Tybet (region)
Z Wikipedii
| Bod [pʰø̀ʔ]) Tybet |
|||||
|
|||||
|
|||||
| Stolica | Lhasa | ||||
| Ustrój polityczny | feudalizm | ||||
| Typ państwa | monarchia | ||||
| Ostatnia głowa państwa | Dalajlama na emigracji Tenzin Gjatso | ||||
| . | Panczenlama Gendun Czokji Nima | ||||
| Ostatni szef rządu | premier na emigracji Lobang Tenzin | ||||
| Powierzchnia • całkowita |
2 500 000 km² |
||||
| aneksja | Cesarstwo Chińskie (1910), Chińska Republika Ludowa (1950) |
||||
| Religia dominująca | buddyzm | ||||
 |
|||||
Tybet (tybetański Bod [pʰø̀ʔ]) – region w Azji Środkowej; dawniej niepodległe państwo, w 1949 roku anektowane przez Chiny (zobacz: Tybetański Region Autonomiczny). Przed okupacją składało się z trzech prowincji (Amdo, Kham, Ü-Cang (dBu-gTsang)) i miało powierzchnię około 2,5 mln km². Tybet położony jest na średniej wysokości około 4000-5000 metrów nad poziomem morza. Od południa i zachodu jest ograniczony przez Himalaje, Karakorum oraz masyw Pamiru, od północy przez Kunlun, Ałtyn-tag oraz Nanszan. Rozciągłość równoleżnikowa Tybetu wynosi około 2500 km. Na jego terenie biorą początek takie wielkie rzeki jak Jangcy, Brahmaputra, Indus, Mekong oraz mniejsze – Saluin, Satledź, Kali Gandaki, Trisuli, Manas, Subansuri.
Stolicą Tybetu jest Lhasa. Przywódcą politycznym jest Dalajlama (obecnie na emigracji). Tybetańczycy posługują się językiem tybetańskim, w większości są buddystami, mają wielowiekową kulturę i tradycję.
Spis treści |
[edytuj] Historia Tybetu do roku 1949
[edytuj] Początki
Miejscowa ludność wywodzi się od wędrownych plemion, które wyemigrowały na wschód z obszarów Azji Środkowej i osiedliły się na Wyżynie Tybetańskiej około V wieku n.e. Tybetańczycy są spokrewnieni z mieszkańcami współczesnej Birmy.
Pierwszy znany z imienia król Tybetu, Natri Cempo, usankcjonował pierwotną, szamanistyczną religię bön. Niektóre obrzędy, właściwe dla tego wyznania przetrwały do dziś w tybetańskiej obyczajowości – ciekawym przykładem jest chociażby tzw. Niebiański Pogrzeb. Dokonuje się go wyłącznie na mnichach, a polega on na pozostawieniu zwłok zmarłego sępom; kości i inne nietknięte części ciała spala się.
W VII wieku Srong-Bcan-Sgam stworzył silne państwo ze stolicą w Lhasie i podbił ogromne obszary, zagrażając stolicy Chin, Indiom Mauriów i Nepalowi. Jego żony, chińska księżniczka Wen Cheng i nepalska K'ri-bcun wprowadziły do Tybetu buddyzm, który kwitł do IX wieku, kiedy do władzy doszedł zwolennik bön, Langdarma. Nastąpił wówczas podział Tybetu na szereg niezależnych księstw feudalnych.
[edytuj] Wpływy mongolskie i chińskie
Pod wpływem hinduskiego mędrca Atiśy (przybył w 1042 r. do Gu-ge na zaproszenie króla Je-Szes-'Oda) buddyzm stopniowo zyskiwał na popularności – w XII wieku przełożeni klasztorów mieli na tyle silne poparcie wśród ludności, że mogli się sprzeciwić woli króla i ingerować w jego politykę. W 1207 roku Tybet najechały pierwsze wojska Mongołów. Niedługo potem chan Kubilaj, założyciel dynastii Yuan w Chinach, nadał władzę świecką przełożonym najpotężniejszego klasztoru Sakya. W XIII wieku Tybet został ponownie zjednoczony pod berłem Yuan i według chińskich historyków po raz pierwszy stał się chińskim lennem.
W XIV i XV wieku nastąpił dalszy rozwój Buddyzmu pod wpływem energicznego reformatora Cong-k'a-Py (1357-1416), założyciela regularnej sieci klasztorów (Gomp), które stały się ośrodkami władzy nie tylko religijnej i świeckiej – zaczęły także funkcjonować jako centra kulturalne; miejsca, w których kształtowała się tożsamość Tybetańczyków. Cong-k'a-Py zasłynął także jako twórca sekty Gelugpa (tyb. Cnota), znanej również jako sekta Żółtych Czapek, od barwy nakryć głów mnichów. Jej najwyższymi zwierzchnikami byli Dalajlama i Panczenlama (wcielenie Buddy Amitabhy). V Dalajlama, zwany wielkim, mając poparcie chana mongolskiego Gusri, wprowadził w Tybecie teokratyczny system rządów Gelugpy, choć przy zachowaniu pierwotnych wpływów Bon. Za jego panowania nastąpił zanik znaczenia konkurencyjnej instytucji króla – Dalajlama stał się faktycznym władcą Tybetu.
Ludność chińska (Hanowie) zaczęła przenikać do Tybetu po 1720 roku, kiedy cesarz Kangxi z dynastii Qing pokonał znajdujące się od dłuższego czasu w stagnacji państwo mongolskie, a na dwór Dalajlamy wysłano pierwszą grupę chińskich urzędników (ambane). Chińscy historycy przedstawiają ich jako gubernatorów, zaś tybetańscy – jako ambasadorów. W XVIII wieku na krótko pojawili się w Tybecie zachodni misjonarze – kapucyni i jezuici. W swoich relacjach osądzili Tybet, jako kraj zacofany (m.in. brak pojazdów kołowych), izolujący się od świata. Opisali również surowy wobec niższych warstw system feudalny, m.in. kary publicznej chłosty na ulicach Lhasy.
[edytuj] Penetracja brytyjska i zerwanie związków z Chinami
W XIX wieku cudzoziemcy z Zachodu próbowali przenikać do Tybetu, ale kraj ten izolował się na przybyszów. Kilku podróżnikom udało się do niego wkroczyć w przebraniu indyjskiego kulisa. Pod koniec stulecia Brytyjczycy przestraszyli się, że Tybet może znaleźć się w rosyjskiej strefie wpływów, bo próbę przeniknięcia do tego kraju czynili również Rosjanie, m.in. Nikołaj Przewalski. Początkowo, w drugiej połowie XIX wieku, próbowali spenetrować teren Tybetu przy pomocy szpiegów (największy sukces odniósł Nain Singh, na podstawie informacji zebranych przez niego została stworzona pierwsza mapa Tybetu przez Indyjski Instytut Kartografii). W 1901 r. zaowocowało to kilkutysięczną wyprawą, którą dowodził Francis Younghusband. W kilku bitwach Brytyjczycy dokonali rzezi Tybetańczyków przy pomocy broni maszynowej. W Lhasie Younghusband podpisał umowę o otwarciu Tybetu na brytyjski handel.
Chiny nie rezygnowały – w latach 1906-1909 zajęły Tybet Wschodni, a rok później Lhasę. XIII Dalajlama schronił się w Indiach. W 1911 upadło Cesarstwo Chińskie i Dalajlama powrócił w 1912 roku po zwycięstwie antychińskiego powstania i proklamowaniu republiki. Tybet stał się wówczas samorządnym państwem i pozostał nim aż do chińskiej agresji w 1950 roku.
Nowo powstałe państwo nie posiadało ponadto żadnej realnej siły gospodarczej i szybko uległo konserwatywnej myśli skupionej wokół środowiska klasztornego. Wkrótce po I wojnie światowej przywrócono teokrację, zamknięto granice i wprowadzono radykalną politykę izolacjonizmu. W okresie międzywojennym na świecie wzrosło zainteresowanie kulturą Tybetu – podejmowano liczne próby przedostania się do kraju i poszerzenia wiedzy o jego mieszkańcach. Tylko jednej podróżniczce udało się jednak dotrzeć w tym czasie do Lhasy. Dokonała tego w ciągu roku, korzystając z przebrania i fałszywego nazwiska. Historia międzywojennego Tybetu aż do dzisiaj nie została jeszcze dokładnie zbadana.
[edytuj] Historia współczesna
W roku 1951 Chińska Armia Ludowo-Wyzwoleńcza zajęła Tybet (patrz: Działania zbrojne chińskiej Armii Ludowo-Wyzwoleńczej w Tybecie), który stał się częścią Chin, nadal oficjalnie (formalnie) zarządzaną przez Dalajlamę XIV i Panczenlamę. Centralna władza chińska miała w swojej gestii wojskowość, sprawy zagraniczne, finanse i edukację. W związku z narastającym coraz bardziej od 1958 r. uciskiem politycznym ze strony Chin oraz ruchami opozycjonistów skierowanymi przeciw władzy centralnej, nastąpiło usztywnienie polityki Chin wobec Tybetu. W roku 1959, po wybuchu Powstania Tybetańskiego, Dalajlama XIV był zmuszony udać się na emigrację do Indii wraz ze 100 000 zwolenników, którzy osiedli głównie w miejscowości Dharamsala (stan Himachal Pradesh). Założono tam Tybetański Rząd na Uchodźstwie, który do dziś nie może wraz z Dalajlamą powrócić do Tybetu. Mieszkańcy regionu Kham prowadzili z Chinami walkę partyzancką z gór w Nepalu, finansowanie w ramach zwalczania komunizmu zapewniały Indie i USA. Panczenlama pozostawał na stanowisku do roku 1965, w którym Chiny zakończyły okupację i włączyły Tybet w skład państwa jako Region Autonomiczny. Daty te nie oznaczają zasadniczej zmiany dla miejscowych, których liczba stale maleje w proporcji do napływowej ludności chińskiej. Liczba Tybetańczyków zmniejsza się także wskutek chińskiej polityki wynaradawiania i niszczenia narodu tybetańskiego.
Chińczycy rozpoczęli w 1961 roku akcję kolektywizacji gospodarki tybetańskiej. W 1966 r. wraz z rewolucją kulturalną wzrosły represje antybuddyjskie w Tybecie, a wiele miejsc kultu i zabytków zostało zniszczonych. Także, zniesiono tradycyjne formy pańszczyzny i zakazano małżeństw poligamicznych, jednak de facto poliandria w Tybecie w praktyce nadal stanowi podstawę życia wielu rodzin wiejskich, ze względów gospodarczych.
Chińska polityka wobec Tybetu uległa rozluźnieniu po śmierci Mao Zedonga w 1976 r. Na początku lat 80. Chińczycy po raz pierwszy w historii otworzyli Tybet dla cudzoziemców z Zachodu. Wylicza się bowiem, że przed 1979 r. odwiedziło go zaledwie ok. 1250 europejskich i amerykańskich podróżników.
[edytuj] Olimpiada w Pekinie
Po ogłoszeniu, iż Igrzyska Olimpijskie w roku 2008 odbędą się w Pekinie, na świecie doszło do narastających dyskusji dotyczących kontroli Tybetu przez Chiny. W samym 2008 roku w wielu miejscach doszło do protestów, nie tylko samych Tybetańczyków, ale również przeciwników ucisku Tybetu przez Pekin. Ich przejawami były m.in. protesty przeciwników kontroli Tybetu przez Chiny pod ambasadami Chin na całym świecie, które organizowano często wraz z innego rodzaju manifestacjami, a w które nierzadko włączali się politycy państw, gdzie owe protesty się odbywały.
Bardzo widocznym przejawem protestu okazała się trasa znicza olimpijskiego. Już podczas zapalenia go w starożytnej świątyni w Greckiej Olimpii, kilku protestantów rzuciło się w stronę znicza z protestacyjnymi plakatami i hasłami "wolności dla Tybetu". Podczas samej pielgrzymki (o planowanej rekordowej trasie, liczącej ponad 131 tys. km) wielokrotnie (praktycznie w każdym mieście) dochodziło do incydentów; w Paryżu znicz został, trzeci raz w historii, zgaszony – według organizatorów było to z powodów technicznych. Wiele razy dochodziło do prób zgaszenia lub wyrwania znicza z rąk osoby niosącej ogień olimpijski, bez przerwy natomiast widać było protestujących pikietujących hasła związane z wolnością Tybetu.
Zamieszki ogarnęły jednak przede wszystkim sam Tybet, głównie stolicę okręgu, Lhasę. Informacje o nich były jednak skrzętnie ukrywane przez Pekin, toteż większość wiadomości płynęła z ust naocznych świadków, bądź też nagranych przez nich amatorskich filmów. Do ogarnięcia zamieszek władze postanowiły skierować wojsko.
[edytuj] Podział administracyjny
 Region Autonomiczny Tybet. |
 Lhasa (拉萨) miasto, stolica Tybetu. |
 (那曲) Region Nanqu. |
 (阿里) Region Nagri. |
 (林芝) Region Nyinchi. |
 (昌都) Region Qamdo. |
 (山南) Region Shannan. |
 (日喀则) Region Shigatse. |
[edytuj] Tybet w popkulturze
Szczątkowa wiedza i brak informacji o rzeczywistej sytuacji w Tybecie na Zachodzie przyczyniły się w XX wieku do jego idealizacji, jako krainy duchowego rozwoju. Najwięcej przyczyniła się do tego powieść Zaginiony Horyzont, oraz zrealizowany na jej podstawie hollywoodzki film.
Po wojnie furorę zrobiła powieść Siedem lat w Tybecie, którą napisał Heinrich Harrer, austriacki himalaista internowany przez Brytyjczyków w Indiach. Harrer zbiegł do Tybetu, gdzie został nauczycielem XIV Dalajlamy. Kiedy pół wieku później w Hollywood przystąpiono do ekranizacji jego powieści, okazało się, że był nazistą i członkiem SS.
W 1997 roku Martin Scorsese nakręcił film "Kundun" pokazujący dzieciństwo i młodość XIV Dalajlamy od chwili, gdy został uznany za ostatnie wcielenie bodhisattwy Awalokiteśwary, przez okres edukacji, po dramatyczne wydarzenia związane z zajęciem Tybetu przez Chiny. 24-letni Dalajlama staje przed dylematem pozostania z narodem i narażeniem się na pewną śmierć, czy na emigrację do Indii. Cały ówczesny świat łącznie z ONZ nie staje w obronie Tybetańczyków.
Są osoby w Hollywood które identyfikują się z Tybetem: Richard Gere, Keanu Reves itp.
[edytuj] Zobacz też
[edytuj] Bibliografia
- XIV Dalajlama: "Wolność na wygnaniu: autobiografia", Świat Książki, 1999, Warszawa, 83-7227-376-6
- Palden Gjaco: "Ogień pod śniegiem", Wydawnictwo EM, 1998, Warszawa, 83-86396-38-5
- Adam Kozieł (red.): "Tybet: fakty mówią za siebie", Warszawa, 1993, Warszawa 83-902406-0-2
- Adam Kozieł (red.): "Tybet: od Litościwej Małpy po Trójnóg Narodowej Jedności", HFPC, 2001, Warszawa 83-87300-48-9
- Adam Kozieł "Tybet: czas żelaznych ptaków", HFPC, 2002, Warszawa 83-87300-57-8
- Adam Kozieł "Tybet: stare duchy, nowe duchy", HFPC, 2000, Warszawa 83-87300-33-0
- Adam Kozieł "Tybet: Pamięci niezrównanych wojowników", HFPC, 2004, Warszawa
- David Snellgrove, Hugh Richardson: "Tybet: zarys historii kultury", PIW, 1978, Warszawa
- Helmut Uhlig: "Tybet: kraj zakazany otwiera swe wrota", PIW, 1999, Warszawa 83-06-02740-X
- Gilles van Grasdorff: "Biografia XIV Dalajlamy", KOS, 2005, Katowice 83-89375-94-X
- Patrick French: "Tybet, Tybet", ushuaia.pl, 2007, Warszawa 978-83-925306-0-2
