Reformacja w Polsce
Z Wikipedii
Reformacja w Rzeczypospolitej Obojga Narodów była ruchem religijnym i społecznym, postulującym zmiany w polskim Kościele; istniała od lat 20. XVI w. do połowy XVII w., kiedy ostatecznie zwyciężyła kontrreformacja. Polską reformację cechował dynamiczny rozwój od XVI do XVII w., a następnie równie szybki upadek, aż do całkowitej marginalizacji i utraty znaczenia w początkach XVIII w.[1]
Polska reformacja od początku ograniczyła się tylko do wyższych i średnich warstw społecznych, głównie w miastach północnej i zachodniej Polski, na Kielecczyźnie, Lubelszczyźnie i na Żmudzi. Nigdy nie miała większego wpływu na ludność wiejską; wyjątkiem byli tylko mieszkańcy zachodniego pogranicza. W Polsce prawie nie było możnych protektorów, wspierających ten ruch; magnaci traktowali zmianę wyznania jako swoją prywatną sprawę i jako część "złotej wolności szlacheckiej". Jedynie na Litwie istnieli magnaci tacy jak Mikołaj Radziwiłł Czarny i Jan Kiszka, którzy wspierali finansowo reformację. Sytuacja Kościoła rzymskokatolickiego nigdy nie była poważnie zagrożona.
W Rzeczypospolitej pojawiły się trzy kolejne nurty reformacji: pierwszy był luteranizm, kolejnym - kalwinizm, a ostatnim - tzw. arianizm, czyli ruch braci polskich. Reformacja wniosła znaczący wkład w rozwój języka polskiego, kultury i literatury, przyczyniła się do ożywienia nauki i oświaty przez rozwój edukacji i wydawnictw. Jej działaczami było wielu wybitnych pisarzy, teologów i naukowców.
Spis treści |
[edytuj] Historia
W czasie, gdy na zachodzie Europy reformacja napotykała przeszkody, w Polsce zaczęły pojawiać się nurty tegoż ruchu. Choć Polska nie była państwem jednolitym etnicznie i religijnie, Kościół rzymskokatolicki miał tu ogromne wpływy. Polska była krajem tolerancyjnym. Ta tolerancja wynikała z sytuacji Rzeczypospolitej jako kraju wielowyznaniowego i wielokulturowego, gdzie od wieków zamieszkiwali m.in. Żydzi i ludność prawosławna. Inną przyczyną była słaba władza królewska i mocna pozycja magnaterii w systemie monarchii elekcyjnej. Nawet królowie, wyjątkowo silnie związani z interesami katolicyzmu, tacy jak Jan Kazimierz (jezuita i kardynał), nie mogli wprowadzić masowych represji przeciwko innowiercom.
Jako pierwszy pojawił się luteranizm – mniej więcej w latach dwudziestych XVI w., który zyskał zwolenników głównie wśród niemieckiej ludności miast Prus Królewskich, Wielkopolski i Śląska. Duże i znaczące ośrodki gospodarcze, jak chociażby Gdańsk, Toruń czy Elbląg, uzyskały od króla Polski Zygmunta II Augusta rozszerzenie przyznanej im wcześniej autonomii również i na sprawy wyznaniowe. W latach późniejszych kalwinizm stawał się coraz popularniejszy wśród polskiej szlachty, tym bardziej, że przyznawał świeckim patronom decydujący wpływ na sprawy kościelne.
Za ruchem reformacyjnym (także w jego luterańskiej odmianie) opowiedziała się zaledwie szósta część tego stanu; była to jednak elita szlachecka, kształcona na obcych uniwersytetach i przodująca w walce o egzekucję dóbr i egzekucję praw – ruchu wymierzonego zarówno w magnaterię świecką, jak i duchowną. Elita szlachecka domagała się udziału księży w podatkach na rzecz obrony państwa, zniesienia sądownictwa duchownego nad świeckimi, likwidacji dziesięcin. Sukcesy ruchów reformacyjnych w Polsce zbiegły się z rozwojem przywilejów szlachty, do których zaczęto zaliczać także prawo wyznawania przez nią dowolnie obranej religii. Ostateczną jego akceptację uzyskano w akcie konfederacji warszawskiej w roku 1573.
Usiłowania zmierzające do pozyskania wiernych przyczyniły się do rozwoju piśmiennictwa polskiego. Najwcześniejszym ośrodkiem wydawniczym był Królewiec w Prusach Książęcych. Tutaj ukazał się w 1530 r. przetłumaczony na język polski katechizm Lutra, w dwa lata później jego Katechizm większy, a w latach 1561 –1562 dokonano tłumaczenia na polski niektórych pism Lutra. Tylko w XVI wieku wydano 16 różnych katechizmów w języku polskim. Oprócz katechizmów drukowano Pieśni duchowne i pobożne, które wydawano kilka razy od 1547 r. Wydany w 1578 r. Kancjonał (łac. cantio. cantinom "śpiew, pieśń", kancjonał zbiór śpiewów relig.) autorstwa Piotra Artomiusa doczekał się do 1728 r. 12 wydań. Innym rodzajem wydawniczym były Postylle (postylla dawn. (zbiór) komentarz(y) do Biblii, Ewangelii, objaśnienie perykopy), wydawane od 1557 r. Poważnym osiągnięciem protestantów było wydanie Biblii brzeskiej w 1563 r.
Pod osłoną szlacheckich oraz magnackich protektorów powstawały protestanckie szkoły, zbory i drukarnie. W 1554 odbył się w Słomnikach pierwszy synod Kościoła kalwińskiego. Niemniej środowisko protestanckie nie zostało zjednoczone, podobnie jak miało to miejsce w krajach Europy Zachodniej. Spośród innych odłamów protestantyzmu w Polsce pojawili się anabaptyści – zwani ówcześnie menonitami, a po 1548 w Wielkopolsce zaczęli osiadać wypędzeni z ojczyzny bracia czescy.
Na tle konfliktów dogmatycznych i społecznych doszło w latach 1562-1565 do rozłamu wśród zwolenników kalwinizmu. Pod wpływem ideologii włoskich antytrynitarzy, głównie Fausta Socyna, powstał Kościół braci polskich (przez przeciwników zwani arianami), za którymi opowiedziała się znaczna część intelektualnej elity protestantyzmu. Wykluczenie polskich antytrynitarzy z sandomierskiej zgody zawartej w 1570, uchwalonej przez kalwinistów oraz braci czeskich, a naśladowanej w innych krajach protestanckiej Europy, osłabiło pozycję polskiej reformacji oraz podkopało szanse stworzenia Kościoła narodowego. Protestantyzm spotkał się z całkowitą niemal obojętnością wśród ludności wiejskiej, zyskał zaś zwolenników w takich miastach Polski jak Kraków, czy Poznań.
Na przełomie XVI i XVII w. doszło w nich jednak do stopniowej likwidacji zborów różnowierców; towarzyszyły temu napady na sklepy, mieszkania, a nawet pogromy ludzi wyznających odmienne religie. Pogromy wyznaniowe, dokonywane z aprobatą i z inicjatywy kleru katolickiego, przebiegały przy całkowitej niemal bierności władz świeckich.
Zawirowania i prześladowania religijne w Polsce wynikły m.in. z nieuchwalenia przez sejm, w którym przeważać zaczęli katolicy, przepisów wykonawczych do postanowień konfederacji warszawskiej, a jej najbardziej zdecydowanym przeciwnikiem był Zygmunt III Waza, pozostający pod silnym wpływem jezuitów, z Piotrem Skargą na czele. Dopiero po potopie szwedzkim, gdy Rzeczpospolita z trudnością uniknęła podziału między niekatolickich sąsiadów, Kościołowi udało się prawnie i faktycznie przekreślić postanowienia konfederacji warszawskiej. W 1658 sejm skazał braci polskich na banicję – ci uciekli głównie do Holandii, gdzie znajduje się ich słynna Bibliotheca Fratrum Polonorum, a w 1668 zabronił, pod karą śmierci, odstępstwa od katolicyzmu.
[edytuj] Wpływy reformacji
Powstałe po 1517 prądy protestantyzmu (przede wszystkim luteranizm i kalwinizm), na gruncie polskim najwcześniej zyskały zwolenników w miastach Prus Królewskich. Zamieszkujące je mieszczaństwo pochodzenia niemieckiego, powiązane siecią wielorakich powiązań ze swoimi zachodnimi kontrahentami stosunkowo szybko przyjmowało naukę Marcina Lutra. W Gdańsku w 1525 wybuchł antykatolicki tumult luterańskiego pospólstwa i plebsu, stłumiony dopiero w wyniku zbrojnej interwencji Zygmunta I Starego. W 1525 przestało istnieć państwo zakonu krzyżackiego w Prusach, którego władca Albrecht Hohenzollern przyjął wyznanie luterańskie i stał się świeckim lennikiem Korony Królestwa Polskiego.
Reformacja, mimo nasilenia niepokojów społecznych w Rzeczypospolitej, nie skutkowała osłabieniem państwa. Wręcz przeciwnie, mocarstwowa Rzeczpospolita Jagiellonów nie obawiała się wpływów protestantyzmu i życzliwie przyjmowała cudzoziemców-innowierców. Osłabienie Rzeczypospolitej nastąpiło dopiero w połowie XVII w., gdy reformacja przestała być liczącym się nurtem w życiu kraju. W opinii J. Tazbira nasilenie kontrreformacji i wrogości wobec "herezji" wiązało się w Rzeczypospolitej z rosnącym zagrożeniem państwa z zewnątrz[2].
[edytuj] Wpływy reformacji w kulturze
Trwałą spuścizną polskiej reformacji jest powstanie bogatej literatury, głównie religijnej w języku polskim, co skutkowało rozwinięciem i rozpowszechnieniem języka literackiego. Powstały wówczas takie znaczące dzieła jak polskie tłumaczenie Biblii Brzeskiej (jedno z pierwszych na świecie tłumaczeń Biblii na język narodowy), rozwinęła się literatura polityczna i polemiczna (taką literaturę tworzyli m.in. Marcin Czechowic, Andrzej Frycz Modrzewski i Szymon Budny). Protestantami było wielu pionierów polskiej literatury, m.in. ojciec literatury polskiej Mikołaj Rej.
Reformacja ożywiła ruch wydawniczy- w XVI w. działało 20 drukarni innowierczych i przyczyniła się do rozwoju szkolnictwa, głównie średniego: powstały luterańskie gimnazja w Toruniu i Gdańsku i kalwińskie w Pińczowie, a także akademie- braci czeskich w Lesznie i braci polskich w Rakowie[3]. Te placówki oświatowe były znane z wysokiego poziomu nauczania.
Kolejnym skutkiem reformacji było ożywienie i wzbogacenie piśmiennictwa katolickiego, kontrreformacyjnego, które musiało skutecznie konkurować z literaturą protestancką. Dopiero po całkowitym zwycięstwie kontrreformacji w połowie XVII w. nastąpiło wyraźne obniżenie poziomu literatury i kultury polskiej, które trwało aż do epoki oświecenia.[4].
Wyjątkowym zjawiskiem była działalność tzw. arian, czyli braci polskich, których dzieła, głównie książki o tematyce filozoficznej i społecznej (autorzy: Hieronim Moskorzowski, Faust Socyn, Andrzej Wiszowaty, Piotr Stoiński (młodszy) i inni) postulujące racjonalizm i tolerancję religijną, wywarły duży wpływ na inne kraje europejskie (m.in. na filozofię Johna Locke) a nawet na Stany Zjednoczone (ariański Katechizm Rakowski inspirował Konstytucję USA w kwestiach neutralności światopoglądowej państwa oraz rozdziału państwa od Kościoła).
[edytuj] Kalendarium polskiej reformacji
| Rok | Wydarzenie |
|---|---|
| lata 20. XVI w. | Luteranizm znajduje zwolenników głównie wśród mieszczaństwa w miastach Prus Królewskich oraz na pograniczu wielkopolskim. |
| 1520 | Zygmunt Stary wydaje edykt toruński- pierwszy z licznych zakazów przyjmowania "nowinek religijnych". |
| 1525-26 | W Gdańsku luteranizm zostaje oficjalną religią, lecz wkrótce miasto jest spacyfikowane przez króla Zygmunta Starego, który wprowadza zakaz odstępstwa od katolicyzmu pod karą śmierci. |
| ok. 1540 | Kalwinizm dociera na ziemie polskie. |
| 1550 | Pierwsze w Polsce nabożeństwo kalwińskie (w Pińczowie). |
| 1552 | Szymon Zacjusz wprowadza kalwinizm na Litwie. |
| 1516-1550 | Do miast wielkopolskich (głownie do Leszna) przybywają bracia czescy, uciekający przed prześladowaniami. |
| 1554 | Pierwszy polski synod protestancki w Słomnikach pod Krakowem. |
| 1555 | Synod w Koźminku uchwala krótkotrwałą unię między polskimi kalwinistami i braćmi czeskimi. |
| 1556 | Po Polski powraca Jan Łaski (młodszy) i organizuje polski Kościół ewangelicko-reformowany. |
| 1560 | Protestancki Synod w Książu potępia antytrynitaryzm. |
| 1562 | Z kalwinizmu wyłania się ruch braci polskich (tzw. arian). |
| 1563 | Wydanie kalwińskiej Biblii Brzeskiej. |
| 1570-72 | Wydanie ariańskiej Biblii Nieświeskiej. |
| 1570 | Zgoda sandomierska -polscy luteranie, kalwiniści i bracia czescy zawierają porozumienie w celu obrony przed kontrreformacją. |
| 1573 | Konfederacja warszawska daje innowiercom gwarancję tolerancji religijnej. Te przywileje potwierdzają artykuły henrykowskie. |
| 1595 | Rozłam między polskimi luteranami i kalwinistami. |
| XVII w. | Zygmunt III Waza przestaje respektować postanowienia konfederacji warszawskiej i nasila kontrreformację. Pod koniec tego stulecia w Rzeczypospolitej zanikają ostatnie tajne wspólnoty braci polskich. Protestantyzm przestaje być liczącym się nurtem w życiu kraju. |
| 1632 | Wydanie luterańskiej Biblii Gdańskiej. |
| 1638 | Sejm nakazuje zamknięcie wszystkich instytucji ariańskich w Rakowie, w tym Akademii Rakowskiej. |
| 1654 | 6 kwietnia tego roku król Jan Kazimierz podpisuje dekret, nakazujący wygnanie z Rzeczypospolitej wszystkich cudzoziemców-innowierców. |
| 1656 | Spalenie protestanckiego Leszna w odwecie za sprzyjanie najeźdźcy podczas Potopu. Protestanci masowo opuszczają Rzeczpospolitą. Kalwinizm zanika na wschodnich terenach kraju. |
| 1658 | Sejm skazuje braci polskich na wygnanie z Rzeczypospolitej. |
| 1668 | Sejm wprowadza zakaz odstępstwa od katolicyzmu pod karą śmierci. |
| 1678 | Kalwiniści i luteranie zawierają w Lesznie porozumienie zwane Amica complanatio. |
| 1712 | Wykluczenie kalwińskiego posła Adama Kromno Piotrowskiego z Sejmu. |
| 1717 | Sejm niemy oficjalnie zakazuje wybierania protestantów jako posłów na Sejm. |
[edytuj] Wybitni działacze polskiej reformacji
[edytuj] Luteranie
- Jakub z Iłży
- Krzysztof Hegendorfer
- Jan Seklucjan
- Stanisław Rafajłowicz
- Abraham Kulwieć
- Erazm Gliczner
- Samuel Dambrowski
[edytuj] Kalwiniści
- Mikołaj Rej
- Cyprian Bazylik
- Jakub Lubelczyk
- Jan Łaski (młodszy)
- Grzegorz Orszak
- Franciszek Stankar
- Andrzej Trzecieski
- Szymon Zacjusz
[edytuj] Bracia polscy
- Jerzy Blandrata
- Faust Socyn
- Grzegorz Paweł z Brzezin
- Piotr z Goniądza
- Piotr Stoiński
- Hieronim Moskorzowski
- Walenty Smalc
- Andrzej Wiszowaty
- Jan Völkel
