Język ladyński

Z Wikipedii

Ten artykuł wymaga dopracowania zgodnie z zaleceniami edycyjnymi.
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdziesz na stronie dyskusji tego artykułu.
Po naprawieniu wszystkich błędów można usunąć tę wiadomość.

Zasugerowano, aby artykuł Dyskusja:Język ladyński zintegrować z tym artykułem lub sekcją. (dyskusja)

Ladin
Obszar	Włochy
Liczba mówiących	ok. 30 000
Ranking	?
Klasyfikacja genetyczna	Języki indoeuropejskie Języki italskie Języki romańskie Języki zachodnioromańskie Języki retoromańskie ***Język ladyński
Pismo	łaciński
Status oficjalny
Język urzędowy	?

ISO 639-2	roa
SIL	LLD
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata Ladyńska wersja językowa Wikipedii W Wikisłowniku: Słownik języka ladyńskiego

Język ladyński - pierwotnie zespół reliktowych dialektów retoromańskich używany przez Ladynów - rdzenną ludność retoromańską zamieszkującą włoskie Dolomity. Obecnie integrowane są one w jeden język narodowy. Liczba osób posługujacych się tym językiem wynosi około 30 tysięcy.

Występujacy w Dolomitach język ladyński nie ma nic wspólnego z językiem ladino używanym dawniej w Hiszpanii przez Żydów sefardyjskich. Przypadkowa zbieżność nazw spowodowała dużo nieporozumień w tej materii.

[edytuj] Dialekty i podział terytorialny

Język ladyński występuje w kilku dolinach otaczających masyw Gruppo di Sella w centalnych Dolomitach. Administracyjnie doliny te wchodzą w skład trzech prowincji: Południowy Tyrol, Trentino oraz Belluno. W związku z przeszkodami naturalnymi w postaci wysokich masywów górskich dialekty języka ladyńskigo różnią się między sobą w poszczególnych dolinach.

Obecnie język ladyński używany jest w formie kilku dialektów na następujacych obszarach:

obszar zachodni:
- dialekt gerdeński: dolinia Val Gerdëina, 8148 mieszkańców, z których 80 - 90 % posługuje się językiem ladyńskim; obejmuje gminy: Urtijëi, Santa Crestina Gherdëina, Sëlva;
- dialekt fasciański: dolina Val di Fascia, 8620 mieszkańców, z których 80 - 90 % posługuje się językiem ladyńskim; obejmuje gminy: Moena, Soraga, Vich de Fascia, Poza di Fascia, Mazin, Ciampidél, Cianacei;
- dialekt noweski: w otoczeniu masywu Seiser Alm, po orograficznie lewej stronie doliny Eisacktal, praktycznie wymarły;
obszar centralny:
- dialekt badiot: doliny Val Badia, Val Marebum, 9229 mieszkańców, z których 95 % posługuje się językiem ladyńskim; obejmuje gminy: Badia, Corvara, La Val, San Martin de Tor, Marebum;
- dialekt fedomski: w dolinach Val Fédom, w których ponad 60 % mieszkańców posługuje się językiem ladyńskim; obejmuje gminy: Val Fédom, Col Santa Lucia, Rocca Pietore, Alleghe;
obszar wschodni, w którym następują wpływy języka frulańskiego:
- dialekt anpezański: w dolinie Val Anpëz; miasto i gmina Anpëz (Cortina d'Ampezzo);
- dialekt comeliziański; obejmuje dolinę Comelico: San Nicolò di Comelico, San Pietro di Cadore, Santo Stefano di Cadore, Danta di Cadore, Comelico Superiore;
- dialekt cadorski staniwący formę przejściową między dialektami ladyńskimi a włoskimi dialektami regionu Veneto; obejmuje gminy rejonu Cadore: Auronzo di Cadore, Borca di Cadore, Calalzo di Cadore, Cibiana di Cadore, , Domegge di Cadore, Lorenzago di Cadore, Lozzo di Cadore, Ospitale di Cadore, Perarolo di Cadore, Pieve di Cadore, San Vito di Cadore, Selva di Cadore, Valle di Cadore, Vigo di Cadore, Vodo di Cadore, Zoppè di Cadore;
- dialekt zoldański: w dolinie Val di Zoldo;
- dialekt wajontyński, stanowiący formę przejściową między dialektami ladyńskimi i friulijskimi:

Dialekty obszaru zachodniego języka ladyńskiego wykazują wpływy dawno wymarłych na tym obszarze języków celtyckich, np. słowo jezioro - po ladyńsku lech - po gaelicku (szkocku) loch. Dialekty wchodnie wykazują podobieństwa z językiem friulijskim. Dialekty centalne wykazują wpływy włoskich dialektów lombardzkich.

Obecnie język ladyński posiada liczne elementy zaczerpnięte z języków niemieckiego i włoskiego. W pisowni używa się dodatkowych liter niemieckich, jak 'ö', 'ü', nie występuje natomiast, podobnie jak w języku włoskim, litera 'w'.

[edytuj] Status

W Południowym Tyrolu język ladyński jest oficjalnie uznawany przez lokalne władze i nauczany w szkołach, ponadto w języku tym nadaje audycje Telewizja Ladyńska (RAI TV Ladinia) - emitująca programy poświęcone sprawom lokalnym. Sposób wymowy używany przez Telewizję Ladyńską stanowi obecnie de facto standard języka. Na terenie prowincji Belluno używanie jezyka ladyńskiego reguluje pochodzący z 1999 roku akt prawny dotyczący historycznych mniejszości jezykowych (rozporządzenie nr. 482/1999). Na obszarze Val di Fascia (prowincja Trentino) status jezyka ladyńskiego jest nieuregulowany.

W referendum, które odbyło się w październiku 2007 mieszkańcy dwóch gmin ladyńskich położonych w prowincji Belluno zdecydowną większością zadecydowali o przyłaczeniu ich do prowincji Południowy Tyrol.

[edytuj] Przykłady języka ladyńskiego

Pierwsze zdanie Modlitwy Pańskiej w dialekcie badiot:

Nosc Pere dal cí,
al sii santifiché to enom,
al vëgni to rëgn,
töa orenté sii fata,
desco sö al cí ensciö söla tera.

Tłumaczenie tego fragmentu na język polski (zachowano podział na wiersze odpowiadające tekstowi ladyńskiemu):

Ojcze Nasz, który jesteś w niebie
Święć się imię Twoje,
Przyjdź królestwo Twoje,
Bądź wola Twoja
Jako w w Niebie tak i na ziemi.

Fragment tekstu zaczerpnięty z oficjalnej witryny Istitut Ladin Micurá de Rü:

L'Istitut Ladin "Micurá de Rü" se crüzia de invié ia iniziatives che dëida conservè y promöie le lingaz y la cultura ladina en general. Danter l'ater se crüziel de dè fora publicaziuns por ladin y te d'atri lingac sura le raiun, le lingaz y la cultura ladina. Na pert importanta dl'ativité dl Istitut é ince le sostëgn a uniuns culturales che à i medemi fins dl Istitut.

Tłumaczenie tego fragmentu na język polski:

Instytut Ladyński Micurá de Rü organizuje i rozwija działalność, której celem jest zachowanie i rozwijanie języka ladyńskiego i szeroko rozumianej kultury ladyńskiej. Między innymni Instytyt publikuje rozmaitego rodzaju książki w języku ladyńskim oraz książki w innych językach dotyczące terytorium ladyńskiego, języka ladyńskiego i kultury ladyńskiej. Ważną częścią działalności Instytutu jest pomoc udzielana stowarzyszeniom i organizacjom mającym cele podobne do celów działalności Instytutu.

[edytuj] Inne informacje

Informacje na temat języka ladyńskiego są w Polsce praktycznie niedostępne. Brak słowników, z wyjątkiem bardzo trudno dostępnego słownika ladyńsko-niemieckiego (prawdopodobnie jedyny w Polsce egzemplarz znajduje się w posiadaniu autora niniejszego artykułu). W opracowaniu jest obecnie słownik ladyńsko-włoski. Systematyczne badania języka ladyńkiego oraz kultury ladyńkiej zapoczątkował żyjacy w XIX wieku ksiądz Micurá de Rü. Obecnie problematyką tą zajmuje się nazwany jego imieniem Istitut Ladin Micurá de Rü mieszczący się w San Martin de Tor (Alta Badia).

[edytuj] Literatura

M.G. Chiades [Editore]: Lingua e cultura ladina, Canova, Treviso, (2004).
M. Forni: Wörterbuch Deutsch - Grödner-Ladinisch. Vocabuler tudësch - ladin de Gherdëina, Istitut Ladin Micurà de Rü, St. Martin in Thurn, (2002).
Materiały wewnętrzne Istitut Ladin Micurà de Rü, San Martin de Tor, Alta Badia.

Zobacz też: języki retoromańskie, Retoromanie, Południowy Tyrol, języki romańskie