Język aragoński
Z Wikipedii
| Aragonés | |
| Obszar | Aragonia (region autonomiczny Hiszpanii) |
| Liczba mówiących | 10 000 - 30 000 |
| Klasyfikacja genetyczna | Języki indoeuropejskie Języki romańskie Języki zachodnioromańskie Język aragoński |
| Pismo | łaciński |
| Status oficjalny | |
| Język urzędowy | nie |
| Regulowany przez | Academia de l'Aragonés |
| Kody języka | |
| ISO 639-1 | an |
| ISO 639-2 | arg |
| ISO/FDIS 639-3 | arg |
| SIL | arg |
| W Wikipedii | |
| Zobacz też: język, języki świata | |
Język aragoński - to język zachodnioromański używany obecnie przez około 10 tysięcy osób mieszkających w prowincji Huesca na obszarze automicznego regionu Aragonii w północnej Hiszpanii. Jest on blisko spokrewniony z językiem hiszpańskim (kastylijskim).
Spis treści |
[edytuj] Historia
Aragoński wyodrębnił się, około ósmego wieku naszej ery, z jednego z dialektów łaciny używanego w Pirenejach, posiadającego liczne zapożyczenia z języka baskijskiego. Dzięki rozwojowi terytorialnemu królestwa Aragonii język ten rozprzestrzeniał się (głównie w kierunku południowym).
Połączenie z Aragonią obszarów Katalonii spowodowało dwujęzyczność królestwa (na zachodzie mówiono aragońskim, a na wschodzie - katalońskim). Co więcej, kataloński był częściej przejmowany przez nowe obszary królestwa (takie jak choćby Baleary) niż aragoński.
Unia Aragonii i Kastylii spowodowało dalszy zanik języka aragońskiego. Choć porozumiewało się wiele osób, jego użycie ograniczało się jedynie do sytuacji nieformalnych. Nowa władza chciała pokazać swą siłę poprzez narzucenie swej mowy.
Najbardziej tragicznym momentem w historii aragońskiego był okres dyktatury generała Franco w dwudziestym wieku. Dzieci w szkołach bito za mówienie w tym języku, a prawo zabraniało używania jakiegokolwiek języka innego niż hiszpański.
Kres rządów generała Franco doprowadził do zwiększenia się liczby dzieł literackich w aragońskim. Przeprowadzono także wiele badań lingwistycznych. Niestety, wkrótce może okazać się, że język ten wyginie.
[edytuj] Czasy obecne
W dzisiejszych czasach, aragoński ciągle jest używany na obszarze z którego się wywodzi, gdzie żyje około 10 tysięcy osób posługujących się nim jako pierwszym językiem. Dodatkowo, kolejne 20 tysiecy osób uczy się aragońskiego jako drugiego języka. Aragońskim posługuje się więc około 30 tysięcy ludzi.
Dialekt Ribagorçan posiada cechy zarówno języka katalońskiego, jak i aragońskiego
[edytuj] Obszar użycia języka aragońskiego
Aragoński używany jest niemal wyłącznie w północnym obszarze regionu Aragonii w północnej Hiszpanii. Jest to obszar Pirenejów, na którym ten język wykształcił się w okolicach VIII wieku naszej ery.
[edytuj] Modlitwa "Ojcze Nasz" w języku aragońskim
aragoński:
Pai nuestro, que yes en o zielo, satificato siga o tuyo nombre, bienga ta nusatros o reino tuyoy se faiga la tuya boluntá en a tierra como en o zielo. O pan nuestro de cada diya da-lo-mos güei, perdona las nuestras faltas como tamién nusatros perdonamos a os que mos faltan, no mos dixes cayer en a tentazión y libera-mos d'o mal. Amén.
Padre nuestro que estás en el cielo, santificado sea tu Nombre; venga a nosotros tu reino; hágase tu voluntad en la tierra como en el cielo. Danos hoy nuestro pan de cada día; perdóna nuestras ofensas, como tambien nosotros perdonamos a los que nos ofenden; no nos dejes caer en la tentación, y líbranos del mal. Amén.
[edytuj] Język aragoński a język hiszpański
[edytuj] Różnice w słownictwie
Język aragoński zbliżony jest do hiszpańskiego (kastylijskiego). Jednakże miały na niego wpływ inne języki. Dlatego też wiele słów aragońskich ma inny źródłosłów niż hiszpańskie. Mogą mieć ten sam źródłosłów, ale nie przeszły do aragońskiego z hiszpańskiego. Zdarza się też, że mają swoje odpowiedniki w języku hiszpańskim, ale rzadziej używane.
Przykłady:
| hiszpański | aragoński | znaczenie oraz uwagi |
|---|---|---|
| deporte | esporte | "sport" |
| enseñar, enseñanza | amostrar, amostranza | "uczyć", "nauczanie" |
| futuro | esdebenidero | "przyszłość" |
| golpe, golpear | trucazo, trucar | "cios", "uderzać" |
| palabra | parola | "słowo" |
| pierna | garra | "noga" |
| vez | begata | "raz" |
[edytuj] Różnice w gramatyce
[edytuj] Rodzajnik
| Język hiszpański | Język aragoński |
| el | o, lo/ro |
| la | a, la/ra |
| los | os, los/ros |
| las | as, las/ras |
Rodzajniki określone liczby pojedynczej skracają się do l' przed wyrazem zaczynającym się samogłoską.
Dłuższych formy rodzajników określonych używa się po wyrazach zakończonych samogłoską, zwłaszcza po przyimku á
[edytuj] Rzeczownik
[edytuj] Odmiana rzeczownika
Przyimek drugiego przypadka de w aragońskim skraca się do d' przed wyrazem zaczynającym się samogłoską. Dotyczy to szczególnie rodzajników: hiszp. del (=de el) - arag. d'o, hiszp. de la - arag. d'a.
Hiszpańskiemu przyimkowi trzeciego przypadka a odpowiada aragoński á, który nie łączy się z rodzajnikiem określonym: hiszp. al, a la - arag. á lo/á ro, á la/á ra.
Inne przyimki:
| hiszpański | aragoński | forma gramatyczna |
| para | ta, t' (przed wyrazem zaczynającym się samogłoską) | "dla" |
| por | por/ta | "przez, po, z" |
[edytuj] Liczba mnoga
Hiszpańskie rzeczowniki i przymiotniki liczby mnogiej, zakończone na -les, -nes, -res po samogłosce, mają aragońskie odpowiedniki -ls, -ns, -rs: hiszp. sociales, religiones, escritores - arag. sozials, relichions, escritors.
[edytuj] Czasownik
- Odmiana czasownika "być" (niektóre formy):
- Większość dialektów języka aragońskiego nie posiada dwóch czasowników odpowiadających słowu "być", jak hiszpańskie ser i estar
| Czasownik "być" | ||
| hiszpański | aragoński | forma gramatyczna |
| ser/estar | estar | bezokolicznik |
| es/está | ye | tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. pojedyncza |
| son/están | son | tryb oznajmujący, czas teraźniejszy, 3. osoba, l. mnoga |
| era/estaba | yera | czas przeszły niedokonany, 3. osoba, l. pojedyncza |
| fue/estuvo | estió | czas przeszły dokonany prosty, 3. osoba, l. pojedyncza |
| sido/estado | estato | imiesłów przeszły |
- Czas teraźniejszy:
- Czasowniki zakończone w bezokoliczniku na -ar mają w czasie teraźniejszym te same końcówki w obu językach, z wyjątkiem 2. osoby liczby mnogiej - w hiszpańskim -áis , w aragońskim -as.
- Imiesłowy zakończone w hiszpańskim na -do, -da itp., w aragońskim kończą się na -to, -ta: hiszp. unido, nombrado - arag. unito, nombrato. Podobnie i rzeczowniki z tą końcówką: hiszp. estados - arag. estatos.
W obu językach partykuła przecząca ma postać no.
[edytuj] Spójniki
| Język hiszpański | Język aragoński | Uwagi |
| aunque | anque | "chociaż" |
| cuando | cuan | "kiedy", "gdy" |
| o | u | "lub" |
| y | e/y | "i" |
[edytuj] Zaimki
Zaimki osobowe:
| Język hiszpański | Język aragoński | Znaczenie |
| yo | yo | "ja" |
| tu | tu | "ty" |
| él, ella, Usted | el/er, ella/erra, Busté | "on", "ona", "pan" |
| nosotros | nusatros | "my" |
| vosotros | busatros | "wy" |
| ellos, ellas | ellos/ers, ellas/eras | "oni", "one" |
Zaimki osobowe zależne, w trybie rozkazującym, bezokoliczniku i imiesłowie współczesnym (gerundio) w obu językach stoją po czasowniku, jednak w hiszpańskim łączą się z nim jako przyrostek, a w aragońskim są oddzielone łącznikiem: hiszp. referirse - arag. referir-se.
W języku aragońskim, zaimki dzierżawcze są poprzedzone rodzajnikiem określonym: hiszp. su - arag. o suyo (r. męski), a suya (r. żeński). Analogicznie w liczbie mnogiej: hiszp. sus - arag. os suyos (r. męski), as suyas (r. żeński).
Zaimek osobowo-zwrotny se w języku aragońskim skraca się do s' przed wyrazem zaczynającym się samogłoską.
[edytuj] Przysłówki
- Podobnie jak w hiszpańskim, w aragońskim przysłówki sposobu tworzy się od form przymiotnikowych, dodając do przymiotnika użytego w rodzaju żeńskim przyrostek: w hiszpańskim -mente, w aragońskim -ment/-mén.
- Inne przysłowki:
| Język hiszpański | Język aragoński | Znaczenie |
| ahí, allí | astí | "tam" |
| como | como | "jak" |
| donde | an que | "gdzie" |
| jamás | xamás | "nigdy" |
| siempre | perén | "zawsze" |
| también | tamién | "także" |
[edytuj] Różnice w ortografii i interpunkcji
[edytuj] Różnice w literach lub grupach liter
- Hiszpańskie c:
- przed e lub i:
- bezpośrednio przed końcówkami czasowników, w aragońskim przechodzi w x: hiszp. conoce, conocido, nació - arag. conoxe, conoxito, naxió.
- w innych przypadkach, w aragońskim przechodzi w z: hiszp. especial, educación - arag. espezial, educazión.
- c między a lub e a t przechodzi w u: hiszp. practica, aspecto - arag. prautica, aspeuto
- przed e lub i:
- Hiszpańskie g przed e lub i w aragońskim przechodzi w ch: hiszp. prestigioso, legión - arag. prestichioso, lechión.
- Hiszpańskie h na początku wyrazu:
- przechodzi w aragońskie f, o ile w łacińskich źródłosłowach jest f: hiszp. hijo, herramienta - arag. fillo, ferramienta (łac. filius, ferramentum).
- zostaje pominięte w aragońskim, o ile w łacińskich źródłosłowach jest h: hiszp. human, honor, historia - arag. umán, onor, istoria (łac. humanus, honoro, historia).
- Hiszpańskie j:
- przechodzi w aragońskie ch, o ile w łacińskich źródłosłowach jest i: hiszp. joven, conjunto - arag. choben, conchunto (łac. iuvenalis, coniunctio).
- przechodzi w aragońskie ll z reguły tam, gdzie w łacińskich źródłosłowach jest li: hiszp. mujer, mejor, hoja, hijo - arag. muller, millor, fuella, fillo (łac. mulier, melior, folium, filius).
- Hiszpańskie n przed v (czyli w aragońskim odpowiedniku - przed b), w aragońskim staje się m: hiszp. investigación - arag. imbestigazión.
- Hiszpańskie v w aragońskim staje się b: hiszp. novela - arag. nobela.
- Hiszpańskie ch przechodzi w aragońskie it, o ile w łacińskich źródłosłowach jest ct lub lt: hiszp. mucho, escuchar, luchar, hecho - arag. muito, ascuitar, luitar, feito (łac. multi, asculto, luctor, factum).
[edytuj] Inne różnice
- W aragońskim, nie stosuje się odwróconych wykrzykników (¡) i pytajników (¿) na początku zdania.
[edytuj] Przedrostki i przyrostki
[edytuj] Przyrostki
| Język hiszpański | Język aragoński | Uwagi |
| -ante, -ente (sing.); -antes, -entes (pl.) | -ant/-án, -ente/-én (sing.); -ans, -ens (pl.) | Przedmiot lub rzecz przeznaczone do pewnej czynności. |
| -cial | -zial | |
| -ción | -zión | |
| -dad, -tad (sing.); -dades, -tades (pl.) | -dat/-dá, -tat/-tá (sing.); -daz, -taz (pl.) | |
| -ico, -ica | -ico, -ica | Nie zaznacza się w aragońskim akcentowanej samogłoski, np. hiszp. histórico - arag. istorico. |
| -ivo, -iva | -ibo, -iba | |
| -logía | -lochía | |
| -mente | -ment/-mén | Tworzenie przysłówka |
[edytuj] Linki zewnętrzne
wschodnioromańskie: arumuński • istrorumuński • meglenorumuński • rumuński
południoworomańskie: korsykański (gallurski) • sassarski • sardyński (kampidański, logudorski)
zachodnioromańskie: aragoński • asturyjski • auregnais † • burginioński • dalmatyński † • dgèrnésiais • emilijski • francuski • franko-prowansalski • friulski • galicyjski • gallurski (północnowschodniosardyński) • gaskoński • hiszpański • istriocki • jèrriais • judeo-portugalski † • judeo-włoski • kampidański (południowosardyński) • kataloński • ladino (judeo-hiszpański) • ladyński • langwedocki • liguryjski • limuzyński • logudorski (środkowosardyński) • lombardzki • lotaryński • mirandyjski • monegaski • neapolitański • normandzki • oksytański • owerniacki • piemoncki • pikardyjski • portugalski • prowansalski • rioplatense • romansz • sercquiais • sycylijski • szampański • szuadit † • walencki • waloński • wenecki • włoski • zarfatit †
¹ Łacina nie jest językiem romańskim, ale italskim i przodkiem wszystkich języków romańskich
