Język czeczeński
Z Wikipedii
| Нохчийн мотт, Noxçiyn mott | |
| Obszar | Federacja Rosyjska (Czeczenia) |
| Liczba mówiących | ok. 950 tys. [1] -1 300 tys. [2] |
| Ranking | (poza pierwszą 100.) |
| Klasyfikacja genetyczna | Języki kaukaskie Północno-wschodnie Języki nachskie Język czeczeński |
| Pismo | zmodyfikowana cyrylica lub alfabet łaciński |
| Status oficjalny | |
| Język urzędowy | Czeczenia |
| Kody języka | |
| ISO 639-1 | ce |
| ISO 639-2 | che |
| ISO/FDIS 639-3 | che |
| SIL | CJC |
| W Wikipedii | |
| Zobacz też: język, języki świata | |
Język czeczeński (czecz. нохчийн мотт, Noxçiyn mott) – język Czeczenów, zamieszkujących głównie autonomiczną republikę Czeczenii, wchodzącą w skład Federacji Rosyjskiej. Należy do języków nachskich (nachijskich), tworzących podgrupę wśród języków nachsko-dagestańskich (północno-wschodnich) w wielkiej rodzinie języków dene-kaukaskich. Jest to język ergatywny.
Bardzo rozbieżne są dane, mówiące o liczbie użytkowników języka czeczeńskiego, co wiąże się przede wszystkim z bardzo skomplikowaną sytuacją w samej Czeczenii oraz niemożnością oszacowania ogromnych strat ludnościowych podczas wojen rosyjsko-czeczeńskich. Według spisu powszechnego, przeprowadzonego w 1989 r. język ten jako ojczysty na terenie byłego ZSRR zadeklarowało 893 tys. osób. Główne grupy użytkowników języka czeczeńskiego koncentrowały się wówczas na terenie republiki autonomicznej Czeczenii, oraz północnych terenach Dagestanu (w okolicach miasta Chasaw-Jurt). Obecnie sytuacja jest o wiele bardziej złożona i choć główna masa użytkowników języka nadal zamieszkuje przede wszystkim Czeczenię, to znacznie powiększyła się emigracja, przede wszystkim do sąsiednich republik Federacji Rosyjskiej (Dagestan, Inguszetia), ale także np. do Moskwy. Wielu Czeczenów szukając azylu udało się na teren Europy Zachodniej. Czeczeni zamieszkują także Gruzję (tzw. Kistowie), Turcję oraz kraje arabskie (Jordania, Syria).
Język czeczeński genetycznie najbliżej spokrewniony jest z językiem inguskim. Językoznawcy wyróżniają osiem dialektów języka czeczeńskiego a także kilka drobniejszych gwar lokalnych. Różnice między poszczególnymi dialektami nie uniemożliwiają porozumienia między ich użytkownikami.
Pierwszą wyczerpującą pracę, poświęconą językowi czeczeńskiemu napisał rosyjski językoznawca i kaukazolog, Piotr Uslar (1816-1875).
Spis treści |
[edytuj] Fonetyka
Wśród języków kaukaskich, czeczeński wyróżnia się bardzo rozbudowanym systemem wokalicznym (samogłoski krótkie, długie, umlautowane, dyftongi, tryftongi, także nosowe), oraz – podobnie jak w przypadku innych języków tej rodziny bardzo skomplikowanym systemem spółgłoskowym (spółgłoski proste, geminowane, ejektywne, faryngalne). Akcent wyrazowy pada zawsze na początkową sylabę wyrazu.
[edytuj] Spółgłoski
Według Johanny Nichols [3], język czeczeński posiada następujące spółgłoski:
| wargowe | zębowe | zadziąsłowe | miękko podniebienne |
języczkowe | gardłowe | krtaniowe | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| zwarte | p b pʼ | t d tʼ | k ɡ kʼ | q qʼ | ʔ | ||
| zwarto-szczelinowe | ʦ ʦ' | ʧ ʤ ʧ' | |||||
| szczelinowe | f[4] | s z | ʃ ʒ | x ɣ | ħ ʕ | h | |
| nosowe | m | n | |||||
| uderzeniowe | ɾ | ||||||
| półotwarte | w | l | j |
Spółgłoska /w/ jest wymawiana jako [v] przed samogłoskami przednimi. Spółgłoski /p/, /t/, /n/, /l/ i /s/ mogą ulegać geminacji, natomiast geminata /k:/ przeszła w /xk/.
[edytuj] Samogłoski
| przednie niezaokrąglone |
przednie zaokrąglone |
środkowe | tylne |
|---|---|---|---|
| i i: | y y: | u u: | |
| e e: | ø ø: | ə | o o: |
| æ | ɑ ɑ: |
Występują również dwugłoski opadające: [ai], [au], [əi], [ei], [eu], [oi] i [ou] oraz wznoszące: [ie], [iə] (zapisywane literą "e") i [uo] (zapisywane literą "o").
[edytuj] Gramatyka
Język czeczeński jest ergatywny i fleksyjny, podstawowym szykiem zdania jest SOV. Podobnie jak w niektórych językach afrykańskich, występują klasy rzeczowników, do których dopasowuje się forma orzeczenia (przez zmianę początkowej spółgłoski):
| Przykład | W cyrylicy | W alfabecie łacińskim |
|---|---|---|
| Musa idzie | Муса воьду | Musa vödu |
| Fatima idzie | ПетIамат йоьду | Pethamat yödu |
| dziecko idzie | бер доьду | ber dödu |
| krowa idzie | етт боьду | yett bödu |
W języku tym występuje 8 przypadków (дожараш / doƶaraş), w tym kilka nie występujących w językach indoeuropejskich:
| Przypadek | W cyrylicy | W alfabecie łacińskim |
|---|---|---|
| mianownik | кор | kor ("okno") |
| dopełniacz | коран | koran |
| celownik | корана | korana |
| ergatyw | коро | koro |
| narzędnik | кораца | koraca |
| allatyw | корах | korax |
| ablatyw | коре | kore |
| komparatyw | корал | koral |
Przymiotniki mają dwa przypadki: mianownik i obiektyw (z końcówką -чу / -çu )
Końcówką liczby mnogiej jest -ш / -ş (кораш / koraş - okna) lub -й / -y (наной / nanoy - matki). W niektórych wyrazy samogłoski zmieniają się w odmianie, np. w wyrazie "góra" (лам / lam, w liczbie mnogiej: лаьмнаш / lämnaş).
Istnieje również obce językom indoeuropejskim rozróżnienie między "my" inkluzywnym (вай / vay) i ekskluzywnym (тхо / txo). Czasowniki nie odmieniają się przez osoby. Występują cztery formy czasownika (bezokolicznik, czas teraźniejszy, przeszły dokonany i niedokonany), niektóre czasowniki mogą też przybierać formę iteratywną oznaczającą wielokrotne powtórzenie czynności. W morfologii werbalnej dużą rolę odgrywają przegłosy.
[edytuj] Pismo
Do 1925 r. piśmiennictwo w języku czeczeńskim zapisywane było alfabetem arabskim. Od początku lat 20. XX w. podejmowano próby stworzenia nowego języka literackiego, na potrzeby którego dostosowano do dźwięków czeczeńskich alfabet łaciński. Alfabet ten był w użyciu do 1938 r., kiedy to wprowadzona została, jako nowy obowiązujący alfabet, zmodyfikowana cyrylica. W celu oddania rozbudowanego czeczeńskiego systemu fonetycznego cyrylicę poszerzono o znak I, który – stawiany po różnych innych znakach, może zmieniać ich znaczenie. W odróżnieniu od cyrylicy rosyjskiej, gdzie zasadniczo rzecz biorąc nie wykorzystuje się dwuznaków i trójznaków na oznaczenie jednego dźwięku (z wyjątkiem obcojęzycznych pożyczek typu джигит), w cyrylicy czeczeńskiej dwu- i trójznaki są często spotykane (np. dwuznak yь na oznaczenie samogłoski [y], lub trójznak уьй na oznaczenie [y:]). Od 1991 r. podejmowano próby ponownego wprowadzenia alfabetu łacińskiego, jednak wojna i wiążąca się z nią całkowita ruina czeczeńskich instytutów naukowych mogących nadzorować taką zmianę, utrudniają pracę nad nową pisownią. Alfabet łaciński używany jest chętniej przez władze Czeczeńskiej Republiki Iczkerii, a cyrylica - przez władze prorosyjskie.
[edytuj] Liczebniki
| Liczebnik: | W cyrylicy | W alfabecie łacińskim |
|---|---|---|
| 1 | цхьаъ | cẋa' |
| 2 | шиъ | şi' |
| 3 | кхоъ | qo' |
| 4 | диъ | di' |
| 5 | пхиъ | pxi' |
| 6 | йалх | yalx |
| 7 | ворхI | worh |
| 8 | бархI | barh |
| 9 | исс | iss |
| 10 | итт | itt |
[edytuj] Podstawowe zwroty
- Tak - ХІаъ
- Nie - ХІан-хІа
- Witaj! - Салам!
- Dzień dobry - Де дика хуьлда хьан
- Dobry wieczór - Суьйре дика хуьлда хьан
- Dziękuję - Баркалла
- Jak się masz? - Могушалла муха ю хьан?
- Dobrze, w porządku (odpowiedź na pytanie powyżej) - Сан гIулакх дика ду
- Jak się nazywasz? - Хьан цIе хIун ю?
- Nazywam się ... - Сан цIе ... ю
- Żegnaj, do widzenia - Iодика йойла хьан
[edytuj] Linki zewnętrzne
- Podstawowe informacje o języku czeczeńskim (en)
- Samouczek języka czeczeńskiego (ru)
- Samouczek czeczeńskiego na Wikibooks] (en)
- Słownik czeczeńsko-rosyjski
Przypisy
- ↑ Według strony internetowej Ethnologue
- ↑ Według rosyjskiego spisu powszechnego z 2002 roku
- ↑ Indigenous Language of the Caucasus (Chechen)
- ↑ Spółgłoska /f/ pojawia się tylko w wyrazach zapożyczonych z języków europejskich
Języki abchasko-adygijskie:
abazyński • abchaski • adygejski • kabardyjski • ubychski
Języki nach-dagestańskie:
achwaski • agulski • albański • andyjski • arczyński • awarski • bacbijski • bagulalski • botlichyjski • buduchyjski • cachurski • chinalugijski • chunzybski • chwarszyjski • czamalalski • czeczeński • czyragijski • dargwijski • ginuchijski • godoberyjski • icaryjski • inguski • kadżtagijski • kapuczyński • karatajski • kryzyjski • kubaczyjski • lakijski • lezgiński • rutulski • tabasarański • tindyjski • udyjski
Języki kartwelskie:
gruziński • judeo-gruziński • megrelski • swański • lazyjski
