku
- Gmach VI Liceum Ogólnokształcącego im. Jana Długosza, wybudowany w 1904 roku
- część zabudowań Huty Metali Nieżelaznych Szopienice
- część zabudowań browaru założonego w 1880 r.
- część kamienic i familoków
- XIX-wieczna hala huty cynku (w 2005 splądrowana przez szabrowników ruina została wysadzona przez krakowską korporację, która nabyła teren)
- Dawniej "siedziba koncernu Hohenlohe-go" obecnie sąd apelacyjny
- kościół św. Józefa, neogotycki, poświęcony w 1898, oddany do użytku w 1900
- Pałac w Załężu z XIX wieku
- część kamienic i familoków
[edytuj] Architektura okresu międzywojennego (1922-1939)
Katowice, po przyłączeniu w 1922 roku do Polski, stały się stolicą nowego autonomicznego województwa śląskiego, w związku z czym władze musiały rozwiązać problem braku odpowiednich gmachów administracyjnych, a po kilku latach zapewnić także lokale mieszkalne dla dynamicznie wzrastającej liczby ludności. Te czynniki spowodowały bardzo dynamiczny rozwój zabudowy miejskiej, która ze względu na promowanie modernistycznej architektury przez władze wojewódzkie (w szczególności przez wojewodę Michała Grażyńskiego), miała od drugiej połowy lat 20. charakter wyłącznie nowoczesny. W związku z tym, miasto zostało zabudowane gmachami modernistycznymi w stopniu nieporównywalnym z żadnym innym polskim miastem.
W ówczesnej stolicy Górnego Śląska powstawały wtedy jedne z pierwszych w Europie (drapacze chmur) o konstrukcji stalowej (projektu prof. Stefana Bryły), modernistyczne wille będące kontynuacją najlepszych koncepcji modernistycznych czy luksusowe kamienice z charakterystycznymi 'ogrodami zimowymi'. Budowane wówczas obiekty wyróżniała wysoka jakość projektu i wykonania. Miasto rozwijało się po południowej stronie torów kolejowych gdzie powstały monumentalne gmachy administracyjne (np. Sejm Śląski, Urzędy Niezespolone) i luksusowe kamienice (ul. PCK, Skłodowskiej). Rozwój architektoniczny w tym okresie można podzielić na dwie fazy, w których pierwsza odwoływała się jeszcze do dawnej tradycji, natomiast w drugiej fazie zaczęto wznosić liczne nowoczesne budynki funkcjonalistyczne o nowoczesnej konstrukcji, dużych powierzchniach przeszkleń, pozbawione jakichkolwiek ornamentów i odwołujące się swoją bryłą do "stylu okrętowego". Ilość i jakość tych realizacji sprawia, że Katowice posiadają wyróżniającą się ilość nowoczesnej zabudowy modernistycznej z okresu międzywojennego, jako powstała w tym czasie w Polsce.
Katowiccy architekci lat międzywojennych: Tadusz Michejda, Karol Schayer, Zbigniew Rzepecki, Lucjan Sikorski, Tadeusz Kozłowski, Leon Dietz d'Arma, Zygmunt Łoboda,
Najważniejsze międzywojenne obiekty modernistyczne w Katowicach:
Śródmieście
- Szkoła Policyjna ul. Poniatowskiego 15, arch. M.Łobodziński (1925)
- Willa Tadeusza Michejdy arch. Tadeusz Michejda (1926)
- Terminal lotniska Katowice Muchowiec, arch. Tadeusz Michejda, Lucjan Sikorski (1927)
- Willa Władysława Michejdy, proj. T.Michejda, ul. Kilińskiego 50 (1927)
- Dom inż. Jana Krygowskiego, proj. T.Michejda, ul. Kościuszki 65 (1927)
- Śląskie Techniczne Zakłady Naukowe ul. Sokolska 26, proj. Jadwiga Dobrzyńska i Zygmunt Łoboda (1928)
- Kolonia urzędnicza na ul. Raciborskiej, proj. Lucjan Sikorski (1928)
- Syndykat Polskich Hut Żelaznych ul. Lompy 14, proj. Tadeusz Michejda i Lucjan Sikorski (1928)
- Bank Gospodarstwa Krajowego w Katowicach, proj. S.Tabeński (1928)
- Dom Oświatowy – Biblioteka Śląska, ul. Francuska 12, arch. Stanisław Tabeński i Zbigniew Rybicki (1928)
- Domu mieszkalny profesorów Śląskich Technicznych Zakładów Naukowych, ul. Wojewódzka 23, arch. Eustachy Chmielewski, (1929)
- Urząd Miejski (Magistrat), ul. Młyńska, arch. L.Sikorski (1929)
- Izba Skarbowa Drapacz Chmur ul.Żwirki i Wigury 15, arch. Tadeusz Kozłowski, konstrukcja Stefan Bryła (1929-30)
- Kościół garnizonowy św. Kazimierza, ul. Skłodowskiej Curie, arch. Leon Dietz d'Arma, współpraca Jerzy Zarzycki, (1930)
- Kamienica Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych, ul. Słowackiego, arch. T.Michejda (1930)
- Willa mec. Edmunda Kazimierczaka, ul. Bratków 4, arch. T.Michejda (1930)
- Kolonia ZUS, proj. Biuro Projektów ZUS, ul. Skłodowskiej-Curie (1931)
- Zakład Higieny Środków Żywnościowych ul. Raciborska 41, arch. Tadeusz Kozłowski (1931)
- Muzeum Śląskie w Katowicach (nieistniejące) Pl. Chrobrego, arch. K.Schayer, (1934-36)
- Gmach Urzędów Niezespolonych (Filologia Polska), Pl. Sejmu, arch. W.Kłębkowski (1935-36)
- Dom Powstańca Śląskiego (kino Zorza), ul. Matejki 3, arch. Zbigniew Rzepecki (1936)
- Wojewódzkie Biuro Funduszu Pracy, proj. Z.Rzepecki, ul. Plebiscytowa 36 (1936)
- Kamienica na ul. Jana Dąbrowskiego 24, proj. K.Schayer, (1936)
- Dom adw. Wojciecha Żytomirskiego, ul.PCK 6 (mister polskiego budownictwa 1938), arch. K.Schayer (1936)
- Kasyno oficerskie (obecnie ASP)
- Instytut Kształcenia Handlowego w Katowicach, ul. Raciborska 3, proj. Z.Rzepecki (1937)
- Kamienica, ul. Rymera 7 (1937)
- Dom dr. Kazimierza Wędlikowskiego przy ul.PCK 10 (1937-38)
- Państwowy Bank Rolny, ul. Warszawska 14, Marian Lalewicz (1938)
- Rozgłośnia Polskiego Radia, ul. Ligonia 29, proj. T.Łobos (1938)
- Główny Instytut Górnictwa, pl. Gwarków, proj. K.Sołtykowski (1938)
- Kasa Chorych (ob. Akademia Medyczna), ul. Reymonta 8/10, proj. S.Gruszka, (1938)
- Dom mieszkalny ZUS w Katowicach, proj. S.Tabeński (1938-1939)
Pozostałe dzielnice
- Ratusz w Katowicach Janowie (szpital nr 4), arch. Tadeusz Michejda (1930)
- Willa Ryszarda Holleka, Katowice Ligota, arch. H. Firla (1939)
- Willa dr. Bolesława Mroczkowskiego, Katowice Ligota, arch. Lucjan Sikorski (1937)
- Willa dr. Włodzimierza Kowala, Katowice Ligota, arch. Kazimierz Sołtykowski (1937)
- Willa przy ulicy Mazowieckiej 11, Katowice Ligota, arch. Glaesel (1937)
- Willa Antoniego Pająka, Katowice Ligota, (1936)
- Kościół Opatrzności Boskiej na Zawodziu, T.Łobos, 1929-30
- Kolonia robotnicza na Załężu, proj. J.Krzemiński (1927)
[edytuj] Architektura późnego modernizmu (1945-1979)
Po II wojnie światowej w planowaniu urbanistycznym Katowic położono nacisk na złagodzenie dzielącego działania przebiegającej przez centrum miasta w kierunku równoleżnikowym linii kolejowej. W opracowanym w 1947 przez Juliana Duchowicza i Mariana Śramkiewicza planie rozwoju miasta zaproponowano poszerzenie Rynku w kierunku południowym, w miejsce zniszczonego w 1945 r. kwartału zabudowy. Dalsze projekty przewidywały jednak rozwój centrum na północ, a w miejscu kilkunastu kamienic wzdłuż al. Korfantego wzniesiono nowe obiekty biurowe i usługowe. Nowo założone biuro architektoniczno-urbanistyczne Miastoprojekt Katowice, zatrudniało głównie absolwentów Politechniki Krakowskiej, interesujących się rozwojem architektury w krajach zachodnich. W rezultacie powstał w centrum Katowic na przełomie lat 60/70 ciekawy i zróżnicowany zespół urbanistyczny, reprezentujący formy stylu międzynarodowego, częściowo do dziś awangardowe. Niestety, ze względu na słabą jakość detali i materiałów budowlanych, a także brak odpowiedniej konserwacji (w tym czyszczenia elewacji) oraz nieskoordynowane umieszczanie na budynkach tablic reklamowych i wymianę elementów obecna ich forma jest znacznie zniekształcona, a na obserwatorach wywierają najczęściej negatywne wrażenie.
Najważniejsze obiekty późno-modernistyczne w Katowicach:
- Pałac Młodzieży
- Zieleniak, Julian Duchowicz i Marian Śramkiewicz 1948
- Okręgowa Rada Związków Zawodowych, arch: Henryk Buszko, Aleksander Franta, Jerzy Gottfried 1950-54
- Siedziba PPBO (nagroda KUA 1962) arch. Henryk Buszko, Aleksander Franta 1960
- DH Zenit, arch. Mieczysław Król, Jurand Jarecki 1962
- DT Delikatesy, arch. Marian Skałkowski 1962
- Dom Prasy, arch. Marian Śramkiewicz 1966
- budynki Separator, BWA i Ślizgowiec, arch. Stanisław Kwaśniewicz, 1967-69
- Osiedle Tysiąclecia, arch. Henryk Buszko, Aleksander Franta 1967-1972
- Osiedle Roździeńskiego (Gwiazdy/Gwiazdowce), arch: Henryk Buszko, Aleksander Franta 1967-79
- Spodek, arch. Maciej Gintowt i Maciej Krasiński 1971
- Główny dworzec kolejowy, jedno z ciekawszych dzieł polskiego modernizmu 1972
- DT Skarbek, arch. Jurand Jarecki 1975
- Kukurydze Osiedle Tysiąclecia, arch. Henryk Buszko, Aleksander Franta 1978-1979
[edytuj] Architektura postmodernizmu i współczesna
Postmodernizm w architekturze pojawił się w Katowicach, jak i w całej Polsce, z opóźnieniem, w latach 90. Wiele obiektów poprzemysłowych przekształcanych jest w centra handlowe lub rozrywkowe z zachowaniem części dawnych murów. Kreuje się specyficzną atmosferę, tworząc zamierzone kontrasty materiałowe i stylistyczne, łącząc oznaki nowoczesności z tradycyjnym górnośląskim krajobrazem architektonicznym.
W późnych latach 90. w Katowicach pojawiają się realizacje światowych kolosów architektonicznych jak np. Bank Śląski zaprojektowany przez australijski Denton Corker Marshall Architecture and Urban Design.
Najważniejsze obiekty postmodernistyczne w Katowicach:
- Punkt rozrywki "44" (IMAX / Cinema City)
- Biblioteka Śląska, architektura: arch. Jurand Jarecki, Marek Gierlotka, Stanisław Kwaśniewicz 1989, konstrukcja: Grzegorz Komraus, Henryk Goik
- Silesia City Center, architektura: Bose International i Stabil Katowice, 2005
Najważniejsze obiekty współczesne w Katowicach:
- CITI Bank, ul. Sokolska, Architekten A. Kapuscik Wien, 1995
- Bank Śląski, architektura: arch. Denton Corker Marshall Architecture and Urban Design, 2000
- Altus, ul. Uniwersytecka, Arkat and BA Reichel+Stauth 2001
- Wydzial Prawa US, Stabil Katowice
- Wydzial Teologiczny US, Stabil Katowice
- Bank PKO, ul. Warszawska, Dieter Paleta 2006
[edytuj] Architektura przemysłowa
Cały Górnośląski Okręg Przemysłowy a w szczególności Katowice to skarbnica zabytkowej architektury przemysłowej.
Najważniejsze obiekty zabytkowe architektury przemysłowej w Katowicach:
- Uthemann, cynkownia w Szopienicach
- Huta Baildon
- Kopalnia Gottwald szyb Kleofas
- Wieża ciśnień przy kopalni Wujek
- Szyb Wilson w Katowicach-Janowie
- Browar Mokrskich w Szopienicach
[edytuj] Zobacz też
